O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

m
g
n
i
n
t
a
l
‘
o
P
k
i
n
a
x
e
m
g
n
i
n
t
a
l
‘
o
P
k
i
n
a
x
e
m
g
n
i
n
t
a
l
‘
o
P
k
i
n
a
x
e
m
g
n
i
n
t
a
l
‘
o
P
k
i
n
a
x
e
m
g
n
i
n
t
a
l
‘
o
P
i
r
a
l
t
a
y
i
s
u
s
u
x
.
C
°
,
i
t
a
r
o
r
a
h
t
i
h
u
M
.
C
°
,
i
t
a
r
o
r
a
h
t
i
h
u
M
.
C
°
,
i
t
a
r
o
r
a
h
t
i
h
u
M
.
C
°
,
i
t
a
r
o
r
a
h
t
i
h
u
M
.
C
°
,
i
t
a
r
o
r
a
h
t
i
h
u
M
0
20
20
20
20
2
0
0
1 0
0
1 0
0
1 0
0
1 0
0
1
0
0
2 0
0
2 0
0
2 0
0
2 0
0
2
0
0
3 0
0
3 0
0
3 0
0
3 0
0
3
0
0
4 0
0
4 0
0
4 0
0
4 0
0
4
0
0
5 0
0
5 0
0
5 0
0
5 0
0
5
1
2
3
4
5
6
7
,
i
s
a
r
a
g
e
h
c
k
i
l
m
a
k
h
a
t
s
u
M
τ
B
0
0
1
0
0
1
0
2
1
0
5
1
0
9
0
6
,
i
s
a
r
a
g
e
h
c
k
i
l
n
a
h
c
v
u
q
O
τ
G
0
0
1
5
9
5
8
0
7
8
5
0
4

---

---

16
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, haroratning ko‘tarilishi oquvchanlik

chegarasiga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun yuqori haroratda
ishlaydigan jihozlarni hisoblaganda nisbiy uzayish shu haroratdagi
oquvchanlikka qarab tanlanadi, mustahkamlik chegarasiga qarab emas.
Kuchli kuchlanish holatida yuqori harorat po‘latga katta ta’sir
ko‘rsatadi: oquvchanlik hodisasi paydo bo‘ladi, strukturasidagi
barqarorlikning o‘zgarishi kuzatiladi. Bu o‘zgarishlarning intensivligi
va xarakteri po‘latning kimyoviy tarkibi va strukturasiga, shuningdek,
kuchlanishning ta’siri va haroratga bog‘liq. Chunki bu parametrlar
po‘latni ekspluatatsiya qilish davrida doimo o‘zgarib turadi.
Harorat ortishi bilan po‘latning egiluvchanligi plastik egiluv-
chanlik holatiga o‘tadi va qo‘yilgan yuk ta’sirida to‘xtovsiz shaklni
yo‘qotadi (deformatsiyalanadi). O‘zgarmagan yuk ta’sirida bo‘lgan
bu hodisaga oquvchanlik deyiladi. Oquvchanlik asosiy ko‘rsatkich
bo‘lib, po‘latning issiqqa chidamliligini bildiradi.
Oddiy uglerodli po‘latlarda oquvchanlik 375°C dan yuqori
haroratda paydo bo‘ladi. Past legirlangan konstruksiya po‘latlarda
420°C dan yuqori haroratda, zanglamaydigan austenit (
a
-Fe ni
910°C da
g
-Fe ga o‘tadi, unda uglerodning erishi ko‘proq bo‘ladi,
a
-Fe qaraganda va 723°C da – 0,8% gacha, 1130°C – 2% gacha,
uni austenit deb ataladi.
g
-Fe 1401°C da
d
-Fe ga o‘tadi, u 1510°C da o‘z strukturasini
saqlaydi. Òoza temir kumushsimon oq rangda bo‘ladi, solishtirma
zichligi 7890 kg/m
3
) qotishmalarda 525°C dan yuqorida paydo
bo‘ladi. Po‘latning issiqqa chidamliligini oquvchanlikka qarshiligi
bilan belgilanadi. 3000 soat va undan ham ko‘proq vaqt davomida
sinov o‘tkazilib, namunaga olingan metallning vaqtga nisbatan
absolyut deformatsiyasi toðiladi (shu yuk va harorat ta’sirida) va
oquvchanlik tezligi aniqlanadi:
,
i
h
s
i
y
a
z
u
y
i
b
s
i
N
δ
0
0
1
0
8
5
5
0
8
0
0
1
0
1
1
k
i
l
n
a
h
c
v
u
l
i
z
‘
o
h
C
E
-
l
‘
o
b
k
i
l
n
a
h
c
v
u
l
i
g
e
i
g
a
d
n
a
g
i
l
u
d
o
m
0
0
1
8
9
5
9
0
9
5
8
5
7
-
v
u
l
i
z
‘
o
h
c
a
g
h
s
i
r
U
,
i
g
i
l
n
a
h
c
α
K
0
0
1
0
1
1
5
1
1
0
1
1
5
8
0
6
1- jadvalning davomi

