Issn 2223-1617 azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi

AMEA Botanika Ġnstitutunun elmi əsərləri, 2015-ci il, XXXV cild
 
 
 
51 
Ass.2.Efemerlı–qarağanlı-dəvətıkanliq  (Alhagi  psedoalhagi  +Ephemeretum  +  Salsola 
dendroides+ Alhagi psedoalhagi)  
Ass. 3. Efemerli – müxtəlıfotlu - dəvətıkanliq (Hordeum leporinium+ Cartamnus oxyacantus 
+ Centaurea solsitalis+Alhagi psedoalhagi). 
Form: Peganate harmalai 
Ass.1.Efemerli-üzərriklik (Bromus yaponicus+Hordeum leporinium+Poa bulbosa + Peganum 
harmala). 
Ass.2.Sirkənli-müxtəlifotlu-üzərriklik (Atriplex tatarica +A.turcomanica+ Capparis spinoza + 
Centaurea solsitalis+Euphorbia alepica və s.).  
Yuxarıda  qeyd  olunan,  1  bitkilik  tipi  -  yovşanlıq  yarımsəhraları,  2  formasiya  –  (Artemisieta 
fragrans  və  Peganate  harmalai)  və    7  ssosiasiya;  təmiz    yovşanlıq  (Artemisia  fragrans),  efemerli-
yovşanlıq  (Artemisia  fragrans  +Ephemeretum),  dəvətıkanlı-yovşanlıq  (Artemisia  fragrans+Alhagi 
pseudoalhagi),müxtəlıfotlu-yovşanlıq (Artemisia fragrans+Xantium strumarium + Senecio vernalis + 
Cartamnus  oxyacantus+Capparis  spinoza  +  Centaurea  solsitalis),  efemerlı-qarağanlı-yovşanlıq 
(Artemisia  fragrans+  Ephemeretum  +  Salsola  dendroides),  efemerli  –  üzərriklik  (Bromus 
yaponicus+Hordeum  leporinium+  Poa  bulbosa+Peganum  harmala),sirkənli-müxtəlifotlu-üzərliklik 
(Atriplex tatarica +A.turcomanica+ Capparis spinoza + Centaurea solsitalis+Euphhorbia alepica və 
s.) Şəmkir rayonunun Mərkəzi hissəsinin Gəncə-Qazax  düzənliyinin bitki örtüyü ücün ilk dəfə təsvir 
olunur. 
 Bitki  örtüyündəki  senozların  hamısı  2  və  3  mərtəbəlı  geobotaniki  struktura  malikdir. 
Fitosenozlarda layihə örtüyü, ekoloji və antropogen təsirlərdən asılı  olaraq 60-80% arasında dəyişir. 
Floristik  tərkib  kasıbdır,  90  bitki  növündən  təşkil  olunmuşdur.  Florada  ən  çox  rast  gələn  növlər 
asterkimilər  (Asteraceae),  tərəkimilər  (Chenopodiaceae),  dişəkimilər  (Poaceae)  və  kəvərkimilər 
(Capparaceae) fəsiləsinin nümayəndələridir. Digər fəsilələr azsaylı növlərdən təşkil olunmuşdur. 
Aparılan  tədqiqatlar  nəticəsində  İlk  dəfə  olaraq  müəyyənləşdirilmişdir  ki,  müasir  şəraitdə 
Şəmkir rayonunun  Mərkəzi hissəsini tutan Gəncə - Qazax  düzənliyində əsas bitkilik tipi  yovşanlıq 
yarımsəhralarıdır.  Əvvəllər  bozqır  və  çala-çəmən  bitkilərinin  üstünlük  təşkil  etdiyi  bitkilık  tipləri 
müasir şəraitdə ləkələr və ya şorangələrlə qarışıq şəkildə rast gəlinir. Yovşanlıqlar həmçinin, qış otlağı 
kimi heyvandarlıqda geniş ıstifadə olunur. Otlaqların ğur inkişafı, həmçinin yüksək məhsuldarlığı illik 
atmosfer  çöküntülərinin  miqdarından,  onların  fəsillər  və  aylar  üzrə  paylanmasından  və  antropogen 
amillərdən  asılıdır.  Belə  ki,  2014-cü  il  vegetasiya  ili  əlverişsiz  iqlim  dəyişmələrı  ılə  xarakteriza 
olunmuşdur. İlin payız-qış fəsillərində yağmurların az düşməsi otlaqlara  pis təsir göstərərək, bitkilərin 
inkişafını may ayının sonuna kimı yubatmışdır.  Ərazinin senozlarının məhsuldarlığının əsas kütləsini 
yovşan  və  qarağan  qruplaşlmaları  təşkil  etmişdir.  Dıgər  yem  qruplarında  (taxil,  müxtəlifotlar  və 
paxlalılar)  zəif  inkişaf  müşahidə  olunmuşdur.  Bu  səbəblərdən,  nəticədə,  il  ərzində  bu  senozlarda 
məhsuldarlıq xeyli aşağı olaraq, 6,5-8,2 s/h təşkil etmişdir . 
Yarımsəhra  senozlarında  başlıca  olaraq  yem  kütləsinin  əsas  hissəsi  birillik  taxıl  otlarının 
payına düşür. Onlar ilin iqlim şəraitindən asılı olaraq efemerlik fitosenozunda ümümi məhsulun 60,2-
80,7%-ni,  efemerli-yovşanlıqda  55,5-67,6%-ni  və  efemerli-qarağanlı-yovşanlıqda    38,9-  58,8%-ni 
təşkil edirlər.  
 Lakin,  qış  otlaqlarından  düzgün  və  səmərəli  istifadə  olunmadığından  bitkilikdə  seyrəkləşmə 
getmiş,  bəzi  qiymətli  bitkilər  məhv  olaraq  sıradan  çıxmışdır.  Nəticədə,  otlaqlarda  zəhərli  və 
yeyilməyən  bitkilər  çoxalmışdır.  Bu  məqsədlə,  fitosenozlardakı  ot  örtüyü  qiymətli  yem  bitkilərinin 
toxumları səpilməklə yaxşılaşdırılmalı, düzgün otarılma aparılmalı və mühafizə olunmalıdır.  
  
YEKUN 
         1. Aantropogen, texnogen və müxtəlif ekoloji  amillərin müasir şəraitdə fitosenozlara biotik  və 
abiotik təsiri nəticəsində xarakterik biotoplarda nəzərə çarpacaq dəyişilmələrlə əlaqədar (bərpa olma 
və digressiya) sukssesiya prosesi baş vermişdir. 
         2.  Şəmkir  rayonunun  mərkəzi  hissəsinin  Gəncə  -  Qazax   düzənliyinin    müasir  bitki  örtüyündə 
zonal  bitkilik  tipi  yovşanın  (Artemisia  fragrans)  edifikatorluğu    ilə  yaranmış  yovşanlıq 

---