TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü

§1. ƏKĠNÇĠLĠK VƏ MALDARLIQ 

 

Əkinçilik.  VII  əsrin  II  yarısı  -  X  əsrdə  Azərbaycanın  iqtisadi  həyatında 

əkinçilik və  maldarlıq aparıcı yer tutmaqda  idi. Azərbaycanda əkinçiliyin daha da 

inkiĢaf  etməsində,  onun  məhsuldarlığının   artmasında  mü xtəlif  quruluĢlu  Ģum 

alətləri  böyük  rol  oynamıĢdır.  Torpağın  daha  dərin  və  keyfiyyətli  Ģumlan ması 

təkmilləĢdirilmiĢ  kotanların  tətbiqi  sayəsində  mümkün  olmuĢdu.  Orta  əsrlərdə 

tətbiq olunan bəzi kotanların quruluĢu arxeoloji və etnoqrafik  materialların yardımı 

ilə bərpa edilir. Mütəxəssislər bu materiallar əsasında torpağın becərilməsi  zamanı 

ağac  kotanın  iĢ prosesini  aydınlaĢdıra  bilmiĢlər.  Adətən  kotan  iki,  bəzən  isə  dörd 

öküzün qüvvəsi ilə hərəkətə gətirilird i. Torpaqdan asılı o laraq kotan vasitəsilə 0,25 

hektaradək sahəni Ģumla maq olurdu.  VII -X əsrlə rdə adi kotan torpağın becərilməsi 

zaman ı  baĢlıca  alət  idi  və  tarixi  A zərbaycanın  bütün  ərazisində  geniĢ  surətdə 

istifadə edilird i.  Lakin torpağı daha dərin, daha yaxĢı Ģumlamağa imkan verən ağır 

və yaxud qara kotanın  meydana gəlməsi əkinçilik təsərrüfatında baĢ vermiĢ böyük 

hadisə  oldu.  Dağlıq  yerlərdə  iq lim  Ģəraiti,  relyef  xüsusiyyətləri,  yumĢaq  tor-

paqların  olması  ilə  əlaqədar  dərin  Ģuma  ehtiyac  yox  id i.  Buna  görə də  qara  kotan 

daha  çox  dağətəyi  və  aran  bölgələrində  tətbiq  edilird i.  Belə  kotanların  kö məyi  ilə 

əkinçilər  həmin  bölgələrdə  ço x  böyük  sahələri  daha  yaxĢ ı  Ģumlamaq  imkanı  əldə 

edirdilər.  Ağır  kotan  xam  torpaqların   istifadə  ed ilməsi  zaman ı  xüsusi  əhəmiyyət 

kəsb edirdi. 

Cənubi  Qafqazda,  o  cümlədən  Azərbaycanda  VIII-IX  əsrlərdən  məlu m 

olan qara kotan əkinçilik alətlərinin in kiĢafı baxımından ən təkmilləĢ miĢ Ģum aləti 

hesab edilir. 

Orta əsr Azərbaycan Ģəhəri olan Beyləqanda (Örənqala Ģəhərgahında) aparılan 

arxeoloji qazıntılar zamanı IX-X əsrlərə aid təbəqələrdə ağır kotanın kifayət dərəcədə 

geniĢ gavahını, ağır kotanda kəsici vəzifəsini yerinə yetirən bəsit kotan önünün böyük 

hissəsi aĢkar edilmiĢdi. 

VII-X  əsrlərdə  əvvəlki  dövrlərdən  fərqli  olaraq  əkinçiliyin  müxtəlif 

sistemləri geniĢ surətdə yayılmıĢdı. Bu dövrdə Azərbaycanda torpağın dincə qoyulması 

sistemi  geniĢ tətbiq  edilirdi.  Yazlıq  və  payızlıq  səpini  keçirilən  ikitarlalı  və  üçtarlalı 

əkin  sahələri  mövcud  idi.  MeĢə  bölgələrində  əkin  üçün  ayrılmıĢ  sahələr  ağaclardan 

təmizlənirdi.  Aran  yerlərində  və  qismən  də  dağlarda  süni  suvarma  tətbiq  olunurdu. 

Dövrümüzədək  qalmıĢ  mürəkkəb  sistemlər,  suvarmanın  mü xtəlif  üsul  və  vasitələri, 

qədim  kanallar  və  digər  suvarma  qurğuları  (quyular,  kəhrizlər,  su  anbarları  və  s.), 

habelə  zəngin  terminologiya,  əfsanə və  rəvayətlər  Azərbaycanda  suvarma  sisteminin 

163 

 

yüksək səviyyəsindən xəbər verir. 

Azərbaycanın  təbiəti,  torpaq-iqlim  Ģəraiti  və  becərilən  bitkilərin 

çoxnövlülüyü  öz  növbəsində  suvarma  sistem  və  üsullarının  müxtəlifliyinə  də  səbəb 

olmuĢdur.  Süni  suvarmaya  əsaslanan  əkinçilik  təsərrüfatı  əsasən  iri  və  kiçik  çaylardan 

götürülən kanal və ana arxlar vasitəsilə suvarılmıĢdır. Bu məqsədlə də çaylardan kanal 

və ana arxlar ayrılır. Həmin ana arxlardan ayrı-ayrı kəndlərin əkin sahələrini suvarmaq 

üçün iri və ya kiçik qol arxlar çəkilirdi. Ana arxların çəkilməsi, bəndlər tikilməsi, dəhnə 

basılması çox zəh mət tələb edən ağır proses idi. Ona görə də bu iĢdə sudan istifadə edə-

cək  bütün  el-oba  iĢtirak  edirdi.  Erkən  orta  əsrlərdə  bu  iĢdə  əsir  düĢmüĢ  adamların 

əməyindən də geniĢ istifadə olunurdu. 

Kəhriz suvarma sistemi də Azərbaycan əkinçiliyində mühüm  rol oynamıĢdı. 

Suvarma  mənbə  və  vasitəsi  kimi  bulaqlardan,  göl  və  nohurlardan,  quyulardan,  su 

anbarlarından və istillərdən istifadə olunmuĢdur. 

Azərbaycanda  taxıl  bitkiləri  arasında  buğda,  darı,  çəltik  və  arpa  daha  geniĢ 

yayılmıĢdı.  VII  əsrə  aid bir  mənbədə Albaniya  ərazisində  çoxlu  arpanın  becərild iyi 

xəbər verilir. 

Moisey Kalankatlı Kür çayı boyunca çoxlu taxıl bitkilərinin  becərildiyini qeyd 

edir.  Bu  məlumat  arxeoloji  dəlillərlə  də  təsdiq  edilir:  Ġsmayıllı  rayonunun  Yekəxana 

kəndi  yaxınlığında  arxeoloqların  aĢkar  etdikləri  taxıl  qalıqlarının  tədqiqi  onların 

əsasən  çoxcərgəli  mədəni  arpanın  mü xtəlif  növlərindən  birinə  aid  olduğunu 

göstərir.  Bunlarla  yanaĢı  ikicərgəli  yabanı  arpa  toxumları  da  aĢkar  edilmiĢdir.  Elə 

orada  tapılmıĢ  buğda  toxumları  isə  yumĢaq  növə  aiddir.  Mingəçevir  arxeolo ji 

qazıntıları  zamanı da  xeyli arpa, buğda və darı qalıqları tapılmıĢdır. Bey ləqanda IX 

-  X  əsrlərə  aid  buğda,  arpa  və  digər  taxıl  qalıqla rı  aĢkar  e dilmiĢdir.  Hə min 

qalıqların  tədqiqi  göstərmiĢdir  ki,  bu  dövrdə Mil  düzündə  yumĢaq və  bərk  buğda 

növləri  becərilirdi.  Əski  dövrlərdən  fərqli  olaraq  orta  əsrlərdə  darı  daha  geniĢ 

yayılmıĢdı. 

Bu  dövrdə  əsas  və  yardımçı  b için  alətlərinin  daha  mükəmməl  və  daha 

rahat  mü xtəlif  növləri  artmıĢdı.  Qiy mətli  tapıntılar  -  oraq lar,  əlcəklər,  dəryazlar 

bunu  təsdiq  edir.  DiĢli  oraqlar  və  lülə  sümükdən  hazırlan mıĢ  barmaqlıq  xüsusilə 

geniĢ miqyasda istifadə olunan alətlərdən idi.  

