Ochko‘z bo‘ri

Gapiruvchi daraxt
Bir yo‘lovchi kattakon daraxtning tagida dam olmoqchi bo‘libdi. U yotibdi-yu, ko‘zi uyquga ketibdi. Bir vaqt o‘rnidan turib ketmoqchi bo‘lganda hamyoni yo‘qolganini payqab qolibdi.
Shu yaqin o‘rtada bir qishloq bor ekan. Yo‘lovchi nima qilarini bilmay, qattiq qayg‘urib, yerga yotib dodlay boshlabdi. Uning dod-voyini eshitib odamlar to‘planishibdi va:
-O‘g‘irlik bizning yerimizda sodir bo‘ldi, ishqilib, hammamiz javobgar bo‘lmasak yaxshiydi, — deya har kim o‘zicha gapira boshlabdi.
Shu o‘rtada kimdir borib bu voqeani qoziga yetkazibdi. Qozi hamyon yo‘qotgan musofirni o‘z huzuriga chaqirtiribdi va:
-Nega baqirib-chaqirib hammaning tinchligini buzyapsan? – deya so‘roq qilishga kirishibdi.
-Ey hukmi odil, men daraxt tagida uxlab yotganimda hamyonimni o‘g‘irlab ketishibdi. O‘g‘rini qayerdan qidiraman endi, shuning uchun dodlab faryod urishdan boshqa choram yo‘q edi, — deb javob beribdi musofir.
Qozi voqea qanday sodir bo‘lganini aniqlagach, daraxtning bitta shoxini kesib so‘roqqa olib kelishni buyuribdi. Odamlar shoxga borib kelgunlaricha qozi hovli o‘rtasida bir o‘ra qazdirib, ichiga o‘z soqchilaridan birini tushuribdi-da:
-Mening so‘rog‘imni eshitishing bilan: “Ey qozi janoblari, men odamlarni ko‘zdan kechirib, o‘g‘rini tanib beraman”, degan javobni ber, — deb uqtiribdi.
O‘raning ustini yaxshilab berkitishibdi. Odamlar shoxni kesib kelishgach, qozi uni o‘sha yerga qo‘yibdi-da, hech narsa bilmaganday shoxni so‘roq qila boshlabdi.
Qanday buyurilgan bo‘lsa, soqchi ham xuddi o‘shanday javob beribdi. Shu zahoti butun qishloqqa:
-Daraxt ham gapirishni bilar ekan, u o‘g‘rini topib berishni va‘da qildi, — degan ovoza tarqalib ketibdi.
Hamyonni o‘g‘irlagan o‘g‘ri buni eshitgach, bezovta bo‘lib qolibdi. “Ish rasvo bo‘ldi, yaxshisi, o‘zim iqror bo‘lib qo‘ya qolay”, — degan qarorga kelibdi.
Shundan so‘ng u pulni olib, to‘ppa-to‘g‘ri qozining oldiga jo‘nabdi.

Bismilloh

“Oyijon! Oyijon! Arturlarnikiga tushlikka bosam maylimi?” – Jamol shunday deya uyga yugurib kirdi.
“Uning oyisi seni taklif qildimi?” – mehmonxonadan ovoz berdi oyisi.
“Ha” – javob berdi Jamol, ular Artur bilan meni birga tushlik qilgani chaqirishdi”.
“Tushlikka nima qilisharkan?” – so‘radi oyisi.
“Cho‘chqa go‘shti bo‘lmaydi, oyijon”, javob qildi Jamol, ular men faqat baliq go‘shti yeyishimni bilishadi, shuning uchun ham Arturning oyisi kartoshka bilan qovurilgan baliq pishirishga va’da berdi”.
“Yaxshi, boraqol”, ruxsat berdi oyisi.
“Ura”, baqirdi Jamol va yana chiqish eshigi tomon yugurib ketdi.
“Men taxminan bir soatlarda seni olib ketgani kiraman”, dedi oyisi, bazi mahsulotlarni sotib olish uchun do‘konga borishimiz kerak”.
Jamol dala-hovlining darvozasidan yugurib chiqdi. Artur ularga qo‘shni, shundoqqina ikki uch hovli uzoqroqda yashar edi. Va bir necha daqiqalardan so‘ng Jamol o‘z tanishining uyi yonginasida turardi. U eshikni taqillatdi.
