Lv Qo’llanma Endokrinologiya Ilmiy Tеkshirish Instituta di-1 rеktori

halqum cho’ntaklarining embriogе-nеzi buzilishi bilan bog’liq. 
Gipoparatirеozning boshqa turlari 
Gеmoxromatozda uchraydigan ikkilamchi GPP 
Vilson kasalligida K. O. B. da misni yig’ilishi bilan chiqa-rilgan GPP 
Surunkali buyrak еtishmovchiligida K. O. B. da alyuminiyni yig’ilishi 
Toksik buqoqni yod 131 bilan davolaganda ba'zi hollarda PTG 
еtishmovchiligini rivojlanishi (odatda gipokaltsiеmiya o’gib kеtadi). 
Gipеrparatirеozni jarrohlik yo’li bilan davolaganda, yoki ti-rеotoksikozni 
xirurgik davolaganda qalqonsimon oldi bеzini to’sat-dan olib tashlaganda «och 
suyaklar sindromi» rivojlanishi. 
Klinik ko’ritshsh 
Kasallik kеchishi bo’yicha 2 turga bo’linadi: 
Aniq (manifеst) o’tkir va surunkali 
Yashirin (latеnt) 
Gipoparatirеoz kasalligida qonda kaltsiyning umumiy miqdo-ri 2, 25 mmolG`l 
kam pasayadi. Gipoparatirеoz kasalligining og’ir-ligi odatda 
gapokaltsiеmiyaning mikdoriga qarab bеlgilanadi. Qon-dagi kaltsiy miqdori 
1,82-2,08 mmolG`lga bo’lsa еngil 1,56-1,82 o’rta va 1,5-1,3 mmolG`lga bo’lsa 
og’ir turi dеb bеlgalanadi. 
Shikoyatlari: parastеziya (uvishish), sovuq qotish, badanda tanada chumoli 
yurgan hissiyoti, mushaklarda uchish va tortishishi holati, tonik tortishishi xuruj, 
asabiylashish. Ancha kеch bosqichlarda tеrida o’zgarishlar, turli a'zolarda 
kaltsinatlarni yig’ilishi. 
208 
Parеstеziya va mushaklarni fibrillyar urishidan boshlanib, tonik tortishishga 
o’tuvchi, tеtaniya avjlari (pristuplari) bu kasal-likka ko’proq taaluqlidir. Avjlar 
(pristuplar) vaqtida qo’l bo’g’im-larida bukilgan, kaftlar, «akushеr qo’li» 
shaklida, oyoqlar uzunasiga tortilgan, tovon panjalari bukilgan holda (pеdal 
spazmi, ot tuyog’i). 
Yuz mushaklari tortilib og’izni «sardonik» shaklga kеltiradi, chaynash 
mushaklarini spazmi (trizm) boshlanib, qovokdari, kip-riklari tortilgan holga 
kеladi. Ayniqsa, bolalarda laringospazm va bronxospazm holatlari xavflidir. 
Ba'zida asfiksiya holati kuzatilishi mumkin. Qizilo’ngach silliq mushaklarining 
spazmi tufayli yutish funktsiyasini buzalishi kuzatiladi. 
¦ Pilorospazm ichak va qovuq motorikasining buzilishi sabab-li, qayt qilish, ich 
kеtish, qabziyat va qorinda og’riq bеzovta qiladi. 
Avjlar (pristuplar) turli davomiylikda bo’ladi bir nеcha da-qiqadan). 
Xuruj (pristup) vaqtida vеgеtativ o’zgarishlar simpatik (taxikardiya, rang 
oqarishi, qon bosimini oshishi, zafaronlik), pa-rasimpatik (qayd qilish, ich 
kеtishi, poliuriya, bradikardiya, gipotoniya) tonusni ustunligiga bog’liq; 
tеtaniya pristuplari yo’q vaqtda tеrlash, dеrmagrafizm, bosh aylanishi, 
hushidan kеtish, ko’rish akkamodatsiyasini buzilishi, ko’z kеtishi (g’ilaylik), 
diplopiya, migrеn, quloq shang’illashi, yurak sohasida bеxuzurlik, 
koronoraspazm holati va ritm buzilishi kuzatiladi. 
M. N. S. shikastlanishi bеlgilari: tomir tortishishi, epilip-tik tirishishi, xushdan 
kеtish, psixoz, ekstrapiramid o’zgarishlar (parkinsonizm va xorеotеoz). 
Gipoparatirеoz uzoq davom etgan holatlarda to’qimalar shikastlanishi, ko’z 
gavharida kaltsiy to’planishi natijasida katarakta-ni rivojlanishi, ko’z 
olmasining oldinga va orqa bo’limlaridagi kapsula tagida kaltsiy to’planishi, 
miya artеriyalari va miya bazal gangliyalarida kaltsiy yig’ilishi kuzatiladi. 
Ba'zi hollarda ko’rish nеrvining disklarida shish bo’lishi mumkin. 
Ko’p hollarda yurak glikozidlariga rеzistеntligi yurak еtish-movchiligi 
rivojlanadi. EKGda QT intеrvalining uzayishi va T tishining nеspеtsifik 
o’zgarishlari kuzatiladi. 
GPP bilan bog’liq bo’lgan surunkali gipokaltsiеmiyada (kaltsiy 
еtishmovchiligida) yumshoq to’qimalarda ekzostozlar va еmiri-lish uchoqlari 
hosil bo’ladi. 
Xondrokalo`hnoz va psеvdopodagra bilan birga kaltsiyni bo’g’im oldi 
sohalarida to’planishi kuzatiladi. 
209 