Əvvəllər ləng yayılan,  VIII-IX əsrlərdən baĢlayaraq coĢqun inkiĢaf yoluna 

qədəm qoyan çəltikçilik Azərbaycan əhalisinin iqtisadi həyatında daha mühüm  rol 

kəsb  etdi.  Beyləqanda,  X  əsrə  aid  olan  mədəni  təbəqədə  düyü  qalıqları  aĢkar 

edilmiĢdir.  IX-X  əsrlərdə  çəltikçilik  ġabran,  ġirvan,  ġəki,  Muğan-TalıĢ 

bölgələrində  geniĢ  yayılmıĢdı.  Texn iki  bitkilərdən  kətan  və  pambıq  daha  ço x 

becərilird i. Muğan, Mil və baĢqa düzlərdə süni suvarmanın tətbiqi  VIII-X əsrlərdə 

kənd təsərrüfatının baĢlıca sahələrindən birinə çevrilən pamb ıqçılığın inkiĢafı üçün 

xüsusilə  əlveriĢli  Ģərait  yaratmıĢdı.  Həmin  dövrün  qaynağında  Azərbaycanda 

becərilən  "sonsuz  miqdarda",  "yaxĢı  keyfiyyətli"  pambıqdan  danıĢılır.  Sonrakı 

dövrün  mənbələrində  pamb ığın  istehsal  olunduğu  yerlər  -  Bərdə,  Naxçıvan, 

164 

 

Beyləqan, Marağa və baĢqa Ģəhərlərin ətrafları da göstərilir.  

Mingəçevirdəki III-VIII əsrlərə aid 3 saylı yaĢayıĢ yerindən aĢkar olunmuĢ 

pambıq  to xu mların ın  mütəxəssislər  tərəfindən  öyrənilməsi  nəticəsində  məlu m 

olmuĢdur ki, həmin dövrdə Azərbaycanda əkilən pamb ıq  müasir pambıq növlərinə 

çox  yaxındır.  Gəncə,  Naxçıvan,  Bərdə,  Təbriz,  Xoy  və  baĢqa Ģəhərlərdə  bu pam-

bıqdan mü xtəlif parçalar to xunurdu. 

Bu  dövrdə  becərilən  texniki  bitkilər  arasında  hələ  qədim  zaman lardan 

Azərbaycanda  əkilən  qızıl  boya  (qırmız)  özünəməxsus  yer  tuturdu.  Ġbn  Havqəlin 

yazdığına  görə  " Varsan,  Bərdə,  Bab  əl-Əbvab  nahiyələrində  və  Xəzər  dənizinin 

ortasında (baĢqa mənbələrə görə Kür çayı mənsəbinin qarĢısında - red.) yerləĢən adada 

qırmız var. O Xəzər dənizi vasitəsilə Curcana, oradan isə quru yolu ilə Hind ölkəsinə 

göndərilir.  Qırmız  Bab  əl-Əbvabın hüdudlarından  Tiflisədək bütün Arranda  və  Arras 

çayı yaxınlığından Curzan nahiyələrinədək hər yerdə vardır". 

Ölkənin  Ģimal  vilayətlərində  (əsasən  Bakı  və  Dərbənd  ətraflarında)  yaxĢı 

keyfiyyətli, xarici ölkələrə də aparılan zəfəran becərilirdi. 

Bu dövrdə bir sıra Azərbaycan Ģəhərlərində toxuculuğun inkiĢafı ilə əlaqədar 

təsərrüfatın digər sahələri ilə yanaĢı, ipəkçilik də artdı və bəzi vilayətlərdə hətta aparıcı 

yer tutdu. Mənbələrdə Arranın bir çox yerlərində, o cümlədən ġirvan və ġabranda ipəyin 

bol olması  haqqında  məlumatlar vardır.  Həmin  məlumatlara görə,  xeyli  ipəyin  istehsal 

edilərək  ixrac  olunduğu  Bərdədə  çoxlu  ellik  tut  ağacları  bitirdi.  Erkən  orta  əsrlər 

dövründə ipəkçiliyin inkiĢafı haqqında yerli və ərəb mənbələrində təqdim edilən material 

arxeoloji  tapıntılarla  da  təsdiq  edilir.  Mingəçevirdə  VII  əsrə  aid  edilən  ipək  parça 

qalıqları aĢkar o lunmuĢdur. 

Mingəçevir,  Qəbələ,  Örənqala  və  Gəncədə  aparılan  arxeoloji  qazıntılarda 

mü xtəlif toxumların tapılması Azərbaycanda bostançılığın inkiĢaf edib yayıldığını, onun 

bu  dövrdə  artıq  təsərrüfatın  müstəqil  sahəsinə  çevrildiyini  təsdiq  edir.  Bu  yerlərdə 

yetiĢən  bol  tərəvəz,  göyərti,  paxlalı  bitkilər  haqqında  məlumat  verən  X  əsrin  ərəb 

coğrafiyaçı-səyyahları "azdaqri-ərdhəri" adı ilə məĢhur olan Marağa qovununu xüsusi 

qeyd etmiĢdilər. 

Bu  dövrdə  bağçılıq  da  xeyli  inkiĢaf  etmiĢdi.  Bu  barədə  bir  çox  mənbələrdə 

dəyərli  məlumat  vardır.  Ərəb  səyyahı  Əbu  Düləfin  yazdığına  görə,  Araz  çayının 

sahillərində bitən narın heç bir ölkədə tayıbərabəri yoxdur. Ġbn Havqəl Bərdədə yetiĢən 

Ģabalıd, zoğal və əncirdən bəhs edir, hətta ərəb dilində yazdığı bu əsərində "Ģabalıd"  və 

"zoğal"ı öz yerli adları ilə verir.  Bu dövrün müəlliflərinin əsərlərində dəfələrlə xurma, 

püstə,  badam,  naringi,  alma,  armud, albalı,  qovun,  tut,  gavalı,  heyva, qoz  və  fındığın 

adları  çəkilir,  bu  meyvələrin yaĢ və qurusunun yaxın  ġərqin  bir  çox  ölkələrinə  ixrac 

edilməsindən  danıĢılır.  Subtropik  bitkilərdən  isə  Azərbaycanda bu  dövrdə daha  çox 

yayılanı zeytun idi. 

Tədqiq  olunan  dövrün  arxeoloji  materialı  bağçılığın  da  xeyli  inkiĢaf 

etdiyini təsdiq edir. Qazıntılar  zaman ı Mingəçevirdə nar, Ģaftalı qalıqları,  Gəncədə 

qoz  və  fındıq  qabıqları,  armud  və  alma  tumları,  gavalı,  badam,  albalı,  qaysı  və 

165 

 

baĢqa meyvələrin tu mları aĢkara çıxarılmıĢdır. 

Bağçılıqla yanaĢı, Azərbaycanda bu dövrdə üzümçülü k də inkiĢaf etmiĢdi. 

Yayılmaqda olan islam d ini Ģərabçılığın tərəqqisinə yerlərdə ləngidici təsir göstərsə 

də,  azərbaycanlıların   təsərrüfat  fəaliyyətlərinin  mühü m  sahəsi  olan  üzü mçü lüyün 

inkiĢafını saxlaya bilməd i. 

X  yüzildə  buraya  gələn  səyyahlar  Azərbaycanın,  demək  o lar,  bütün 

Ģəhərlərində  üzümün  bol  olduğunu  göstərir,  onun  yaĢ  və  qurusunun  Yaxın  ġərq 

ölkələrinə aparıldığ ını qeyd edirlər. 

Arxeoloji  dəlillər  də  ü zü mün  bolluğu  barədəki  mənbə  məlu matlarını 

təsdiq  edir.  Bir  ço x  abidələrin  arxeolo ji  tədqiqatı  zaman ı  aĢkar  ed ilmiĢ  üzü m 

tumları,  Ģərabın  hazırlan ması  və  saxlan mas ı  üçün  zəruri  olan  gil  qablar,  tuluq lar, 

Ģərab  çöküntüsü  və  s.  həmin  dövrdə  üzü mçülü k  və  Ģərabçılığ ın  xey li  inkiĢaf 

etdiyini bir daha sübut edir. 

Maldarlıq.  VII-X  əsrlərdə  Azərbaycanda  maldarlığ ın  oturaq  və  köçmə 

formaları  yayılmıĢdı.  Lakin  bununla  yanaĢ ı,  bu  dövrdə  yarımköçəri  maldarlıq  da 

meydana  gəlmiĢ  və  tədricən  inkiĢaf  etməyə  baĢlamıĢdı.  Qeyd  etmək  lazımd ır  ki, 

Azərbaycanda  yarımköçəri  maldarlığ ın  yayılmasında  mü xtəlif  vaxtlarda  ölkəyə 

gəlmiĢ  köçəri  tayfaların  mühüm  ro lu  olmuĢdur.  Düzənlik  bölgələrdə  əlveriĢli 

Ģəraitin olması da Azərbaycanda yarımköçəri  maldarlığ ın formalaĢ masında mühüm 

rol  oynamıĢdır.  Bə zi  tədqiqatçıla rın  fikrincə,  erkən  orta  əs rlər  dövründə  meydana 

gəlmiĢ yarımköçəri maldarlıq XI-XII əsrlərdə bitkin Ģəklə düĢmüĢdür. 