---

---

17
( )

l
n
l
ϑ
τ
∆
=
.
Bunda:
J
n – oquvchanlik tezligi;
D
l – namunaning absolyut deformatsiyalanishi, uzunlik;
l – namunaning boshlang‘ich uzunligi;
t
– vaqt.
Katta bo‘lmagan kuchlanishda plastik deformatsiya ma’lum
qiymatga yetib keyin o‘zgarmaydi, lekin kuchlanish ma’lum
chegaradan ortib ketsa, unda deformatsiya to‘xtovsiz kattalashib,
namuna material uzilib ketadi.
Oquvchanlik shartli chegarasi deb, shunday kuchlanishga
aytiladiki, bunda suriluvchanlik tezligi 10
-6
yoki 10
-7
mm/soatga
teng bo‘ladi, ya’ni 100 soat davomida 1% suriluvchanlikni
deformatsiyalaydi. Deformatsiyaning davomiyligiga qarab,
suriluvchanlikning shartli chegarasi n-10
-6
yoki n-10
-7
bilan
belgilanadi. Buni tajriba orqali aniqlanadi har bir po‘lat markasi
uchun alohida toðiladi va detalning umumiy deformatsiyasini
chegaralash kerak bo‘lganda qo‘llaniladi.
Po‘latning mumkin bo‘lgan kuchlanishini aniqlash uchun
uzoq vaqt mustahkamlik chegarasi aniqlanadi. Bu qiymat tajriba
asosida toðiladi.
Po‘latning «suriluvchanlik chegarasi» va «uzoq mustahkamlik
chegarasi» unga molibden, volfram, vanadiy, nikel materiallari
qo‘shilganda ortadi.
Yuqori haroratda ishlovchi har xil kuchlanish ostida bo‘lgan
detallar – boltlar, prujinalar, birlamchi olgan deformatsiyalari
o‘zgarmagan holda o‘z-o‘zidan kuchlanishi pasayib qoladi. Bu
holga «relaksatsiya» hodisasi deyiladi.
Relaksatsiya – yuqori harorat ta’sirida egiluvchan defor-
matsiyaning plastik deformatsiyaga aylanib qolishi. Birlamchi
kuchlanishning kamayishi jihozlarning germetikligini yo‘qotadi
yoki uning ishlashi buziladi. Relaksatsiya hodisasining oldini olish
uchun birikish joylari – flyaneslarning boltlarini 2–3 marta ishchi
haroratda boshlang‘ich kuchlanishdagidek tortib qo‘yiladi.
Ba’zi bir po‘latlar yuqori haroratda strukturasining stabilligini
buzilishiga, asosan, «grafitlanishlikka» kristallitlar orasidagi
korroziya va issiqlik mo‘rtligiga moyil bo‘ladi. Grafitlanishga moyillik

---

---

18
uglerodmolibdenli po‘latlar va kulrang cho‘yanda bo‘ladi.

Grafitlanish jarayonini yo‘qotish uchun po‘latning tarkibiga oz
miqdorda xrom qo‘shiladi.
Xromnikelli austenit po‘latlar 400°C dan yuqori haroratda
kristallitlararo korroziyaga ta’sirchan bo‘ladi. Bu hodisa karbid
zarralarining chegarasiga xromning tushishidir. Po‘lat zarralarida
xromning kamayib qolishi natijasida korroziyaga uchraydi va mexanik
xususiyati pasayadi. Kristallitlararo korroziyaga 1X18N9Ò markali
po‘lat moyildir. Bu po‘latdan NQIK asosiy jihozlari tayyorlanadi.
Agar apparatura yuqori haroratda ishlasa, u holda po‘latni
stabillashtirish uchun yuqori haroratda qizdirish (kuydirish) kerak.
Ba’zi bir po‘latlar 450°C da yuqori haroratda ishlaganda boshqa
xususiyatlarini saqlagan holda «urishga cho‘ziluvchanligi»ni
yo‘qotadi. Bunga «issiqlik mo‘rtligi» deyiladi va u past legirlangan
po‘latlarda kuzatiladi. Ularni stabillash uchun molibden, volfram
va vanadiy metallari qo‘shiladi.