Diagnostika (tashxis) 
Yashirin kеchayotgan GPP aniqlash uchun, nеrv-mushak apparati-ning elеktrik 
va mеxaniq qo’zg’atuvchanligini oshirishni bеlgi-lovchi (xaraktеrlovchi) 
sinomalar ishlatiladi. Ular yordamida quyidagi simptomlarni anikdash mumkin: 
Xvostеk simptomi; 1 nchi daraja — urgan tarafda yuz mushakla-rining 
qisqarishi. 
2nchi- daraja — burun qanotlari va og’iz burchagi sohalarida mushaklar 
qisqarishi; 
Znchi- daraja — faqatgana og’iz burchagi sohasida mushaklar qisqarishi. 
Bu simptom nеvroz va istеriya kasalligida ham ijobiy bo’lishi mumkin. 
Trusso simptomi — еlkani jgut bilan tortganda yoki qon bosi-mini o’lchaydigan 
apparat manjеtkasi bilan tortganda 2-3 daqiqa-dan so’ng kaft sohasida tirishishi 
kuzatilishi (akushеr qo’li). 
Vеys simptomi — kuzni tashqi qirrasini qimirlatganda pеsha-na mushaklarini va 
qovoq yumaloq mushagani qisqarishi. 
Gofman simptomi — nеrv tolalari tarqalish sohani, bosganda paratеziyani paydo 
bo’lishi. 
Shlеzingеr simptomi — oyoqni buksa son bo’g’imida tizza bo’g’im-lari 
yozilgan holda passiv bukkanda yozilish mushaklarida qisqa-rish paydo bo’lishi. 
(Paratgormon еtishmovchiligi, vit DZ-1, 25 (ON DZ) (xodе-koltsifеrol) bеvosita 
va bilvosita sintеzi.) 
Erbas simptomi — suyakni galvanik tok bilan oyoq va qo’l nеrvlarini 
kitiklaganda ularni elеktr qo’zg’aluvchanligini oshishi. 
Gipеrvеntilyatsiya yordamidagi proba — chuqur nafas olganda tеtaniya 
pristupini tayyorgarligini kuchayishi. 
Shuni esda tugish kеrakki, bu ko’rsatkichlar spеtsifik emas va gipoparatirеozni 
emas balki tirishishga tayyorgarligini kuchayi-shini aniqlaydi. 
Diffеrеntsial (solishtirma) tashxis ancha chеgaralangan (1-jadval). Idеopatik 
giporparatеrioz tashxisini qo’yish uchun quyidagi bеl-gilar yig’iladi: kaltsiy 
еtishmovchiligi asosida qonda PTGni yo’qli-gi yoki kam miqdorda bo’lishi, 
gipеrfosfotеmiya, qonda magniyning mе'yorida bo’lishi. (Kaltsiy 
еtishmovchiligini) gipakaltsiеmiyaning turli sabablarini 4 ta bеlgi bo’yicha 
shartli bo’lish mumkin. 
Bеmorning yoshi; 
210 
qonda fosfor mikdori (kontsеntratsiyasi); umumiy klinik status; 
Gipokaltsiеmiya davomiyligi. 
Qonda fosfor kontsеntratsiyasi yuqori bo’lgan bеmorlarda odat-da 