Yarımköçəri  ma ldarlar  təsərrüfatın  yalnız  bir  sahəsi  -  ma ldarlıqla,  daha 

çox  qoyunçuluqla  məĢğul  olurdular.  Lakin  təsərrüfatın  bu  forması  Azərbaycanda 

geniĢ  intiĢar  tapa  bilməmiĢ,  yalnız  ġirvan  və  Qarabağ,  Muğan  və  Mil  düzləri 

əhalisinin  müəyyən  qismində  qeydə  alın mıĢdı.  Bununla  yanaĢı,  Böyük  və  Kiçik 

Qafqazın dağ və dağətəyi yerlərin in əhalisi q ıĢda öz sürülərini Mu ğan, Mil,  ġirvan 

düzlərində  otarır,  yayda  isə  həmin  sürüləri  dağlara,  zəngin  alp  çəmənliklərinə 

qovurdular.  Bəzi  orta  çağ  mənbələrin in  məlu matlarına  əsaslanaraq  erkən orta əsrlər 

dövründə Azərbaycanda olan  yaylaqlara qonĢu vilayətlərdən böyük sürülər  gətirildiyini 

mülahizə etmək olar. 

VII-X  əsrlərdə  əkinçiliyin  intensiv  təkamülü  maldarlığın  inkiĢafına  xüsusi 

təsir göstərir. Arxeoloji materiallar Azərbaycanda o zaman çoxsaylı xırdabuynuzlu mal-

qara  sürülərinin  olduğunu  təsdiq  etməyə  imkan  yaradır.  Azərbaycanda  qoyunçuluğun 

yüksək inkiĢaf səviyyəsi Ġbn Havqəlin məlumatı ilə bir daha təsdiqlənir; onun yazdığına 

görə, Ərdəbil yaxınlığındakı Kulsurə bazarında eyni va xtda 100 min qoyun satılırdı. 

Bu  dövrdə  atçılığın  inkiĢafı  yazılı  mənbələrdəki  məlu matla  təsdiq  edilir. 

Həmin məlu mata görə, 764-cü ildə xəzərlər ölkədən çoxsaylı at ilxıları aparmıĢdılar. IX-

X  yüzil  ərəb  müəllifləri  Azərbaycanın  qıvraq  davamlı  at  cinsləri  ilə  məĢhur  olduğu 

haqqında məlumat vermiĢlər. Bu atlara Ġraq və ġamda daha yüksək qiymət verilirdi. Yerli 

cinslər arasında Qarabağ atları daha geniĢ Ģöhrət qazanmıĢdı. Ərəblər Azərbaycanı iĢğal 

etdikdən sonra burada ərəb atlarının bəslənilib-yetiĢdirilməsi baĢlandı. Cins ərəb atlarının 

166 

 

yerli at cinsləri ilə cütləĢdirilməsi nəticəsində daha yüksək keyfiyyətlərə  malik yeni at 

cinsi meydana gəldi. 

Ticarətin  inkiĢafı  əsas nəqliyyat vasitəsi  kimi  dəvəçiliyin yüksəliĢinə də  xeyli 

təsir etdi. Dəvə ağır Ģeylərin daĢınması üçün əvəzolunmaz yük heyvanı idi. Arxeoloji və 

yazılı  mənbələr Azərbaycanın  yarımköçəri  maldarlıq  formasının  hakim  olduğu  düzən 

yerlərində təkhörgüclü və ikihörgüclü dəvə cinslərinin geniĢ yayıldığını təsdiq edir. 

Azərbaycanın dağlıq bölgələrində  inkiĢaf  edən heyvandarlıq  təsərrüfatı  ailəvi 

tələbatı  ödəməklə  yanaĢı,  satıĢ  bazarını  da  malla  təmin  edirdi.  Kəndlinin  Ģəxsi 

təsərrüfatında qoyun, keçi, inək, öküz, at, ev quĢları vardı. Bahqçılıq, ovçuluq, arıçılıq 

kənd təsərrüfatının yardımçı sahələri idi. X əsrdə Azərbaycanda olmuĢ ərəb coğrafiyaçı-

səyyahları (əl-Ġstəxri, Ġbn Havqəl və b.) Kür və Araz çaylarından tutulan balıqların çox 

dadlı olduğunu qeyd edir, "Ģahmahı" adlanan, o zamanlar hətta qurudulmuĢ halda xarici 

ölkələrə daĢınan balıq növünü yüksək qiymətləndirirdilər. 

VII-X  əsrlərdə  istehsal  məhsullarının  ümumi  inkiĢafı  nəticəsində  maldarlıq 

məhsulları  istehsah  da  artdı.  Bu  dövrdə  müxtəlif  süd  məhsullarının  istehsalı  və 

saxlanılması  üçün  istifadə  edilən  qabların  keyfiyyəti  yaxĢılaĢır.  Gil  süd badyaları  ilə 

yanaĢı,  mis sərniclər  istifadə olunmağa baĢlanır.  Yağın  hazırlanması üçün gil,  tuluq  və 

ağac  nehrələrdən  istifadə  olunurdu.  O  dövrə  aid nehrələr  əvvəlkilərdən  yalnız  böyük 

ölçüsü ilə deyil, eləcə də quruluĢu ilə seçilird i. 

Bu dövrdə xırda buynuzlu mal-qaranın sayının artması daha çox yun, dəri, süd 

və süd məhsulları əldə etməyə imkan yaratmıĢdı. 

Beləliklə,  mövcud  material,  tədqiq  edilən  dövrdə  Azərbay canda  nəinki 

Qafqaz ölkələrinə, eləcə də bütün Ön Asiyaya xas olan yüksək mədəniyyətli əkinçilik 

və maldarlıq təsərrüfatlarının olduğunu təsdiq edir. 

 

 

 

 

 

§ 2. ƏRƏB  HAKĠMĠYYƏTĠ  DÖVRÜNDƏ  ġƏHƏRLƏR VƏ ġƏHƏR  

HƏYATI 

 

Ərəb  müdaxiləsindən  sonra  Xilafət  qoĢunlarının  itaətə  gəlməyən  Ģimal 

vilayətlərinə  etdikləri  vaxtaĢırı  yürüĢləri,  eləcə də  xəzərlərin  və baĢqalarının bu yerlərə 

ardı-arası  kəsilməyən  hücumları  ilə  əlaqədar  Azərbaycan  ərazisində  baĢ  verən  hərbi 

əməliyyatlar bu ölkənin Ģəhərlərinə və Ģəhər həyatına təsir göstərməyə bilməzdi.  Yaxın 

ġərqin ərəblər tərəfindən "tez bir zamanda və çox vaxt sülh yolu ilə, iqtisadiyyata ciddi 

zərər  yetirmədən"  iĢğal  edilən  bir  çox  Ģəhərlərinə  nisbətən  Azərbaycanın  xüsusilə 

xaricdən daha  çox  müdaxiləyə  məruz  qalan  Ģimal  hissəsi  uzun sürən  hərbi  əməliy -

yatlar zamanı ciddi çətinliklərlə üzləĢmiĢ, bəzi hallarda isə dağıdılmıĢdı.  Bütün  bunlar 

Ģəhər  təsərrüfatının  böyük  zərər  çəkməsinə,  hətta  bir  sıra  Ģəhərlərin  müvəqqəti 

167 

 

tənəzzülünə  gətirib  çıxarsa  da  müharibələrarası  dinclik  dövründə  köhnə  Ģəhərlərin 

bəziləri yeni inkiĢaf yoluna qədəm qoymuĢ, bir neçəsi isə təzəliklə salınmıĢdı. 

