O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

2.3. Rangli metallar
Mis va uning qotishmalari. Jihozlarni yasash uchun mis yupqa
plastinka va quvur shaklida ishlatiladi. Misdan yasalgan uskunalar
250°C gacha bo‘lgan haroratda ishlaydi. Bundan yuqori haroratda
misning qattiqligi pasayib ketadi. Buning teskarisi, harorat
pasayishi bilan misning mexanik xususiyati yaxshilanadi, shuning
uchun misdan –254°C gacha ishlaydigan jihozlar yasaladi.
Kuydirilgan (yumshoq) misning 100°C dagi uzilishga bo‘lgan
qarshiligi
t
v
= 220 – 250 MN/m
2
va egiluvchanlik moduli
E = 108000 MN/m
2
bo‘lsa, qattiq mis uchun esa ular
t
v
= 400 –
450 MPa, E = 130000 MN/m
2
ni tashkil etadi.
Misdan yasalgan jihozlar avtogen yoki elektr yoyi yordamida
ulanadi (yoðishtiriladi), ba’zi bir detallar shtamp-presslab olinadi.

---

---

23
Avtogen bilan ulash jarayonida gorelkaning alangasini shunday

boshqarish kerakki, ulangan chog‘da mis kislorod ko‘pligidan
oksidlanib qolmasin yoki atsetilenning ko‘pligidan vodorod
korroziyasiga (yemirilishiga) olib kelmasin. Ulaydigan sim sifatida
tarkibida ozgina kremniy bo‘lgan mis ikki oksidi ishlatiladi.
Elektr yoyi yordamida ulanganda, tarkibida kumush yoki qalay
bo‘lgan mis ishlatiladi. Ulash vaqtida bor va buraning flyuslaridan
foydalaniladi. Amaliyotda elektr yoyi bilan payvandlashni yana
argon muhitda ham ulanadi. Yoðishtirib ulash uchun kumush va
qo‘rg‘oshin-ruxli payvandlovchi (priðoy)lar ishlatiladi.
Mis atmosfera korroziyasiga chidamli, lekin 180°C dan yuqorida
oksidlanadi. Mis sulfat kislotasiga barqaror. Ishqorlarga kislorod
bo‘lmaganda barqaror. Lekin azot kislotasiga, ammiakka, vodorod
sulfidga, xlorid kislotaga va quruq xlorga chidamsiz.
Latunlar – misning rux bilan qotishmasi issiqlik almashinuv
jihozlarini yasashda keng miqyosda ishlatiladi. Latun toza kislorod
muhitiga barqaror, lekin kislotalar eritmasida tez parchalanadi.
Latun jihozlarini ammiakli eritmalari, mis va temir xlorid
eritmalari bilan kontaktda bo‘ladigan jarayonlarda ishlatib
bo‘lmaydi.
Latunlarning mexanik xususiyatlari ularning kimyoviy tarkibi
va strukturasiga bog‘liq. Alyuminiy qalay bilan legirlanganda latunlar
zanglashga barqaror va issiqqa chidamli bo‘ladi.
Latunning yemirilish (korroziya)ga chidamliligi misdan yuqori.
Ularga azot va xlorid kislotalar qattiq ta’sir qiladi. Sulfat kislotasi
sustroq. Latunning tarkibida ruxni ortishi bilan uni vodorod sulfid
muhitiga barqaror qiladi.
Bronza – misning qalay bilan qotishmasi. Qalay qotishmaning
mustahkamligi va qattiqligini ta’minlaydi, lekin plastiklik
xususiyatini keskin pasaytiradi. Bronzadan jihozlarning alohida
qismlari tayyorlanadi.