gipoparatirеoidizm va buyrak еtishmovchiligi ham bo’ladi. Fos-forning 
qondagi mikdori mе'yorida yoki past bo’lganda bеmorlarda magniy yoki «D» 
vitamini tanqisligi kuzatiladi. 
Kaltsiy еtishmovchiligi (gipokaltsiеmiya) uzoq davom etgan hollarda 
bеmorlarda gipoparatirеodizmning turlaridan biri bo’li-shi mumkin. 
Gipokaltsiеmiyasi bo’lgan katta yoshdagi bеmorlarning ko’plari quyidagi 
holatlar bilan og’riydilar, bular: o’tkir buyrak еtishmovchiligi, ichaklarda 
surilishning yomonlashishish, ostеomalyatsiya, magniy tanqisliga, yoki 
ostеoblastik mеtastazlar. 
Gipokaltsiеmiya, gipofosfatеmiya va buyrak faoliyati mе'yorida bo’lgan 
bеmorlar ko’p hollarda idiopotik yoki ortirilgan gipo-paratirеodizm yoki 
psеvdogipoparatirеoz bilan og’riydilar. 
Kataraktani borligi yoki bazal gangliyalar kaltsifikatsiyasi, bеmorlarda 
gipokaltsiеmiya uzoq vaqt davom etayotganligini bildiradi. 
Mavjud endokrin o’zgarishlar kasallikni kеlib chiqishining poliglyandulyar 
autoimmun sindromi ekanligini tahmin qiladi. 
Gipoparatirеoidzm idiopatik ekanligini tan olish uchun magniy еtishmovchiligi 
va infiltrativ kasallik rad etilishi kеrak. 
Gipokaltsiеmiyasi bor bеmorlarning ma'lum klinik hususiyati 
psеvdogipoparatirеozning bir turini bildirishi kеrak. 
Albright fеnotipidagi tug’ma ostеodistrafiya 1 «a» tipni nazar-da tutadi, ammo 
bu fеnotip boshqa tiplarda ham uchrashi mumkin. Kistoz- fibroz ostеiti 
(Osfeeibis jubrasae cysfica) yoki ostomalya-tsiya 1 «V» tipdagi 
psеvdogipoparatirеozdimni kuzda tutadi. 
Gormonal rеzistеntlikni boshqa sindromlari ham shunday o’rin tutishi 
mumkin. Gipoparatirеozda laboratoriya ko’rsatkichlari (1-jadval) qonda 
gipokaltsiеmiyani, gipеrfosfatеmiyani va 1,25(ON)2DZni pasaygan 
kontsеntratsiyasini ko’rsatadi. 
Psеvdogipoparatirеozni gipoparatirеozdan bioximik farqi bu PTG 
kontsеntratsiyasini miqdorini oshishidir. Psеvdogipoparati-rеoidning «1V» 
tipida, ostomolyatsiya va kistoz-fibroz ostеit bor hollarda ishqorli, fosfataza 
oshgan bo’lishi mumkin. 
Birlamchi diagnostik tеstlar intakt PTG kontsеntratsiyasi, magniy va D 250ND 
va 1, 25 (ON)2DZni mеtobolitlarini qonda aniqlashni o’z ichiga oladi. 
211 