Azərbaycana  daha  mütərəqqi  ictimai  münasibətlər  gətirə  bilməyən,  buna 

görə də öz gəliĢləri ilə cəmiyyətin ictimai-iqtisadi əsaslarını dəyiĢməyən köçəri ərəblər 

məhsuldar qüvvələri məhv etməməyə, mövcud təssərrüfat sistemini, o cümlədən Ģəhər 

təsərrüfatını  qoruyub  saxlamağa  çalıĢır,  bununla  yanaĢı,  iĢğalın  ilk  dövründə  siyasi 

iddialardan az üstün tutmadıqları maddi mənfəətlərini də yaddan çıxarmırdılar.  Bu hal 

Azərbaycanın  müxtəlif  Ģəhərlərinin  əhalisi  ilə bağlanılan  müqavilələrin  məzmunu  ilə 

də təsdiq olunur.  Belə  ki,  Naxçıvan əhalisi  ilə bağlanılmıĢ sülh  müqaviləsinə  görə  bu 

Ģəhəri  tutmuĢ  ərəb  sərkərdəsi  Həbib  ibn  Məsləmə  sakinlərin  həyatına  zamin  olur, 

onların  əmlakının,  eləcə  də  kilsələrin,  məbədlərin  və  Ģəhər  divarlarının 

toxunulmazlığına təminat verirdi; əvəzində yalnız müəyyən edilmiĢ məbləğdə verginin 

vaxtlı-vaxtında ödənilməsi tələb o lunurdu. 

ġəhərlərin təslim ed ilməsinin belə Ģərtləri yerli əhali üçün  o qədər də ağır 

deyildi; bir də ki, təyin edilmiĢ vergilərin qədəri də əvvəlki dövrə nisbətən az id i. 

Ərəblər bu və ya digər Ģəhəri ələ keçirdikdə Ģəhərin tabeliyində olan bütün 

kənd  və  yaĢayıĢ  məntəqələrinə  də  sahib  olurdular.  Ona  görə  də  Ģəhərin  əhalisi  ilə 

bağlanılan  müqavilə  ərəblərin  "rustaq"  adlandırdığı  bütün  nahiyəyə  aid  edilirdi.  Qeyd 

etmək  lazımd ır  ki,  hər  hansı  Ģəhəri  mühasirəyə  alan  ərəblər  dərhal  hücuma  keçmir, 

Ģəhərlilərin döyüĢsüz təslim olmalarını tələb edir, onların qarĢısında Ģərt qoyurdular, ya 

siyasi  asılılığı  boyunlarına  götürmək  və  vergi  verməklə  -  sülh,  ya  da  müharibə. 

ġəhərlilərin  mənfi  cavabları  həmin  Ģəhərlərin "zor  gücünə" (anvatan)  iĢğalına, talan 

edilməsinə və döyüĢsüz təslim o lanlara nisbətən daha ağır vergilərlə yüklən məsinə 

səbəb olurdu. 

Ərəb yürüĢləri ərəfəsində Azərbaycanda onlarla böyüklü-kiçikli Ģəhər vardı. 

Bu Ģəhərlərin bir çoxu iĢğaldan sonra da öz inzibati, siyasi, eləcə də iqtisadi əhəmiyyətini 

saxlamıĢdı.  Lakin  iĢğal  dövrü  Azərbaycan  Ģəhərlərinin  dəqiq  sayını 

müəyyənləĢdirmək  ço x  çətindir.  Belə  ki,  orta  çağ  ərəb  müəllifləri  " mədinə"  - Ģəhər 

termin i ilə "karyə" kənd sözlərindəki fərqə ço x varmır, bəzən "karyə" terminini həm 

Ģəhər,  həm  də  kənd  mənasında  iĢlədirdilər.  Xilafət  dövrü  tarixi  tədqiqatçılarının 

(O.Q.BolĢakov  və  b.)  fikrincə,  "iĢğalla  əlaqədar  adları  çəkilən  Ģəhərlərin  baĢqa 

yaĢayıĢ  yerlərindən  ayırd  edilməsi  üçün  əsas  amil  onların  siyasi  əhəmiyyətidir; 

ərəblərlə  müqavilə  bağlayanlar,  görünür,  iri  in zibati  mərkəzlər,  yəni  Ģəhərlərdir". 

Yalnız sonrakı IX-X əsrlərdə ərəb müəllifləri "karyə" sözünü ancaq "kənd" mənasında 

iĢlətdilər. X əsrin ərəb coğrafiyaĢünas alimi əl-Müqəddəsi müsəlman Ģəhərini kənddən 

fərqləndirən  əsas  cəhəti  müəyyənləĢdirməyə  çalıĢır  və  bu  fərqi   Ģəhərdə  came 

məscidin in olmasında görürdü. Tədqiqatçılar bunu came məscidin in Ģəhərin siyasi-

inzibati  həyatında  oynadığı  mühüm  rolda,  ordakı  minbərdən  vacib  siyasi 

əhəmiyyətli  xütbələrin o xun masında görürlər.  Əl-Müqəddəsinin mülahizəsinə görə 

Xilafət,  o  cü mlədən  Azərbaycan  Ģəhərləri  inzibati  əhəmiyyətinə  görə  üç  növə 

bölünürdü: "misr" - paytaxt, "qəsəbə" - vilayət  mərkəzi, "məd inə" - vilayət Ģəhəri. 

168 

 

Bu  Ģəhərlərin  qarĢılıqlı  münasibətlərini  o,  təĢbehlərlə  belə  ifadə  edirdi:  " misr  - 

hökmdar, qəsəbə - hacib (hərb i rəis), mədinə isə döyüĢçü kimid ir". 

Yazılı  qaynaqların  məlu matı  və  arxeoloji  qazıntılar  ərəb  hakimiyyəti 

dövründə  Azərbaycan  və  Arranda  Ģəhərlərin  b ir  neçə  kateqoriyasını 

müəyyənləĢdirməyə  imkan  verir.  Bu  dövrdə  ictimai  əmək  bölgüsü  daha  geniĢ 

zəmində  həyata  keçirilir,  sənətlər  kənd  təsərrüfatından  ayrılaraq  Ģəhərlərdə 

mərkəzləĢir. ġəhərin  kənddən ayrılması prosesi dərinləĢir, Ģəhər əhalisi a rtıq  kənd 

təsərrüfatı ilə deyil, yalnız sənətkarlıq və ticarətlə məĢğul olur.  

Lakin ərəb iĢğalı ərəfəsində Azərbaycanın bütün Ģəhərləri  mühüm ticarət - 

sənaye mərkəzləri deyildi. Yaln ız beynəlxalq tran zit ticarətinin ana yolları ü zərində 

olan Bərdə,  Beyləqan (Paytakaran), Dərbənd (Bab əl-Əbvab) kimi  iri Ģəhərlər belə 

mərkəzlərdən  idilər.  Bu Ģəhərlərdə  ruhani və dünyəvi əyanlar, tacirlər, sələmçilər, 

əkinçiliklə əlaqəni ü zmüĢ sənətkarlar yaĢayırdılar.  

Böyüklüyünə  görə  orta  ölçüdə  olan  ikinci  kateqoriyaya  aid   Ģəhərlər 

sənətkarlıq  və  ticarət  mərkəzləri  idilər  və  Ģəhərin  özünü,  eləcə  də  ətraf  nahiyəni 

zəruri  məhsullarla təmin edird ilər.  Karvan yolları üstündəki ticarət  mərkəzlərindən 

fərqli  olaraq,  əldən-ayaqdan  uzaq  yerdə,  əsas ticarət  yollarından  kənarda  yerləĢən 

bu  Ģəhərlər  eyni  zamanda  böyük  hərbi  dəstələrin  saxlan ıld ığı  qalalar  idi.  ġəki, 

Qəbələ,  Naxçıvan,  Amaras,  Ərdəbil,  Girdiman  belə  Ģəhərlərdən  olmuĢdur.  Həmin 

Ģəhərlərin  bəzilərində  (məsələn,  Girdimanda)  yerli  hakimlərin  iqamətgahı,  onların 

qoĢunları,  daha  sonralar  isə  onların  xəzinəsi  yerləĢird i  (məsələn,  Naxçıvan 

yaxınlığındakı Əlincə qalasında). 

ġəhərlərin  üçüncü  kateqoriyasını  kəndtipli  Ģəhərlər,  yəni  feodal 

mü lklərin in  in zibati  mərkəzləri  təĢkil  etsələr  də,  əkinçiliyə  daha  çox  mey il  edən, 

lakin  ictimai-iqt isadi  mənada  Ģəhər  olmayan  yaĢayıĢ  məntəqələrini  də  bu 

kateqoriyaya  aid  etmək  mü mkündür.  Belə  yerlərdə  ictimai  və  əmlak  cəhətdən 

təbəqələĢmə  hələ  kəskin  nəzərə  çarpmırdı.  Onların  natural  təsərrüfat  həyatı  keçirən 

əhalisinin baĢqa bazarlarla, demək olar ki, heç bir əlaqəsi yox idi. 

