Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K

Səpinə qədər gübrələmə
lentşəkilli (zolaq şəkilli) üsulla tətbiq edilir. Bunun mahiyyəti ondan 
ibarətdir ki, fosfor-kalium gübrələri səpinqabağı dərin kultivasiya zamanı lentşəkilli ara məsafəsi 
15-30 sm olmaqla 12-15 sm dərinliyə verilir. Yarımoksidlərini miqdarı yüksək, lakin qələvi-torpaq 
kationları ilə zəif təmin olunmuş turş torpaqlarda lokal gübrə tətbiqi zaman fosfor və kaliumun 
istifadə əmsalı yüksəlir.
Zəif mənimsənilən dəmir və alüminium fosfatlara çevrilməklə belə 
torpaqlarda fosfor kimyəvi təsbit (toplanır) olunur. Lokalşəkilli verilən zaman fosforun torpaqla 
əlaqəsi aşağı enir, onun bərkiməsi azalır və bitki tərəfindən mənimsənilməsi yüksəlir.
Üzvi gübrələr bir qayda olaraq cərgəarası becərilən və payızlıq bitkilər altına verilir. Müvafiq 
fəsillərdə bu bitkilərin gübrələnmə sisteminin təsviri zaman onların tətbiq olunma xüsusiyyətləri 
təfsilatı ilə şərh edilir.
Səpin zamanı
yaxud 
cərgəli gübrələmə
, tez-tez yalnız dənli taxıl bitkilərinin səpini zamanı, 
xüsusən torpaqda qida elementlərinin miqdarı aşağı olan zaman
 
istifadə edilir. Fosforlu yaxud 
azotlu-fosforlu gübrələr kiçik dozalarda (15-20 kq/ha) toxumla birlikdə cərgələrə yaxud bir qədər 
dərinə verilir. Fosforun səpin zamanı verilməsinin zəruriliyi onunla şərtlənir (asılı) ki, dənli taxıl 
bitkiləri vegetasiyanın başlanğıc fazalarında fosforla təmin olunmaları böhranlı hesab edilir. 
Baxmayaraq ki, bu vaxt bitki fosforu az sərf edir, onun çatışmaması onların sonrakı inkişafına və 
məhsuldarlığına mənfi təsir göstərir. Hətta fosforla normal təmin olunma bitkinin erkən fosfor 
aclığını sonrakı dövrdə depressiya effektini
kompensasiya edə bilmir. Xüsusilə xırda toxumlu 
bitkilər erkən vegetasiya fazasında fosfor çatışmazlığından güclü əziyyət çəkirlər.
Tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, dənli taxıl bitkiləri altına cərgələrə fosforun verilməsi 
zamanı ona cücərtilərin tələbatı kəskin artır, lakin tam mineral gübrə cücərtilərdə NPK –nın 
miqdarını bir neçə dəfə yüksəldir. Müvafiq olaraq bitkinin boyu və onlarda quru maddənin 
toplanması artır.
İri toxumlu dənli-paxlalı bitkilərin azot, fosfor və kaliuma olan tələbatları və səpindən sonra 
ilk 10-13 gündə cücərtilərdə quru kütlənin toplanması praktiki olaraq mühitin qida elementləri ilə 
təmin olunmasından asılı deyil. Cərgə aralarına verilən gübrələr bitkilərin sonrakı böyümə və 
inkişafından xəbər vermir. Bitki qrupları arasındakı bu fərq onunla şərtlənir ki, səpindən 10 gün 
sonra taxılların dənindən böyüyən orqana 73-80% quru maddə axır, ancaq yenə 3 gündən sonra 
dəndə başlanğıc quru maddənin 7-13%, lakin azot, fosfor və kaliumun yalnız 3-5% qalır.
Quru maddənin reutilizasiyası və dənin mineral qida elementləri mühitdə mineral qida 
elementlərinin tərkibi və mövcudluğundan asılı deyil. Səpindən iki həftə sonra (2-3 yarpaq fazası) 
dənli taxıl bitkilərinin qidalanması tamamilə mühitin mineral qida elementləri ilə təmin olunmasına 
görə müəyyən edilir. Cücərtilərin quru kütləsi cərgə aralarına tam gübrə verildikdə 2 dəfə, lakin, 19-
cu gündə 2,5 dəfə gübrə verilməyən cərgələrə nisbətən çoxdur. Cücərtilərin azot, fosfor və kaliumu 
sərf etmələrində oxşar fərqlər qeydə alınmışdır. 
Dənli-paxlalı bitkilərdə qida elementlərinin reutilizasiyası prosesi yavaş-yavaş keçir. 
Səpindən sonra 10–cu gündə dənli-paxlalı bitkilərin cücərtilərinin quru kütləsi başlanğıcın 70-90%-
ni təşkil edir. Kütlənin azalması karbohidratların cücərmənin fizioloji proseslərinə sərf olunması ilə 
izah edilir. Azot, fosfor və kaliumun ləpə yarpaqlarından yarpaqlara, gövdə və kökə yenidən 
paylanması eyni zamanda yavaş-yavaş gedir. 10-cu gün azot, fosfor və kaliumun yarıya qədəri ləpə 
yarpaqlarında qalır, onların ehtiyatını cücərtilər ikinci həqiqi yarpaqlar əmələ gələnə qədər istifadə 
edirlər. sonradan quru maddənin toplanması gedir və 16-20-ci gün (növdən asılı olaraq) cücərtilərin 
kütləsi ilkin toxumun kütləsinə bərabər olur. Hətta 19-cu gün, nə vaxt ki, dənli-paxlalı bitkilərdə 2-3 
həqiqi yarpaq əmələ gəlir, mövcud cərgə aralarına verilən gübrələrin tərkibi cücərtilərin quru 
kütləsinə təsir etmir. Bununla dənli taxıl bitkilərinin səpini zamanı cərgə aralarına verilən gübrələrin 
yüksək effektliliyini izah etmək olar və ondan dənli-paxlalı bitkilərə səmərə yoxdur.
Yemləmə (səpindən sonra) gübrəsindən, 
bir qayda olaraq torpaq hər-hansı elementlə kifayət 
qədər təmin olunmadıqda və əsas şum altına yaxud səpinqabağı mineral gübrə verilmədikdə istifadə 
olunur.