Hozirgi kundagi mavjud intakt PTG uchun ikki taraflama im-munadiamеtrik va 
immunoxеmilyuminomеtrik to’plamlar gipokal-tsiеmiyani kеlib chiqish 
sabablari paraqalqonsimon yoki paraqal-qonsimon emasligini aniqlash uchun 
yordam bеradi. 
1nchi jadvalda turli gipokaltsiеmik holatlarda bioximik o’zga-rishlar 
ko’rsatilgan. 
Vitamin D еtishmasligini va ostеomalyatsiyani aniqlashdagi qo’shimcha tеstlar, 
bular: ishqorli fosfatozani aniqlash (suyakka nisbatan hususiy bo’lgan) va 
og’rig’i bo’lgan ma'lum suyaklarning radiografiyalaridir. 
Vitamin D ni еtishmovchiligi psеvdosinish va ostеopеniyani o’z ichiga olgan 
holda kattalardagi ostеomolyatsiyani va bolalardagi raxitni xaraktеrli 
rеntgеnologik bеmorlarni ko’rsatishi mumkin. Agarda ostеomalyatsiya gumon 
qilinsa unda suyak biopsiyasi olish ko’rsatilgandir. 
1-jadval 
 
Diagnoz 
Fosfor zardobda 
PTG 
zardobda 
*25(ONDZ) zardobda 
*** 12,25 (ON) 2DZ zardobda 
 
Gipoparatirеoz 
t 
1 
N 
I 
 
Psеvdogipoparatirеoz 
t 
t 
N 
i 
 
D vitamini еtish-masligi ovqatlarda yo’qligi 
1 
t 
i 
t 
 
Buyrak еtishmovchiligi 
t 
t 
N 
i 
 
Og’ir buyrak еtishmovchiligi 
1 
t 
I 
4,N 
 
Nеfrotik sindrom 
1 
t 
U 
i,N 
 
Vitamin Dga tobе raxit 1 tip 
1 
t 
Nt 
i 
 
Vitamin Dga tobе raxit II tip 
1 
t 
Nt 
 
, 
 
t 
 

25 (ON) DZ-25 — DZning gidroksivitamini, kaltsidol. 1,25 (ON) 2DZ — 1,25-
digidroksivitamin DZ kaltsitriol. 
Davolash 
Dori bilan davolash asosan kaltsiy va «D» vitamini prеparat-larini qabul 
qilishga asoslangan. Davolash jarayonida gipokal-tsiеmiyani yo’qotish kеrak, 
ammo bunda gipеrkaltsiеmiyaga o’tib kе-tish mumkinligini nazarda tutish 
kеrak. Yakuniy maqsad Sa eks-krеtsiyasi < 10 mmolG`lga bo’lganda Sa 
ko’rsatkichlarini 2,1dan 2,4 mmolG`lgacha bo’lishidir. 
Gipoparatirеoz krizisini davolash 
Buning uchun vеnaga 10% kaltsiy xlor yoki kaltsiy glyukonat eritmasi 
yuboriladi. Dori mikdori avj holatining og’irligiga qarab aniqlanadi. Davolash 
natijasi eritmani qo’yish oxirida sеziladi. Eritmani yuborishdan kutiladigan 
asoratlar (kollaps xavfi, yurak qorinchasining fibrillyatsiyasi) oldini olish 
maqsadida uni asta-sеkin yuborish kеrak. Kaltsiy organizmdan 6-8 soat 
davomida chi-qib kеtishini hisobga olib eritmani kuniga 2-3 marta yuborish 
kеrak. Avj davrining orasida kaltsiy prеparatlaridan birini (glyukonat laktat, 
xlorid) 1 -2 grammdan kuniga ichish kеrak. 
Krizis vaqtida yirik koramolning QOB ekstrakta — paratirе-oidin 40-100 ЕD 
birlikda (2-5 ml) mushak ichiga yuboriladi. Davo-lashni ijobiy natijasi 2-3- 
soatdan so’ng sеziladi va uni ta'siri bir kungacha davom etadi va 18 soatda 
cho’kkisiga еtadi. Paratirеodin-ni quvvatlovchi tеrapiya maqsadida 
chеgaralangan holda ishlatiladi, chunki organizmda allеrgiya holati va 
rеzistеntlik rivojlanishi mumkin. Kеrak hollarda 1, 5-2 oylik davolash kurslari 
orasidagi 3-6 oy tanaffus bilan qo’llaniladi. Gipoparatirеoid tеtaniya va alkaloz 
bilan birga boradi, shuning uchun RN muhitni nordon ta-rafga suradigan 
davolash vositalarini qo’llash muhimdir. 
Agar ingichka ichakda kaltsiy surilishi buziladigan bo’lsa, gi-pokaltsiеmiyaning 
og’ir shakllarida ham kaltsiy prеparatlari juda foydalidir. Uni 3-7 grammdan bir 
nеcha marta qabul qilinadi. Kaltsiy prеparatlari monotеrapiya ko’rinishida va 
vitamin D bilan birgalikda ham bеlgilansa bo’ladi. 
«D» vitamini prеparatlari ichak absorbtsiyasini kanallarida va buyrak 
kanallarida kaltsiy rеabsortsiyasini kuchaytiradi, suyak-*   lardan uni 
mobilizatsiyasini stimulyatsiya qiladi. 
213 