Bəzi  Azərbaycan  Ģəhərlərinin  əzəmətini  və  strateji  əhəmiyyətini  həmin 

Ģəhərləri əhatə edən qalın divar və bürclərin qalıqları sübut edir. Demək olar bütün qala 

divarları  və  bürclər  yonulmuĢ  iri  daĢlardan  hörülmüĢ,  onların  özülü  isə  biĢmiĢ 

kərpicdən  qoyulmuĢdu.  O  dövrdə  Ģəhər  salarkən  xaricdən  ola  biləcək  hücumlardan 

yaxĢı  müdafiə  olunmaq  üçün  Ģəhərin  qala  divarları  və  bürclərinin  yuxarı  hissəsində 

mütləq mazğallar qoyur və ya baca açırdılar. 

Aydındır  ki,  orta  əsrlərdə  baĢqa  yerlərdə  olduğu  kimi,  Azərbaycanda  da 

ölkənin  siyasi  və  iqtisadi  həyatında  mühüm  rol  oynayan  Ģəhərlər  birdən-birə  yarana 

bilməzdi.  Bu  Ģəhərlərin  meydana  gəlməsinin  ilkin  iqtisadi  Ģərtləri  hələ  erkən  orta 

əsrlərdə  yaradılmıĢdı;  lakin  həmin  dövrün  yaĢayıĢ  məntəqələrinin  heç  də  hamısı  iri 

feodal  Ģəhəri  səviyyəsinə  yüksələ  bilmirdi.  Orta  əsrlərin  erkən  mərhələsində  Ģəhər 

təsərrüfatının  ümumi  inkiĢafı  bu  yaĢayıĢ  məntəqələrinin  tədricən  orta  çağ  feodal 

Ģəhərinə  çevrilməsi  üçün  zəmin  yaratdı.  Azərbaycanın  ərəblər  tərəfindən  iĢğalı 

169 

 

haqqında  məlu mat  verən  mənbələr  iĢğal  dövrü  üçün  Ərdəbil,  Muğan,  Naxçıvan, 

Bərdə, Beyləqan, Qəbələ, ġəki, ġəmkir, Dərbənd, ġabran, ġamaxı, Qazaka və baĢqa bu 

kimi  Ģəhərlərin  adlarını  sadalayır.  IX-X  yüzillərin  müəllifləri  isə  bu  siyahını  onlarla 

Ģəhər və yaĢayıĢ məntəqəsinin adları ilə zənginləĢdirmiĢlər.  Lakin ərəb mənbələrində 

adları  çəkilən  bu  yaĢayıĢ  məntəqələrinin  heç  də  hamısı  dövrümüzədək  qalmamıĢ, 

çoxunun hətta adı da unudulmuĢdur. Əgər Bərdə, Beyləqan, Qəbələ, ġamaxı, Naxçıvan, 

Bakı,  Dərbənd.  Təbriz,  Ərdəbil,  ġəmkir,  Gəncə,  ġabran  və  b.  Ģəhərlərin  tarixi  yer-

lərinin müəyyənləĢdirüməsi Ģübhə doğurmursa, mənbələrdə adları çəkilən bir çox Ģəhər 

və yaĢayıĢ məntəqələri hələ də arxeoloji baxımdan açılmamıĢdır. 

Ərəb iĢğalından xeyli sonra, VIII əsrdə də, Arran və Azərbaycan ərazisində 

davam  edən  ardı-arası  kəsilməyən  müharibələr Ģəhər  və yaĢayıĢ  məntəqələrinə  xeyli 

zərər  vurdu.  Elə  ona  görə  də  çətin  ki,  bu  dövrü  iqtisadiyyatın  çiçəklənməsi  üçün 

əlveriĢli hesab etmək mümkün olsun. Arxeoloji tədqiqatların nəticələri ilə təsdiq olunan 

yazılı  mənbələr ərəb iĢğalı,  xəzər yürüĢləri, yerli əhalinin Xilafətə qarĢı çıxıĢları və s. 

ilə əlaqədar iki əsrdən çox davam edən nisbi iqtisadi durğunluq dövründən sonra, yəni 

təqribən  IX  yüzilin  II  yarısından,  Azərbaycanda Ģəhərlərin,  sənətkarlığın  və ticarətin 

inkiĢaf etməyə baĢladığını göstərir. Bu dövrdən baĢlayaraq Ģəhərlər yenidən sənətkarlıq 

və ticarət mərkəzinə çevrilir, orada istehsal olunan məhsullara tələbat artır və Moisey 

Kalankatlının məlumatına görə, hətta təbii sərvətin istismarı da güclənir. 

Arxeoloji  qazıntılar  bir  sıra  Azərbaycan  Ģəhərlərində  (Gəncə,  Qəbələ, 

Mingəçevir,  Beyləqan-Örənqala,  Dərbənd,  Çoqa,  Bakı,  ġabran,  ġamaxı)  orta  əsrlərə 

xas  olan  bütün  əsas  sənət  növlərini  (qab-qacaq  emalı,  qızıl  və  gümüĢ  məmulatının 

hazırlanması,  toxuculuq  və  s.)  olduğunu  göstərən  mədəni  təbəqələr  aĢkar  etmiĢdir. 

Sənətkarlar Ģəhər əhalisinin əsas  kütləsini təĢkil  edirdilər.  Onların  sayı  kənd  əhalisinin 

Ģəhərlərə  axını  hesabına  daim  artırdı.  Sənətkarlar  Ģəhərin  sıx  məhəllələrində 

ixtisaslarına görə yerləĢərdilər. Bazar mərkəzləri belə məhəllələri adətən hər tərəfdən 

əhatə  edərdi.  Bəzən  sənətkar  dükanları  Ģəhərin  kənarında,  möhkəmləndirilmiĢ  qala 

divarlarının yanında cərgə ilə düzülürdü. 

Qəbələ  Ģəhəri  ərazisində  aparılan  qazıntılar  zamanı  içərisində  yerli  istehsal 

məhsulu olan qızıl və gümüĢ Ģeylər, pullar, dulusçuluq  məmulatı və s. tapılmıĢ bir neçə 

qəbir  aĢkar  olunmuĢdur.  Mingəçevirdə  açılmıĢ  yeraltı  sərdabədə  toxucu  dəzgahı 

hissələri, çəkməçilik ləvazimatı, cəhrədəki iy halqaları, ipək və yun parça qırıqları, xalça 

tikələri aĢkar olunmuĢ, yaĢayıĢ evlərindəki qazıntı nəticəsində  torlar üçün daĢ  və gildən 

qayrılmıĢ çoxlu lot tapılmıĢdır. Beyləqanda dulusçu kürələri, dulusçuluq alətləri, habelə 

istehsal zamanı zədələnmiĢ saxsı mə mulatı aĢkara çıxarılmıĢdır. 

Məhz  bu  dövrdə  Azərbaycanda  metaliĢləmə  sənəti  özünün  çiçəklənmə 

mərhələsinə  qədəm  qoyur,  Sənətkarlar  xeyli  miqdarda  dəmir  əmək  alətləri  (oraq, 

dəryaz,  balta,  kotan,  mü xtəlif  bıçaqlar  və  s.)  hazırlayırdılar.  Orta  əsr  Ģəhərlərində 

aparılan  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  Gədəbəy,  DaĢkəsən,  Qarabağ,  Naxçıvan  və  b. 

yerlərdə  hasil  olunmuĢ  dəmir  filizindən  hazırlanan  müxtəlif  formalı  alətlər  aĢkar 

edilmiĢdir. 

170 

 

Ġpəkçiliyin və xalçaçılığın Arran və Azərbaycanda inkiĢafı haqqında yerli  və 

ərəb-fars  müəlliflərinin əsərlərindəki  məlu mata görə yun,  ipək və pambıq parçalar 

emal edən yerli sənətkarlar həmin parçaları və onlardan tikilmiĢ hazır paltarları bazara 

çıxarırdılar. Gəncədə, ġəmkirdə, Mərənddə istehsal olunmuĢ yun paltarlar xüsusi Ģöhrət 

qazanmıĢdı.  Bərzənddə,  ərəb  qaynaqlarında  "qətifə"  adı  ilə  qeyd  edilən  hamam 

dəsmalları,  tirmə parçalar, örtüklər, çullar,  Varsan və  Naxçıvanda "zilu" adlanan  xalılar, 

namaz xalçaları, Muğanda sumağ və palazlar, xalça çuvallar, Səlmasda ipək qaytanlar və 

s. hazırlanırdı.  ġirvandan  dünyanın  hər  yerinə qızılın  əyarını  müəyyənləĢdirmək  üçün 

istifadə  edilən daĢ  (məhək) aparılırdı.  Həmin  daĢın  istehsalı Arranda  çıxarılan qiymətli 

metallardan məmulat hazırlayan yerli emalatxanalarla sıx bağlı idi. Elə ona görə də yerli 

salnaməçi  "qızıl,  gümüĢ,  dəmir  filizi  və  mis  hasilatından  baĢı  çıxan  cürbəcür 

sənətkarlar" haqqında söhbət açır. 

