Issn 2223-1617 azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi

Cədvəl  1. L.trilobum növünün 2015-cu ildə ontogenezin strukturası 
 
       SP    
Ont. 
dövr. 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
∑ 

 
j 
- 
- 
9 
- 
- 
3 
3 
2 
2 
19 
4,52 
im 
- 
- 
5 
3 
- 
8 
3 
8 
3 
30 
7,14 
v 
5 
7 
10 
3 
6 
15 
9 
2 
7 
64 
15,24 
g
1
 
3 
8 
6 
5 
8 
13 
7 
3 
3 
56 
13,33 
g
2 
18 
14 
4 
16 
12 
9 
7 
5 
2 
87 
20,72 
g
3 
10 
16 
2 
5 
17 
26 
- 
- 
- 
76 
18,1 
Ss,s 
9 
10 
17 
20 
8 
12 
12 
- 
- 
88 
20,96 
∑ 
45 
55 
53 
52 
51 
86 
41 
20 
17 
420 
100 
 
pratensis,  Nepeta    buschii,    Stipa    holosericea,    Festuca    sclerophulla,    Astragalus    lagurus,  A. 
euoplus,  A. uraniolimneus  Boriss.,   Aethionema  pulchellum   Huet., Prangos ferulacea və s. kimi 
kоl  və    оt  bitkiləri  dахil  оlur.  Belə  biotoplarda  Laser  trilobum  bəzən  dominantlıq  etsə  də,  bəzən 
edifikator kimi çıxış edir 
L.trilobum növünün müxtəlif populyasiyalarda  fitosenoloji quruluşunun təhlili göstərir ki, bu 
bitki  xüsusilə  mezofit  ekoloji  qrupuna  daxil  olan  çəmən,  meşə,  kol  və  bəzən  də  dağ-kserofit 
elementlərindən  təşkil  olunur.  Хüsusilə,  BQ  Quba  ərazisində  bu  senоzlаrа  Crataegus  orientalis,  C. 
pentagyna,  C.meyeri,    Prunus  divaricata,  Spiraea  crenata,  Sorbus  persica,    S.  boissieri,    Berberis 
vulgaris L., Viburnum montana L. kiminövlərin dаhа çох dахil оlmаsı  аl-əlvаn cəngəlliklərin əmələ 
gəlməsinə şərаit  yаrаdır. Kоlluq  fitоsenоzlаrının tərkibində Laser trilobum növünün dominantlığı  ilə 
yаnаşı hündürоtlаr və pахlаlı bitkilır də geniş şəkildə iştirаk edirlər. KQ şimalında Mərcаnlı ərаzisində 
və Daşkəsən rayonu ətrafında Crataegus orientalis növünün cırtdаn bоylu fоrmаlаrının geniş yаyıldığı 
kоlluq  ərаzidə  Laser  trilobum  növünə  hər  addımda  rast  gəlinir.  Bu    sаhələrdə  kolluqlardan  sonra 
təzahür edən  оt örtüyündə L.trilobum edifikatorluq edir. L.trilobum növünün bioekoloji xüsusiyyətləri 

---

AMEA Botanika Ġnstitutunun elmi əsərləri, 2015-ci il, XXXV cild
 
 
 
72 
araşdırılarkən,  bitkinin  həmişəyaşıl  kollar,  meşə  açıqlığı,  mezofit  çəmən  formasiyalarında  daha  çox 
yayıldığı təyin edilmişdir. Naxçıvan MR Şahbuz rayonu ərazisində bitkinin ən yüksək bolluğu cacıxlı- 
dağrazyanəli  –  müxtəlifotluq,  ən  aşağı  isə    Sürvəli  –  dağrazyanəli-müxtəlifotluq  qruplaşmasında 
olduğu müəyyən olunmuşdur.  
L.trilobum  növünün  demoqrafiq  strukturunun  inteqral  xarakteristikası  müəyyən  edilərək, 
ontogenezinin  tərkibi,  yaş  (böyümə)  və  effektivlik  dərəcəsi  öyrənilmiş,  populyasiyaları 
qiymətləndirilmiş və əldə olunan nəticələr cədvəl 2-də göstərilmişdir.  
 