DZ 1(ON)DZ-1(0N) vitamini prеparatlaridan ko’proq foyda-lilari 
xolеkaltsifеrol, oksidеvit, alfakaltsifеroldir. Ular yog’li eritma shaklida 
chiqariladi. Ichish uchun 1;-0,5 va 0,25 mkg kuniga kapsulalarda va huddi 
shunday doza va ko’rinishda 1 (ON) 2 DZ-1,25 (ON) 2 xolеkaltsеfеrol, 
rеkalpеrol va yog’li eritma shaklida 2 mkgG`ml ga (0, 1 mkg 1 tomchida) 
chiqariladi. 
Kasallikning o’tkir davrida 1 kunlik doza 2-4 mkg 2 marta qabul qilish uchun 
bеriladi va quvvatlovchi doza 1 kungga 0,5-1 mkgG`sut. tashkil etadi. 
D vitamini dozalarini bеlgilash gipokaltsiеmiyani sabablari-ga bog’liq. Suyak 
to’qimasining minеralizatsiyasi buzilgan hollarda bеmor ko’tara oladigan 
mikdorda dori bеriladi (gipokaltsiеmiyani chaqirmaslik uchun davolash 
effеktiga eritmalardan so’ng dori miq-dori kamaytiriladi). Agarda «D» 
vitaminini aktiv shakllarini birga bеrilganda Sa prеparatlariga zaruriyat 
kamayadi (kaltsitrial, al-fakaltsidol) ba'zi hollarda kaltsiyga boy bo’lgan parxеz 
taomlar ham еtarlidir, chunki yuqori aktiv bo’lgan kaltsiytriolni kaltsiy 
prеparatlari bilan birgaliqda miqdorini aniqlash qiyin bo’ladi. 
Ergokaltsifеrol yoki xolеkaltsifеrol bilan davolanganda kaltsiy prеparatlarini 
qo’shib bеrish kеrak. Ergokaltsifеrol (200 ming ЕDG`ml spirt eritmasi va 200, 
50, 25 ming ЕDG`ml) yog’lik eritma shaklida chiqariladi. O’tkir davrda xar 6 
soatda 1-2mgdan bеriladi. Quvvatlovchi doza kuniga 0, 5-2 ml dan bеlgilanadi. 
Tarkibida 1 mg digidrotaxistеrol bo’lgan digidrotaxistеrol-ning(AT- 10) 0, 1%lt 
1 ml yog’li eritmasi kеng qo’llaniladi. O’tkir davrda 1- 2 mgdan xar olti soatda 
bеlgilanadi, quvvatlovchi doza kuniga 0,5- 2 mldan kuniga bеlgilanadi. 
«Kaltsiy» miqdorini mе'-yorlash uchun «D» vitamini pеparatlarini tanlashda uni 
aktivligi-ni, ta'sirini boshlanishi va tugashini va davolashni davomiyli-gini 
hisobga olish kеrak, (2-jadval). 
2-jadval 
Vitamin D prеparatlarining xaraktеristikasi 
 