“Kiraver”, taklif qilid Artur.
Jamol oshxonaga kirdi. “Hammasi joyida, menga ruxsat berishdi”, dedi u, men sizlarnikida tushlik qilishim mumkin”.
“Yaxshi” – so‘z qotdi Arturning oyisi.
“Oyim meni do‘kon yopilgunga qadar ulgurishimiz uchun bir soatdan keyin olib ketishga vada berdilar”, dedi Jamol.
“Unda besh daqiqalardan keyin qo‘llaringizni yuving va ovqatga o‘tiring”, dedi Arturning oyisi, tushlik deyarli tayyor”.
Artur oromkursida o‘tirib, kitob varaqlayotgan edi. “Sen bunga bir qara!” – Jamolni chaqirdi u.
Jamol uning yoniga o‘tirdi va birgalikda suratlarni tomosha qila boshladi. Bu kitob kitlar haqida edi suratda kema va uning yonida bahaybat kit tasvirlangan edi.
“Artur, muzlatgichdan sharbatni olib, quygin, iltimos” – oyisi undan so‘radi.
Artur kitobni Jamolga berib, o‘zi sharbat quyishga turdi.
Bir necha daqiqadan so‘ng bolalar qo‘llarini yuvib, dasturxon atrofiga o‘tirishdi.
“Bolajonim, sen sharbatlarni quy, men esa ungacha kartoshka va baliqni suzaman” – takidladi oyisi.
Artur stakanni apelsin sharbati bilan to‘ldirdi. Oyisi esa ularning oldiga yaqindagina qovurilgan baliq va dimlangan kartoshkali ikki katta likopcha ni qo‘ydi.
“Rahmat”, dedi Jamol. Undan keyin “Bismilloh” deb ovqatlana boshladi.
“Dessertga shokoladli tort” – dedi oyisi.
“Ura”, xursand bo‘ldi Artur. Biroq u haliyam kitobni tomosha qilishda davom etaverdi.
“Artur”, ovqatlanib bo‘lguningcha kitobni chekkaga olib qo‘y”, dedi oyisi.
Artur yoqar-yoqmas kitobni yopdi. Va bolalar kitlar haqida gaplasha boshlashdi.
Taomlanib bo‘lgach, bolalar idishlarni chekkaga olib qo‘yishdi. O‘sha vaqtda Arturning oyisi tortni kesdi. Va hali likopchalarga qo‘yib ulgurmagan ham ediki, eshik qo‘ng‘irog‘i chalindi. U toprtni olib qo‘yib, eshikka yo‘l oldi. Eshik yonida Jamolning oyisi turardi.
“Salom Maryam, kiring, marhamat”, dedi Arturning oyisi, stolga o‘tiring, biz endigina dessertni boshlayotgan edik”, taklif qildi u. “Balki undan oldin kartoshka va baliq suzarman?”- qo‘shimcha qildi u.
“YO‘q, yo‘q rahmat Nadya”- javob qildi Jamolning oyisi, men hozirgina tushlik qildim. Shunchaki sen so‘ragan kitob va jurnallarni berish, tushunmagan joylarni tushuntirish uchun sal vaqtliroq kelgan edim”.
Arturning oyisi beva edi. Ular o‘g‘li bilan yaqindagina bu rayonga ko‘chib kelishgan edi. Va Jamolning oyisi hamda boshqa asosiy qismi musulmon bo‘lgan qo‘shnilari bilan tanishgach, oyisi Islomga qiziqib qoldi va undan boshlovchilar uchun o‘qishga kitob berishini so‘radi.
“Voy ha, rahmat” – dedi Arturning oyisi, bir daqiqa kutib tur, men hozir bolalarga choy quyib beray”.
U bolalarni oldiga kesilgan tort va bir piyoladan choy qo‘ydi.
Jamol qoshiqni ko‘tarayotib “Bismilloh” dedi va tortni yeyishni boshladi.
“Nima bu?” –so‘radi Artur.
“Nimani so‘rayapsan?” – tushunmadi Jamol.
“Men mana bu sirli so‘z haqida, ovqatlanishdan oldin doim takrorlaydigan so‘zing borku” – tushuntirdi Artur.
“Ha, tushunarli” , dedi Jamol. U bir necha soniya o‘ylab qoldi. “Bu arabchada “endi men yeyishim mumkin”degan manoni anglatadi” dedi va tort yeyishda davom etdi.