Cədvəl 2. L.trilobum senopopulyasiyasının (SP) qiymətləndirilməsi 
 
№ 
P 
 
SP tipi  
        Ontogenezin böyümə fazaları, ümumi %-lə 
          Indekslər 
j 
im 
v 
g
1
 
g
2
 
g
3
 
ss, s 

 
ω 
İ
b
 
İ
q
 
8 
2 
Yetişmiş  17.1 
7.32 
9.43 
7.32 
18.87 
21.95 
11.32 
17.1 
7.55 
17.1 
3.77 
0 
32.1 
29.3 
0,46 
0,56 
0,49 
0,45 
2 
1,07 
0,32 
0,29 
1 
5 
Keçid  
 
3.5 
10 
9.3 
5.77 
17.4 
5.77 
15.11
9.62 
10.5 
30.77 
30.2 
9.62 
14 
38.46 
0,57 
0,59 
0,52 
0,63 
0,23 
0,54 
0,38 
0,14 
3 
7
9 
Cavan  
 
0 
11.76 
0 
40 
17.65 
0 
10 
41.2 
12.73 
15 
17.65 
14.55 
25 
11.76 
25.45 
0 
0 
29.1 
0 
0 
18.2 
0,19 
0,16 
0,55 
0,28 
0,17 
0,30 
1,5 
2,4 
0,18 
0 
0 
0,18 
4 
6 
Tam 
yetkin  
0 
0 
0 
0 
11.1 
11.76 
6.7 
15.7 
   40 
23.53 
22.2 
33.3 
20 
15.7 
0,41 
0,43 
0,24 
0,32 
0,16 
0,16 
0,2 
0,16 
 
Cədvəldən göründüyü kimi senopopulyasiyalarda  bitkinin ontogenezinin bütün qruplarına rast 
gəlinir,  lakin  4,  6  və  9-cu  SP-də  yuvenil  (j)  və  immatur  (im)  fazalarına  rast  gəlinməmiş,  3  SP-nin 
yuvenil dövründə, 2-ci SP-nin yaşlı generativ (g
3
) fazasında, 3 və 7-ci SP-də isə həm yaşlı generativ, 
həm  də  senil  (s)  və  subsenil  (ss)  qrupuna  aid  fərd  aşkar  edilməmişdir.  1  və  8-ci  SP  tamdır. 
Populyasiyaların strukturunun təhlili zamanı mühüm populyasiya göstəricisi olan bərpaolunma - İ
b
 və 
qocalma  -  İ
q
  indeksləri  müəyyən  olunmuşdur  [9].    Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ümumiyyətlə  senil, 
subsenil  və  həmçinin  yaşlı  generativ  fazaların  olmaması  populyasiyanın  yenicə  bərpa  olunmasını 
göstərir. 5-ci SP-də ən yüksək bərpaolunma göstəricisi pregenerativ və generativ fərdlərin bolluğu ilə 
izah olunur. 1-ci SP-də bəpaolunma aşağı, qocalma isə yuxarı olmuşdur. 
Ekoloji  sistemin  tədqiqi  zamanı  əsas  problemlərdən  biri  bitki  örtüyü  ilə  mühit  faktorları 
arasında qarşılıqlı əlaqənin təyin edilməsidir. Mühit faktorlarının ontogenezin strukturuna müsbət və 
ya mənfi təsir etməklə, senopopulyasiyanın qiymətləndirilməsində müxtəlif nəticələr əldə oluna bilər. 
L.trilobum növünün ekoloji şəraitdən asılı olaraq dəyişən ontogenezinin dinamikası   təyin edilmişdir 
(diaqram 1).  

---