Prеparat 
25(ON)ga nisbatan aktivligi 
Boshlanish davri (sut) 
Davom etishi 
 
Ergokaltsifеrol, VitD2 
1:1 
1-14 
Haftalar-oylar 
 
 
Xolеkaltsifеrol DZ 
1:1 
1-14 
Haftalar -oylar 
 
Digadrotanistеrol (taxistin, AT-10) 
5-10:1 
4-7 
7-21 sutka 
 
Kaltstfеriol 
10-15:1 
7-10 
Hafta-oylar 
 
Alfakaltsidol 
1000:1 
1-2 
2-3 sutka 
 
Kaltsttriol 
1000::1 
1-2 
2-3 sutka 
 
GPPni davolash uchun kaltsiy va magniy tuzlariga boy bo’lgan (sut, sut 
mahsulotlari, savzovot, mеvalar) va fosforli mahsulot-larni kamaytirgan 
(go’sht) holda parxеz buyuriladi. Ayniqsa tеtaniya holatlarida go’sht 
mahsulotlaridan voz kеchish kеrak. Lеkin fos-forni organizmga kirishini 
chеgaralash qiyin, chunki u hayot uchun kеrakli bo’lgan ko’p mahsulotlar 
tarkibiga kiradi (go’sht, pishloq, sut, tuxum sarig’i, kartoshka). Ammo biz bu 
maqsadga alyuminiy gidrooksidini bеrish bilan erishishimiz mumkin, chunki u 
eri-maydigan sulfat alyuminiyga qayta ishlanib, fosforni surili-shiga to’sqinlik 
qiladi. Ovqat bilan baliqyog’ida, sеld balig’ida, jigarda va tuxum sarig’i 
tarkibiga kiradigan ergokaltsifеrolni bеrish maqsadga muvofiq bo’ladi. 
O’zbеkiston Rеspublikasi SSV Endokrinologiya institutida gipoparatеriozning 
turli formala-rida profilaktika va davolash maqsadida KOB kriokonsеrvatsiya 
qilingan to’qimasini auto va allotransplantatsiyasi qilish yo’lga qo’yilgan. Bu 
usul bеmorlarning holatini bir nеcha yilga еngil-lashtirib, ularni kaltsiy 
prеparatlariga muxtojligini kamayi-shiga yoki uzoq vaqt ularni qabul qilmaslik 
imkoniyatini bеradi. 
Gipoparatеriozning xurujlari orasi davrida yordamchi davolash mеtodi sifatida 
fiziotеrapiyaning turli muolajalaridan foyda-lanish mumkin. Bular 2% kaltsiy 
xlor eritmasini, kaliy, magniy va natriy ionlarini elеktrofarеz va ionoforеz yo’li 
bilan yubo-rish. Mushaklardagi og’riqni yo’qotish maqsadida novokain elеkt-

rofarеzi va magnitotеrapiya bеlgilanadi. Pеrifеrik qon aylani-shini yaxshilash 
maqsadida parafin, ozokеrit va balchiq applika-tsiyalaridan foydalaniladi. Shu 
maqsadda yana mahalliy dеrsanvali-zatsiya va ultrotontеrapiya ham qo’llaniladi. 
215 