Mənbələr ġirvanda xeyli neft və duz çıxarılması, bu məhsulların quru və dəniz 

yolları ilə digər ölkələrə daĢınması haqqında da məlumat verir. Əl-Məsudinin yazdığına 

görə,  Bakuyədə  (Bakıda)  "ağ  və  baĢqa  növ  neft  mədənləri  vardır.  Dünyada  buradan 

savayı,  Allah  bilir,  ağ  nefti  olan  baĢqa  yer  yoxdur.  Bura  ġirvan  məmləkətinin  sahil 

Ģəhəridir.  Həmin  neftverən  yerdə  vulkan  vardır.  Bu,  alovunun  dilləri  həmiĢə  göyə 

ucalan mənbədir". 

Bu  dövrdə  müstəqil  həyat  keçirən  Azərbaycan  və  Arran  Ģəhərləri  Xilafətin 

yüksək  rütbəli  məmurlarının  iqamətgahları  yerləĢən  inzibati  mərkəzlər  kimi  də 

fəaliyyət  göstərirdi.  MərkəzləĢdirilmiĢ  dövlət  olan  Xilafətin  hüdudlarında 

birləĢdirilmiĢ  bu  Ģəhərlər  yüksəldikcə  onların  olan-qalan  daxili  mu xtariyyətləri  də 

əldən gedirdi. Bu birlik ticarətin inkiĢafı üçün daha əlveriĢli Ģərait yaratdı,  tacirlər üçün 

Xəzər dənizindən keçən ticarət yollarını açdı. 

Avropa,  Asiya  və  Afrikanın  müxtəlif  yerlərində  aĢkar  olunmuĢ  çoxsaylı  pul 

dəfinələri Xilafət hökmranlığı dövründə ticarətin geniĢ miqyas aldığını, Azərbaycanın o 

dövrün bütün  məĢhur ölkələri  ilə  ticarət  əlaqələri saxladığını  göstərir.  Lakin  ərəblərin 

hələ  də  davam  etdirdikləri  iĢğalçılıq  müharibələri  orta  əsr  Azərbaycanının  iqtisadi 

həyatının  inkiĢaf  istiqamətlərinə  təsir  etdi;  Xilafətin  Bizansla  aramsız  apardığı 

müharibələr  ġərq  ölkələrinin  Kiçik  Asiya  ilə  ticarət  əlaqələrinə  son  qoydu.  Lakin 

Bizansın  dünya  ticarətində  öz  aparıcı  rolunu  itirməsindən  sonra  Xilafətin  qonĢu 

ölkələrlə  ticarət  münasibətlərində Azərbaycan və Arran Ģəhərlərinin  aparıcı  mövqeyi 

gücləndi.  Artıq Xilafətin  ticarət  əməliyyatları  yeni  məcraya yönəldildi, indi baĢqa 

Ģəhərlər  həmin  əməliyyatların  əsas  mərkəzləri  oldu.  Yeni  inzibati  mərkəzlər  yarandı, 

bəzi ticarət yollarının istiqamətləri dəyiĢdi. Məhz bu dövrdə qədim Albaniyanın Qəbələ, 

ġəki,  A maras  Ģəhərləri  ticarət  mərkəzləri  kimi  ö z  əvvəlki  əhəmiyyətlərini  itirdilər. 

Beynəlxalq ticarətdə onları Xilafətin poçt idarəsinin (divan əl-bərid) ixtiyarındakı əsas 

poçt yolları üzərində yerləĢən Bərdə, Dərbənd, Ərdəbil, Marağa, Gəncə, ġamaxı və baĢqa 

bu  kimi  Ģəhərlər  əvəz  etdi.  Nəinki  ticarət,  habelə  strateji  əhəmiyyətə  malik  olan  bu 

yollarda  sikkə  (hərfən:  "yol")  adlanan  xüsusi  poçt-gömrük  məntəqələri  yerləĢdirildi. 

Ərəb  coğrafiyaçılarının  məlumatlarından  görünür  ki,  artıq  IX  əsrin  ortalarında 

171 

 

Azərbaycan  ərazisindən  keçən  mühüm  yol  qovĢaqlarında  əllidən  artıq  poçt-gömrük 

məntəqəsi vardı.  Yolçu lar atlarını bu  məntəqələrdə dəyiĢir, poçt torbalarını bu və ya 

digər  yerə  aparan  qasidlər  burada  təyin  edilir,  gömrükxanalar  burada  olurdu.  Lakin 

Xilafətin  mərkəzindən,  məsələn,  Bağdaddan  keçən  yollarda bu  məntəqələr  arasındakı 

məsafə  1,5-1,7  fərsəx  (9-12  km)  idisə,  mərkəzdən  uzaqda olan  Arranda bu  məsafə  7-

11,5  fərsəxə  (42-70  km)  çatırdı.  Belə  ki,  Bərdə-Tiflis  yolunda  10,  Bərdə-Dərbənd 

yolunda  15,  Bərdə-Dəbil  yolunda  7  poçt-gömrük  məntəqəsi  fəaliyyət  göstərirdi. 

Nabələd  yolçuların  azmaması  üçün  yollarda  növbəti  Ģəhərədək  olan  məsafənin  qeyd 

edildiyi xüsusi "mil daĢları" - yolgöstəriciləri də qoyulurdu.  O dövrdə  inzibati baxımdan 

Xilafətin  Arran  vilayəti  tərkibində  olan  Tiflis  yaxınlığında  tapılmıĢ  həmin  daĢlardan 

birinin üzərində belə bir yazı həkk edilmiĢdi: "Allahın adı ilə! Tiflisdən üç mil aralı". 

Ərəb  caniĢininin  iqamətgahı  Bərdəyə  köçürüldükdən  sonra  Arran  ərazisindən 

keçən  ticarət  və  karvan  yollarının  baĢlıca  qovĢaq  məntəqəsinə  çevrilmiĢ  bu  Ģəhər, 

mühüm  ticarət  mərkəzləri  olan  Bab  əl-Əbvab  (Dərbənd),  Tiflis,  Dəbil,  Ərdəbil 

Ģəhərləri və onlar vasitəsilə baĢqa Ģimal və Ģərq ölkələri ilə birləĢirdi. 

Zəngin  bazarları  və  yerli  sənətkarların  istehsal  etdikləri  mü xtəlif  çeĢidli 

məhsulları  olan Azərbaycan  və Arran Ģəhərləri  ticarət  əməliyyatlarında  iĢtirak edərək, 

Xilafətin  Avropa  və Asiya  ölkələri  ilə  ticarət  əlaqələrinin  artmasına səbəb olurdular. 

Azərbaycan ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar Orta Asiya, Rusiya, Bizans, Ġran, Çin, 

Suriya, Fələstin, Misir və b. ölkələrin maddi-mədəniyyət nümunələrin i aĢkar etmiĢdir; 

görünür,  həmin  ölkələrdən  Azərbaycana  ĢüĢə,  zərgərlik  və  toxuculuq  məmulatı, 

gümüĢ qablar, bəzək Ģeyləri və s. gətirilird i. 

Bu  dövr  ticarətinin  inkiĢafında  Xəzər  dənizi  mühüm  rol  oynayırdı. 

Bizanslıların Qara dənizdən keçən ticarət xətlərini qapamıĢ ərəblər yeni ticarət yollarını 

Xəzərə  istiqamətləndirdilər.  Bu  isə  Abaskun  və  Astrabaddan  tutmuĢ  Dərbəndədək 

Xəzərsahili  Ģəhərlərin  sürətli  inkiĢafına  səbəb  oldu.  Xəzər  dənizi  hövzəsinin  cənub 

hissəsində gedən ticarət  inkiĢaf  etmiĢ sənətkarlıq  istehsalına  malik  olan bir  çox  Asiya 

ölkələri  ilə  geniĢ  əlaqələr  saxlayan  Bağdad,  Buxara  və  Səmərqəndin  iri  bazarlarının 

yaxınlığı sayəsində daha da artırdı. Ərəblər əvvəllər Bizansın əlində olan Xəzər-Volqa 

ticarət yoluna nəzarət  etməyə  baĢladılar.  Bizans  imperiyasının  arxalandığı  xəzərlər  isə 

ərəblər tərəfindən məğlub edildiklərinə görə yeni ana ticarət yolu üçün təhlükə təĢkil 

etmirdilər. Xəzər dənizinin ərəblərin əlində olan bütün liman Ģəhərlərinə Ġbn Havqəlin 

məlumatına görə "tez-tez bir limandan baĢqasına gedən tacir gəmiləri gəlirdi". 

