Maks Plank. Kvant nazariyasi. Mikrodunyodagi inqilob

RELEY - JINS QONUNI XULOSASI 
Lord Reley o„z qonunidan ilmiy xulosalar keltirib chiqarish uchun ikki bosqichda 
harakat qilgan: birinchi bosqichda u bo„shliqdagi to„lqinlar sonining chastotaga bog„liq 
ravishdagi miqdorini hisoblab chiqardi; ikkinchi bosqichda esa, 
erkin pog„onalar bo„yicha 
energiyaning teng taqsimlanishi
tamoyili
deb nolanuvchi mumtoz tushunchaga murojaat 
etdi. Reley Plank singari ossilyatorlardan foydalanmagan, aksincha, nurlanishni to„g„ridan-
to„g„ri tadqiq qilgan. U devorlari mutlaq akslantirish xususiyatiga ega bo„lgan bo„shliqdagi 
har bir chastota intervali 
dv
da mavjud bo„ladigan to„lqinlar soni: 
ga teng bo„lishini aniqladi.
Ushbu ifoda, chastotaning kvadratiga monand kattalashib boradi, chunki mantiqan, 
to„lqin uzunligi qanchalik qisqa bo„lsa, bunday uzunlikdagi to„lqindan shunchalik ko„p 
nurlatish mumkin. Shunisi e‟tiborliki, bu xulosa, Plank qayd qilgan narsaga - ossilyator 
energiyasi va nurlanishi o„zaro muvozanatda bo„lgan vaqtdagi ularning o„zaro nisbatiga 
o„xshab ketadi. Avvalgi bobda ko„rib o„tganimizdek, Plank o„z hisoblashlarini 
Maksvellning elektrodinamikasi asoslanib keltirib chiqargan bo„lib, bu narsa unga 
nurlanishning aynan o„zi bilan chegaralanib qolmasdan, hisoblashlarda o„zaro 
ta‟sirlashuvchi ossilyatorlar entropiyasiga asosiy e‟tiborni qaratish imkonini bergan. Reley 
formulasidan kelib chiqadigan xulosaning ikkinchi qismi bu – energiyaning teng 
taqsimlanish tamoyilidir. Ushbu tamoyil fizikaga Bolstman va Maksvellar tominidan 
kiritilgan bo„lib, asosan statistik fizika sohasiga taaluqli sanaladi. Unga ko„ra, juda ko„p 
sonli o„zaro ta‟sirlashuvchi jismlar, masalan gazlarning molekulalarida, mavjud umumiy 
energiya mazkur jismlar orasida teng taqsimlanadi deb tasdiqlanadi. Bunda sistemaning har 
bir elementiga harorat 
T
, proporsionallik koeffitsiyenti 
k
hamda, element xossasiga bog„liq 
bo„lgan son faktoridan kelib chiquvchi o„zaro teng miqdordagi energiya to„g„ri keladi. 
Reley mazkur teng taqsimlanish tamoyilini to„lqinlar uchun tadbiq etdi va bo„shliqdagi 
to„lqin energiyasining zichligi, muayyan chastotadagi to„lqinlar miqdorining, teng 
taqsimlanish tamoyiliga binoan har bir to„lqin ega bo„ladigan energiyaga ko„paytmasiga 
barobar ekani haqida xulosa qildi. Shu tarzda u quyidagicha formulaga ega bo„ldi: 
Qanchalik g„ayritabiiy bo„lmasin, lekin aynan o„sha tanqidparast Erenfest, eng 
birinchilardan bo„lib, Maks Plankning kvant nazariyasida mumtoz fizika andozalariga 
to„g„ri kelmaydigan, eskicha qarashlar qolipiga sig„maydigan va fizika faniga 
nisbatan mitlaqo yangicha yondoshuvni talab qiluvchi jihatlarni ilg„ab qoldi. 1903 
yildan 1906 yilgacha u Plankning ilmiy ishlarini o„rganib, tanqidiy tekshirib chiqdi va 

---

73 
u bilan munozarali yozishmalarga kirishdi. 1906 yilga taaluqli maqolalaridan birida 
Erenfest kvant nazariyasiga murojaat etmasdan ham, qora jism nuralnishini 
xossalarini bayon qilish mumkin degan xulosani takrorladi (yodingizda bo„lsa, 
bunday xulosaga avvalroq Plank o„zi kelgandi) va bunda u istisnosiz ravishda 
Boltsman postulatlari bilan kifoyalandi. Erenfest qora jism nurlanishining quyidagi 
ifoda orqali ta‟riflanuvchi qonuniyatini keltirib chiqargan: 
Bu qonunni ancha avvalroq ingliz olimi lord Reley (1842-1919) tomonidan 
ta‟riflangan va uning hamyurti Jeyms Jins tarafidan tuzatish kiritilgan bo„lib, shuning 
uchun ham u Reley-Jins qonuni deb yuritilar edi. Bu qonundagi bahsli jihatlar bisyor 
bo„lib, ulardan biriga ko„ra, nurlanish energiyasi, chastota bilan birgalikda uzluksiz 
va cheksiz ortib borishi xulosalanar edi. Agar mazkur qonun barcha chastotlar uchun 
haqiqatan to„g„ri bo„lib chiqsa, unda qizigan jismlar spektrning ultrabinafsha qismida 
intensiv nurlanish taratgan bo„lishi kerak edi. Bu esa olingan amaliy natijalar bilan 
tasdiqlanmagan. Erenfest bu yopishmagan xulosani ham o„ziga xos pessimistik ifoda 
bilan 
ultrabinafsha falokati
deb nomlagan edi. Ba‟zi manbalarda shunday qaydlarga 
duch kelamizki, emishki Maks Plank o„z qonunini aynan ultrabinafsha falokati 
muammosini hal etish uchun shakllantriganmish. Biroq bu unday emas. Plank qonuni 
ultarbinafsha falokatidan ancha avval, ya'ni, Reley-Jins qonunining nazariy 
muammolari yuzga chiqishidan bir necha yil oldin ta‟riflangan edi.