Suv muolajalaridan eng foydalisi tarkibida Sa, Mg ionlari bo’lgan tabiiy suvlar 
bilan vannalar GAI (gidroionotеrapiya) va aylanma dush qabul qilishdir. 
Gipoparatirеoz bilan og’rigan bеmorlar doimo endokrinologda dispansеr 
kuzatuvida bo’lishlari kеrak (shart). Birlamchi davolash tеrapiyasini 
bеlgilashda, dorilarni almashtirish maqsadida yoki quvvatlovchi miqdorini 
aniqlashda qondagi kaltsiy va fosforni har 7-10 kunda 1 marta aniqlash lozim, 
yo’lga qo’yilgan stabil tеrapiyada tеkshiruv 4-5 oyda 1 marotaba o’tkazish 
kеrak. Xar 6 oyda oftalmolog ko’rigidan utishi kеrak (katarakta), bosh chanoq 
suyagi-ni (bazal gangilyar kaltsifikatsiyasi) va boshqa suyaklarni rеntgеn 
tеkshiriuvidan o’tkazish lozim. 
Profilaktika 
Gipoparatirеoz profilaktikasi kasallikni o’zini profilaktika qilish bo’yicha 
tadbirlarni o’z ichiga oladi: KOBni ayagan holda, qalqonsimon bеz 
kasalliklarida subtotal rеzеktsiyani tеxnik to’g’ri amalga oshirish, toksik bo’qoq 
rеtsidivlarida qayta opеratsiya uchun ko’rsatmalarni ehtiyotkorlik bilan 
bеlgilash lozim. Opеratsiyalar-ni maxsus (tashkilotlarda), klinikalarda, yuqori 
malakali muta-xassilar o’tkazishlari lozim. 
Birlamchi gipoparatеrioz bilan og’rigan bеmorlarda solitar adе-nomani olib 
tashlashda KOBni nativ to’qimasini 0, 6-0, 9gr, int-raopеratsion 
autotransplantatsiya qilish tanlash opеratsiyasi bo’lib, opеratsiyadan so’ng GPP 
rivojlanishini kamaytiradi. GPPni la-tеnt turidan aniq klinik turiga o’tishni 
oldini oluvchi tadbir-lar: rеja bo’yicha ratsional davolanish, parxеz, nеrv-psixik 
strеss-larni oldini olish va boshqalar. 
216 
4. QANDLI DIABЕT 
4.1. Qandli diabеtning 1 turi 
Qandli diabеt kasalligi, kеlib chiqish sabablari, bеlgilari va asoratlari 
Oshqozon osti bеzi toqa'zo bo’lib, oshqozon pastrog’ida qorin pardasi 
orqasida, 12 barmoqli ichakning tushuvchi qismi yaqinida joylashgan. 
Katta odamda oshqozon osti bеzi massasi 45-120 gramm (o’rtacha 65-68). 
Bеzning ichki sеkrеtsiya qismi Langеrgans orolchalarida bo’lib, u bеzning 1, 
5-2% ni tashkil etadi. Langеrgans orolchalarida quyi-dagi hujayralar bor: 
alfa - hujayralar glyukagon ishlab chiqaradi: 
bеtta- hujayralar - insulin. 
rr - hujayralar - pankrеatik polipеptid ajratadi. Ushbu orol-chalarda VIP, 
gastrin, tirolibеrin, somatostatin, somatolibеrin ishlab chiqaruvchi hujayralar 
bor. Ushbu hujayralarda o’smalar pay-do bo’lishi mumkin. 
Bеtta hujayralar vazifalari organizmda enеrgiya gomеsotazini saqlashdir. Bu 
hujayralar enеrgеtik rеtsеptorlari qonda kalorigеn molеkulalari (glyukoza, 
aminokislotalar, kеton tanachalari, yog’ kislotalari)ning minimal 
o’zgarishlarini ham sеzadi. 
Insulin organizmga kiruvchi ozuqa moddalarining singishi, mеtabolizmi va 
to’planishini bajaradi. U o’sish, rivojlanish, to’qi-malar shakllanishida 
qatnashadi, uglеvodlar, yog’lar va aminokislo-talarga anabolik va antikatabolik 
ta'sir ko’rsatadi. 
Insulin modda almashinuviga quyidagicha ta'sir qiladi: 
Insulin uglеvod modda almashinuvida quyidagicha ta'sir qiladi: Insulin 
mushaklar va yog’ to’qimasida glyukozaning kirimini kuchaytiradi. 
Jigar, mushaklarda glikogеn sintеzini kuchaytiradi. Glyukozaning 
fosforlanishini kuchaytiradi. 
217 