Tranzit  ölkəsi  olan  Azərbaycan  digər  ölkələrlə  ticarətdə  fəal  iĢtirak  edirdi. 

Azərbaycandan olan tacirlər, eləcə də yolları buradan keçən ərəb və b. ölkələrin tacirləri 

Volqa  çayı  ilə  yuxarı  qalxaraq  Ģimala,  bulqarların  ölkəsinə gedib çıxırdılar.  Tacirlər 

orada  əllərində  olan  malın  dəyərinin  onda  biri  miqdarında  gömrük  haqqı  ödəyir, 

xeyirli alıĢ-veriĢ edirdilər; çünki islam dinini qəbul etmiĢ bulqarlar onlarla həmdin olan 

bu  tacirlərin  sövdələrinə  maneçilik  törətmirdilər.  Azərbaycanın,  Arranın  və  eləcə  də 

bütün  Xilafətin  bazarlarına  bulqar  və  burtaslardan  samur,  dələ,  tülkü  xəzləri,  dəri 

papaqlar,  oxlar,  qılınclar,  zirehli  geyimlər,  balıq  yapıĢqanı,  qullar,  bal,  mum  və  s. 

172 

 

gətirilirdi. Arrandan o zaman məĢhur olan toxuma malları aparılırdı.  Bu mallar toxucu 

müəssisələrinin məhsulları üçün bölüĢdürücü məntəqə olan Dərbənd vasitəsilə müxtəlif 

ölkələrə  daĢınırdı.  Bundan  baĢqa  Arran  Xilafətin  bütün  bazarlarında  çox  tələb  olunan 

keyfiyyətli boyaqlar və zəfəran ixrac edən ölkə idi.  

Nəinki Arranın, habelə bütün Qafqazın ən mühüm Ģəhəri olan Bərdə, akademik 

V. V. Bartolda görə, Qafqazdakı bütün ticarət yollarının və ərəblərin burada keçirdikləri 

ticarət  əməliyyatlarının  əsas  mərkəzi  və  qovĢağı,  Ģimalla  tranzit  ticarətinin  mərkəzi 

idi. 

Ərəblərin  Arranı  iĢğalınadək  Bərdədə  Sasani  mərzbanlarının  iqamətgahı  və 

alban katolikoslarının patriarxlıq taxtı yerləĢirdi. Xəlifə Os man (644-654) dövründə Ģəhər 

ərəblərin  iĢğalına  məru z qaldı.  654-cü  ildə ərəb sərkərdəsi Həb ib  ibn Məsləmən in 

Qafqa za  ikinci  yürüĢündən  sonra  Xilafətin  ġima l  vilayətlərinin  caniĢini  öz 

iqamətgahını  Dvindən  Bərdəyə  köçürdü.  Bərdə  ərəb lərin  Qafqazdakı  cani-

Ģinliyin in  mərkəzinə  çevrildi.  Lakin  hələ  Ġran-Bizans  müharibələri  dövründə 

xəzərlər  tərəfindən  dağıdıldığ ı  üçün  Əməv i  xəlifələrinin  təyin  etdiyi  caniĢinlər 

Ģəhərin  yenidən  qurulması  haqqında  əmr  verirlər.  Mənbələr  Bərdənin  bərpasını 

Xatim  ibn  Nu man  əl-Bəxili  və  ya  onun  oğlu  Əbdüləziz  ibn  Xatimin  ad ları  ilə 

bağlayırlar. 

Abbasilərin  hakimiyyət  baĢına  gəlməsi  (750)  ilə  Bərdənin  in zibati  və 

siyasi mərkəz kimi əhəmiyyəti daha da artır. 

Xilafətin  zəifləməsi,  A zərbaycanda  separatist  meyillərin  güclən məsi  ilə 

Bərdə  Ģəhəri  Xilafətin  Cənubi  Qafqazdakı  in zibati  mərkəzi  statusunu  itirir.  Lakin 

bununla  belə,  Bərdə  iqtisadi  əhəmiyyətini  sa xlaya  bilir;  ço x  keç mədən  Sacilə rin, 

942-c i ildən isə Sa larilə rin əsas Ģəhərlərindən biri olu r.  

X  əsrin  20-ci  illərində  Bərdədə  olmuĢ  ərəb  coğrafiyaĢünas -səyyahı  əl-

Ġstəxri  b ir  fərsəx  (təqr.  6  km)  eni,  bir  o  qədər  də  uzunluğu  olan  bu  böyük  Ģəhər 

haqqında  məlu mat  verirkən,  "Ġraq la  Xorasan  arasında,  Rey  və  Ġsfahandan  sonra 

Bərdədən  daha  münbit  torpaqlı,  əlveriĢli  mövqe  tutan  b aĢqa  Ģəhər  olmadığ ını 

bildirir.  Əl-Ġstəxri  dövründə  "Fars  və  Xuzistanı  ipəklə  təchiz  edən"  Bərdədə 

sənətkarlıq  və  ticarətin  inkiĢafı  yalnız  o  dövr  mənbələri  ilə  deyil,  son  illərdə 

Ģəhərdə aparılmıĢ arxeolo ji qazıntıların nəticələrilə də təsdiq edilir. 

944-cü  il  Bərdə  tarixinə  ağır  və  müsibətli  illə rdən  biri  kimi  da xil  oldu. 

Gəmilərlə  Xəzərdən Kür vasitəsilə Bərdəyə gələn rus lar

1

 Ģəhərin müdafiəsin i təĢkil 

etmiĢ Salari Mərzban ibn Məhəmmədin deyləmlilər və yerli könüllülərdən ibarət   

 

1

Bərdəyə  olan  hücum  rus  tayfalarının  Azərbaycana  ilk  hücumu  deyildi.  Mütəxəssislər  bu 

rusları  bəzən  normanlarla-skandinavlılarla,  bəzən  cənub-rus  düzlərindən  olan  dəniz  quldurlan 

("brodniki") ilə bağlayır, bəzən isə türkdilli tayfa hesab edir, hətta  onların  islamı  qəbul etmiĢ olduqlarını 

iddia edirlər. Lakin müxtəlif mənbə və ədəbiyyatın təhlili göstərir ki, 944-cü ildə Bərdəyə hücum edən 

və mənbələrin "rus"  adlandırdıqları  bu  iĢğalçılar rus knyazı  Ġqorun  (912-945) topladığı  drujinasının və 

muzdlu  qoĢununun  döyüĢçüləri  olublar. Toplu halında "rus"  adlandırılan  bu muzdlu  qoĢunun tərkibində 

ruslarla yanaĢı, milliyyətcə baĢqa tayfalara, o cümlədən türklərə mənsub döyüĢçülər də ola bilərdi. 

 

173 

 

birləĢmiĢ  qoĢununun  müqavimətini qıraraq, Ģəhəri tutmuĢ, onu talan  etmiĢ,  müqavimət 

göstərənləri  qılıncdan  keçirmiĢ,  arvad-uĢağı  əsir  almıĢdılar.  Bərdə  Ģəhərinin 

müqəddəratında həlledici rol oynamıĢ bu faciə haqqında XI əsrin əvvəllərində yaĢamıĢ 

Ġbn Misqəveyh, XIII əsr tarixçisi Ġbn əl-Əsir, eləcə də yerli alban müəllifi və b. məlumat 

vermiĢlər.  Bu  yürüĢ  və  onun  nəticəsi  olan  qırğın,  dağıntı  və  talan  Bərdə  Ģəhərinin 

tənəzzülünü  sürətləndirdi,  o  vaxtacan  tərifi  dillərdən  düĢməyən  Bərdə  tədricən 

əhəmiyyətini itird i. 