---

32 
Gencərgəli əkinlərdə bitki altına fosfor-kalium gübrələri vegetasiyanın birinci yarısında cərgə 
aralarına kultivatorla 8-12 sm dərinliyə verilir. Başdan-başa səpilən bitkilərdə bu cür yemləmə 
mümkün deyil. Artıq göstərildiyi kimi fosfor gübrəsini səthə səpələnməsi son dərəcə səmərəsizdir. 
Payızlıq dənli bitkilər və çoxillik taxıl otlarını becərən zaman mineral azotla yemləmə 
gübrəsinin aparılması geniş istifadə olunur. Yemləmənin vəzifəsi boy atmaya yaz startı verməkdir. 
Böyümənin əvvəlində payızlıqlar və çoxillik otlar azotun kəskin çatışmamasını hiss edir, nə qədər 
ki, hələ isinməmiş torpaqda mikrobioloji fəaliyyət sıxıntı ilə keçir, ancaq azotun mineral forması, 
xüsusən mütəhərrik nitrat qar suyu ilə yuyulub aparılır. Qar suyunun üfüqi və şaquli axması 
qurtardıqdan sonra, torpağın üst qatının nəmliyi 100% TRT-dən aşaığı, kapillyar nəmliyin 
qırılmasından yuxarı (daha yüksək) olduqda bu bitkilər azotlu gübrələrlə yemləndirilir. Belə 
torpaqlara düşən azotlu gübrələr tez həll olur və kapillyarlar vasitəsi ilə kök yayılan qata keçir. 
Əlavə olaraq yuyulma və qazşəkilli itki minimum olacaq, lakin azotla yemləmə aparılmasının 
səmərəsi maksimum olacaq. Əgər azotlu gübrə qabaqca verilərsə, onların bir hissəsi açıq 
sututarlara, lakin bir hissəsi isə qrunt sularına yuyulacaq.
Dəndə zülal və kleykovinanın (öz) miqdarını artırmaq üçün dənə dolma və formalaşma 
dövründə əkinlərdə kökdən kənar sidik cövhəri ilə yemləmə aparılır. Dən məhsuldarlığı bu 
yemləmədən yüksəlmir, lakin zülalın miqdarı 1-2% arta bilir.
Çoxillik taxıl otlarını birinci biçindən sonra ikinci biçinin daha sürətlə formalaşması və 
böyüməsi (uzanma) üçün mineral azotla yemləndirirlər. Qılçıqsız tonqalotu vegetasiya müddətində 
üç biçin verə bilir, bu halda azotla ikinci yemləmə biçindən sonra vaxtında aparılmalıdır. İki 
yemləmə zamanı çoxillik otlar vegetasiya müddətində yaz yemləməsində tam normanın 60%-ni, 
ikincidə isə 40%-ni istifadə edir. Əkinlərin üç çalımı istifadəsi zamanı qılçıqsız tonqalotu suvarma 
şəraitində vegetasiya ərzində azot gübrəsinin norması yazda 45%, birinci biçindən sonra 35 və 
ikinci biçindən sonra 20% tətbiq edilir. Axırıncı biçindən sonra azotla yemləmə aparılmır, çünki 
onlar otun qışa davamlılığını zəiflədə bilər.
Suvarılan ərazilərdə biçindən dərhal sonra gübrə verilərək suvarma aparılır. Yalnız torpağın 
əkin qatını kifayət qədər islatmaq üçün (torpağın qranulometrik tərkibindən asılı olaraq) suvarma 
normasını müəyyən etmək çox vacibdir. Su bol olduqda azot gübrəsi bu qatdan kənara (aşağı 
qatlara) yuyulub gedəcək.
Torpaqda bor və molibdenin miqdarı aşağı olan zaman bu mikroelementlərlə çoxillik paxlalı 
otlarda kökdən kənar yemləmə aparılır. Borat turşusunun norması hektara 6 kq (hektara 1 kq bor) və 
ammonium molibdenatın norması hektara 200 qram 200 litr suda həll edilərək bitkinin hündürlüyü 
25-30 sm olan zaman qönçələmə fazasından gec olmayaraq əkinlərdə çiləmə aparılır.