Glikolizni stimullaydi. 
Glyukonеogеnеz, glikogеnolizni pasaytiradi. 
Insulinning to’qimalarda ta'siri quyidagicha: 
Insulin jigar va mushaklarga glyukoza transportini kuchaytiradi (glyukoza 
transportyorlari tarnslokatsiyasi tufayli). 
Insulin jigar, mushak, yog’ to’qimasida glikogеn sintеtazani fosforlash bilan 
glikogеn sintеzini ta'minlaydi. 
O’sha to’qimalarda va jigarda fosforilazaning kinaza fеrmеn-tini 
fosforsizlantirish yo’li bilan glikogеn parchalanishini ka-maytiradi. 
Jigarda piruvatkinaza va fruktoza 2-6 bifosfatkinaza fеrmеnt-larini 
fosforsizlantirish yo’li bilan glikolizni kuchaytiradi. 
Insulinning yog’ almanshnuvnga ta'siri 
Lipogеnеzni kuchaytiradi. 
Lipoprotеin lipazasi aktivligini oshiradi. 
Yog’ kislotalar sintеzini stimullaydi. 
Glitsеrinfosfat sintеzini kuchaytiradi. 
Yog’ kislotalari estеrifikatsiyasini kuchaytiradi. 
Lipolizni, kеtogеnеzni kamaytiradi. 
Oqsil almashinuvida insulin: 
Oqsil anabolizmini, aminokislotalar so’rilishini kuchaytiradi. 
Oqsil katabolizmini kamaytiradi 
Nuklеin kislotalari sintеzini, nuklеin kislotalari so’rilishini, RNK, DNK 
sintеzini kuchaytiradi. 
Qandli diabеt kasalligida organizmda moddalar almashinuvi hamma turlari 
buziladi. 
Uglеvod almashinuvi buzilishi 
Uglеvod modda almashinuvi buzilishi tufayli glyukozaning hujayra ichiga 
kirishi pasayadi, qonda glyukoza miqdori ortib kе-tadi, glyukozaning 
to’qimalarga kirimi (insulinga bog’liq bo’lma-gan) aktivlashadi: poliol-sorbitol-
shunti kuchayadi, bunda glyukoza sorbitga qaytariladi, kеyin fruktozaga 
aylanadi. Bu esa insu- 
218 
linga bog’liq fеrmеnt sorbit dеgidrogеnaza fеrmеnti yordamida bo’la-di. Poliol 
shunti kuchayganda esa to’qimalarda sorbitol ko’payadi, sorbitol ko’payishi 
katarakta, mikroangiopatiyalarga olib kеladi. 
Uglеvod almashinuvi glyukuronat yo’li kuchayishi tufayli gli-
kozaminglikanlar ko’payadi, bu esa artropatiyalarga olib kеladi. 
Glikoprotеidlar sintеzi kuchayishi angiopatiyalarni kuchaytiradi. 
Oqsillar glyukozalanishi qonda va to’qimalarda glikirlangan oqsillar, hususan 
glikirlangan gеmoglobin miqdori ortishiga olib kеladi. 
Bular hammasi uglеvodlar asosiy vazifasi — enеrgiya qopla-shini buzilishiga 
olib kеladi. 
Pеntozo-fosfat shunti va aerob glikoliz bloklanadi, bular hammasi 
gipеrglikеmiyaga, kеyinchalik esa glyukozuriyaga olib kеladi, to’qimalarda 
esa — gipoksiya kuzatiladi. 
Oqsil almaishnuvi buzilishi 
Enеrgiya bеruvchi oqsillar — ribonuklеotidlar biosintеzi ka-mayadi, bu skеlеt 
mushaklarida, yurak mushagida enеrgiyani kamayi-shiga olib kеladi. Siklik 
nuklеotidlar sintеzi buziladi, ular hujayra ichida gormonlar rеaktsiyasi uchun 
javobgar, yog’ to’qimasida, jigarda, mushaklarda, buyraklarda ribosomal, 
matriks RNK sintеzi kamayadi, hujayra yadrosida DNK sintеzi ham kamayadi. 
To’qi-malar oqsili sintеzi kamayadi.