Shirinlikni tugatgach, Jamol Arturning oyisiga tushlik uchun minnatdorchilik bildirib chiqishga taraddudlandi. Bir necha daqiqadan so‘ng u mashinada o‘tirardi.
“Men Arturga nima deb javob berganingni eshitdim” – dedi oyisi kulib, sen “Bismillah” “endi men yeyishim mumkin” degan manoni anglatadi deb o‘ylaysanmi?”
“Albatta”, dedi Jamol, biz doim ovqatlanish oldidan shunday deymiz”.
“Lekin men har safar mashinaga o‘tirganimda ham shunday deyman-ku, dedi oyisi.
“Ha, bu to‘g‘ri” – o‘ylab qoldi Jamol. Endi u bu so‘zlar tarjimasida haq ekanligiga ishonchi komil emas edi.
“Alhamdulillah seningcha nimani anglatadi?” – davom etdi oyisi.
“Axir, bu juda oddiyku”, tezda javob berdi Jamol, bu “yaxshi, alo”degan manoni bildiradi.
Oyisi qoniqmagannamo boshini chayqadi. “Qiziq, “Astog‘furilloh” so‘zining manosini bilasanmi?”
“Bilaman deb o‘ylayman”- dedi endi ishonchsizroq. Oyisining yuz o‘zgarishlariga qaraganda uning javoblari u darajada to‘g‘ri emasdek edi. “Menimcha, “kechir” degan manoni anglatadi. YO‘q, yo‘q, aniqrog‘i “yomon bola” degani bo‘lsa kerak”.
Oyisi chuqur nafas oldi va o‘yga toldi. So‘ng nimanidir eslab kulib yubordi.
“Sen umuman xato aytding”, dedi u bolasiga tabassum bilan qarab, o‘ylaymanki, senga arab tilidan ozgina yordam kerak. Lekin, bu sening aybing emas. Bu haqda yaxshisi uyda gaplashamiz”.
O‘sha kecha oyisi Jamolning otasiga murojaat qildi.
“Biz unga bu so‘zlar nimani anglatishini yotig‘i bilan tushuntirishimiz lozim” – dedi u, aks holda u bu so‘zlarniqo‘llasa-da, lekin manosini bilmaydi. Masalan, Jamol “Astog‘furilloh”ni “yomon bola” deb tarjima qildi”.
Otasi kuldi. “Bu bizning aybimiz”, dedi u. “Axir Jamol o‘zini yomon tutgan paytda doim “Astog‘furilloh” deymiz. Bu bizning xatoimiz. Men hozir unga tushuntirishga harakat qilaman”.
Otasi Jamolni qidirib chiqdi. Bolalar uyida uni topmasdan hovliga chiqdi. Jamol arg‘amchida uchayotgan edi.
“Dada, meni uchiring” – dedi otasini ko‘rgan Jamol.
“Jonim bilan” – dedi otasi. U arg‘amchini yoniga keldi va uchira boshladi. Biroq bundan oldin u “Bismilloh” dedi.
Arg‘amchi balandga uchdi.
“Qoyil!” – baqirdi Jamol qoniqib.
“O‘g‘iltoyim, bilasanmi men hozir nega “Bismilloh” dedim?” – so‘radi otasi.
“Biz biror ish boshlashdan oldin doim shunday deymiz” – dedi Jamol.
“To‘g‘ri” – dedi otasi, unda sen bu so‘z “men ovqatlanishim mumkin” degan manoni anglatmasligini sen bilishing kerak a?”
“Albatta. Bu “Men boshlayapman” degan manoni bildiradi”.
“YO‘q, azizim” – dedi otasi, bu so‘z Alloh nomi bilan degan manoni anglatadi. Biz musulmonlar buni biror ishga kirishishdan oldin, u shunchakii kitob varaqlash bo‘ladimi yoki tomoqni chayish shu so‘zni aytishadi. Va bu so‘zning aytilishi Allohning rahmati va madadini beradi”.
“Menimcha men buni bilardim, esimdan chiqqan” – o‘zini oqlashga urindi Jamol.
“Ehtimol”, — dedi otasi. Biroq endi sen “Bismilloh”ning qiymatini bilishing va uni shunchaki aytish emas, balki “Alloh nomi bilan” biror ishga kirishganingni bilishing lozim”.
Shu gapni ayta turib otasi o‘g‘lini uchirishda davom etdi. Shu asnoda o‘g‘liga yana savol berdi, sen biror nimani sindirsang nima deysan?
“Astag‘furillah” – javob berdi o‘g‘li.
“Bu so‘z nimani bildiradi?”
“Menimcha “kechiring” yoki shunga o‘xshash nimanidir” – javob berdi Jamol.
“Deyarli to‘g‘ri” , dedi otasi. Aniq esa “Allohim, meni kechir” degani. Bu so‘z sen noto‘g‘ri ish qilganingda, xato qilganingda aytiladi.
“To‘ppa-to‘g‘ri, men buni bilardim-ku!” – baqirib yubordi Jamol.
“Va bu aslida “yomon bola” degan manoni anglatmaydi, shunday emasmi?”
“Yo‘q” – javob berdi Jamol. Lekin bazida onam bilan siz bu so‘zni shunday ishlatasizlarki, mana men chalkashtirib yubordim.
“Bilaman, bilaman” – dedi otasi, bu bizning xatomiz va bugundan boshlab sen bizga yana xato qilsak, eslatib turasan, kelishdikmi?”
Bu nimadir boshqacha yangilik edi. Demak, ota – ona ham adashishi mumkin. Va otam o‘zlari bizni tuzatib tur deb so‘rayaptilar… Jamolga otasining g‘oyasi yoqdi.
“Albatta, otajon”, javob berdi o‘g‘li.
Otasi kuldi. “Qachon to‘g‘ri javobni eshitganda nima deyishadi?”
“Alhamdulillah” – kutmasdan turib javob qildi Jamol.
“To‘g‘ri. Bu nimani anglatadi?”
Jamol o‘ylab qoldi. U bu safar xato qilmaslikni juda istagandi. U shunchalik ko‘p o‘yladiki, arg‘amchi uchishdan to‘xtadi. “Esladim, esladim”, — quvonib baqirdi Jamol. “Bu so‘z “Barcha hamdlar Allohga” degan manoni bildiradi”.
“Alhamdulillah!”, xursand bo‘ldi otasi, to‘g‘ri!”
“Shuningdek biz bu so‘zni “qalaysan, ishlaring qalay, sog‘liklaring joyidami va boshqa shunga o‘xshash savollar” berilganda ham “Alhamdulillah” deb javob beramiz va shunday javob qilinishi lozim”.
Bu vaqtga kelib arg‘amchilar to‘xtadi. Otasi Jamolga qarab sirli kuldi.
“Bilasanmi men senga nimani taklif qilaman?” – boshladi otasi.
“Nima?”, so‘radi Jamol.
“Kel, agar hozirgi so‘zlarni keraksiz vaziyatda noto‘g‘ri qo‘llasak sen bizga eslatasan, biz esa senga. Qalay, bo‘ladimi?”
“Bo‘ladi”, javob berdi Jamol, shu paytda o‘zini kattalardek his qildi. Bo‘lmasamchi, axir u endi ota – onasiga yordam berishi mumkin. Va ular birgalikda kelajakda unga xato qilmaslikda yordam berishadi.
Otasi qo‘lini o‘g‘lini yelkasiga qo‘ydi. “Endi uyga ketdik, shom namozining vaqti bo‘lyapti” – dedi otasi, bu eslatma, shunday emasmi , kuldi Jamol.
“Ha. Bu ham o‘z manosidagi eslatma” – javob qildi otasi.
Ular uyga kirishdi.
Oilaviy shom namozini ado qilib bo‘lishgach, kechki ovqatni tanovul qilish uchun stol atrofiga o‘tirishdi. Oshxonaga ketaverish asnosida otasi Jamoldan nimadir muhim narsani so‘radi. U Jamoldan ovqatlanishdan oldin “Bismilloh” deyishni va qog‘ozda yozib bergan maxsus duoni o‘qishni aytdi.
Hamma stol atrofiga o‘tirishdi. Va hamma ovqat suzilgach, Jamol “Bismilloh” dedi va hamma Jamoldan so‘ng ovqatdan oldin aytiladigan duoni qaytarishdi:
“Allohumma baarik lana fi ma razaqtana va qiyna azaban — naar”.
O‘sha oqshom Jamolga ovqat yanada mazaliroq tuyuldi.