Rusların yürüĢündən bir neçə il sonra, 40-cı illərin axırlarında Bərdədə olmuĢ 

ərəb  coğrafiyaĢünas-səyyahı  Ġbn  Havqəl  ondan  əvvəl  bu Ģəhərdə  olmuĢ əl-Ġstəxrinin 

məlu matını  təsdiq etsə də  Bərdənin  hələ də  ağır  günlər  keçirdiyini  bildirir:  "Ruslarla 

müharibə zamanından baĢlayaraq hakim dairələrin təzyiqi, ölkəni ağılsız adamların idarə 

etməsi  nəticəsində vaxtaĢırı  baĢ  verən və bu günədək  davam  edən  basqınların  törətdiyi 

dağıntılara baxmayaraq  Bərdənin bazar, karvansara və hamamları çoxdur". Həmin əsrin 

sonlarında  Bərdədə  olmuĢ  baĢqa  bir  ərəb  səyyahı  əl-Müqəddəsi  isə  on  il  ərzində, 

mənbələrin  məlumatından  göründüyü  kimi,  yalnız  xarici  iĢğalçıların  deyil,  ara 

müharibələrinin də əziyyətini çəkən, bununla belə hələ də əzəmətini itirməyən Bərdəni 

"həmin iqlimin  Bağdadı" adlandırır. Lakin dağıntıların izləri artıq özünü göstərirdi: əl-

Müqəddəsi  bu  Ģəhərə  gələrkən  "onun  kənarları  artıq  dağılmıĢ,  əhalisi  azalmıĢdı. 

Bərdənin qalası isə nizamsız halda idi". 

Ərəb müəlliflərinin (əl-Ġstəxri, Ġbn Havqəl, Yaqut əl-Həməvi və b.) Bərdədə 

istehsal və buradan ixrac edilən mallar, eləcə də bu nahiyənin kənd təsərrüfatı məhsulları 

haqqında məlumatları da maraqlıdır; onların yazdıqlarına görə, Bərdədən "bir fərsəxdən 

də az aralı olan bir yer var, adına əl-Əndərab deyirlər, Kurrah, Lasub və Naftan arasında 

bir  günlük  yoldan  çox  məsafədə  olan  bu  yer  bağ  və  bostanlarla  örtülmüĢdür,  hər  yer 

meyvəlikdir.  Orada  əla  fındıq  (bunduk)  yetiĢir,  özü  də  Səmərqənd  fındığından  daha 

keyfiyyətlidir. Orada yetiĢən Ģabalıd (Ģahballut) ġam Ģabalıdından daha yaxĢıdır. Onların 

bir  meyvəsi  var,  adına  zoğal  deyirlər,  özü  üvəzin  meyvəsinə  (əl-ğubeyra)  oxĢayır, 

yetiĢdikdə dadı Ģirin, yetiĢmədikdə isə acı olur. Bərdəyə ənciri Lasubdan gətirirlər, bu, 

əncirin ən yaxĢı növüdür. Buradan çoxlu ipək aparırlar. Ġpəkqurdunu heç kəsə mənsub 

olmayan  tut  ağaclarında  yetiĢdirirlər.  Fars  və  Xuzistan  bu  ipəklə  geniĢ  təchiz  olunur. 

Bərdənin üç fərsəxliyində Kür çayı axır. Ondan tumları əĢ-Ģurmahı (Ģahmahı-Ģamayı) 

[balığını] duzlayıb, baĢqa yerlərə  aparırlar...  Kür çayından tutulan baĢqa balığı da  ixrac 

edirlər,  ona  əd-dəvakin  (əz-zərəqan  -  qızıl  balıq?)  və  əl-uĢub  (əl-iĢubət) deyirlər. 

Hər  iki  balıq  bu  yerlərdə  olan  ən  yaxĢı  balıq  növlərindəndir.  Bərdənin  Bab  əl-Əkrad 

(Kürdlər qapısı) adlı darvazası yanında bazar günü açılan əl-Kurkiy adlı bazar var. O, bir 

fərsəx  uzunluğunda,  bir  fərsəx  enindədir.  Hər həftənin bazar günləri hər yerdən, hətta 

Ġraqdan belə adamlar buraya axıĢır. Bu, hətta Ərdəbil yanındakı Kursurə bazarından da 

böyükdür. Əl-Kurkiy adı bazar gününün öz adına üstün gəlib, çoxları həftənin günlərini 

sayanda  deyirlər:  cümə,  Ģənbə,  əl-Kurkiy  (bazar),  bazar  ertəsi,  çərĢənbə  axĢamı  və 

beləliklə,  həftənin  günlərini  sayırlar.  Bərdənin  beytülmalı  (xəzinəsi),  ġamda  olduğu 

kimi,  came  məscidindədir.  Bərdə  beytülmalının  qurğuĢundan  damı,  dəmir  qapısı, 

174 

 

doqquz  sütunu vardır.  Hökmdarın evi Ģəhər  içində, came  məscidinin yanında,  baza rla r  isə 

Ģəhər kənarında - rabatdadır...". 

Xilafətin  Ģimal  ölkələri  ilə  ticarət  mübadiləsində  əhəmiyyətli  mövqe  tutan 

"Qapılar  qapısı"  Bab  əl-Əbvab  -  Dərbənd  Arranın  ikinci  böyük  Ģəhəri  idi.  Ərəb 

xəlifələri Dərbəndin strateji və ticarət-ötürücü məntəqə kimi xüsusi əhəmiyyətini nəzərə 

alaraq,  onun azad Ģəhər statusunu saxladılar,  Ģəhəri  əmirlər  və  ya  rəislər Ģurası  idarə 

etməyə  baĢladı.  Hələ  736-cı  ildə  xəlifə  HiĢamın  dövründə  Əsəd  ibn  Zafir  baĢda 

olmaqla,  Dərbəndə  göndərilmiĢ  400  dövlət  məmuru  bu  idarəçiliyin  əsasını  qoydu. 

ġəhərin idarəsinə rəhbərlik edən rəislər rəisi nizamnamə çərçivəsində onun mühafızəsini 

təĢkil  etməli,  qanun-qayda  və  təmizliyi  gözləməli  idi.  Dərbənd  qalasında,  eləcə də 

digər sərhəd  qalalarında  yerləĢdirilmiĢ  hərbi  hissələr  xid mət  müqabilində  xəzinədən 

maaĢ almır, yerli ehtiyatlar hesabına saxlanılırdılar. Xəlifənin sərəncamı ilə sərhədyanı 

bölgənin "kafir" düĢmənlə üz-üzə qalan döyüĢçü - qazi əhalisinə vəqf payı kimi bütöv 

vilayətlərlə yanaĢı, AbĢeronun neft və  duz  yataqlarından əldə  olunan gəlirlər  verilirdi. 

Xəlifə  Harun  ər-RəĢid  dövründə  Ģəhərlilərin  rifahını  yaxĢılaĢdırmaq  üçün  Dərbəndə 

Rubas  çayından  bir  neçə  kanal  çəkildi,  burada  bağ  və  bostanlar  salındı,  dəyirmanlar 

tikild i. 

Xilafətin  Ģimal  hüdudlarında sərhəd qalası  olan  Dərbənd  Xəzər  dənizinin  

ən  mühüm  limanı  idi.  ġəhər  dənizin  içərilərinə  doğru  uzanan  daĢ  hasarla  əhatə 

edilmiĢdi.  Bu  Ģəhərdə olmuĢ əl-Ġstəxri və  Ġbn Havqəlin  məlu matına görə "Bab əl-

Əbvab  sahil  Ģəhəridir.  Ortasında  gəmilərin  yan  alması  üçün  körpü  var.  Körpü  ilə 

dəniz arasında hər iki yandan qoĢa divar çəkilmiĢdir.  Belə  ki, gəmilərin giriĢ yolu 

dar  və  çox  girintili-çıxıntılıd ır.  GiriĢ...  zəncirlən miĢdir...  heç  bir  gəmi  icazəsiz 

buraya nə daxil olur, nə də çıxır". 

VIII-IX  əsrlə rdə  geniĢlənmiĢ  ticarət  Xila fət  xə zinəsinə  xeyli  gəlir  və 

mənfəət gətirird i.  Buna görə də Dərbəndin hakim dairələri ehtiyatı əldən vermədən 

Xilafətin  yalnız  hərbi-strateji  deyil,  ticarət  mənafelərinin  də  keĢiyində  dururdular. 

"Dərbəndnamə"dəki  məlu mata  görə,  ehtiyatlı  dərbəndlilər  Ģəhərin  müdafiə 

sisteminin  quruluĢunu  gizlətmək  məqsədilə  xəzər  xaqanının  Dərbəndə  göndərdiyi 

elçilərinin gö zlərin i bağlamıĢdılar. 

Ticarət  məqsədilə  Dərbəndə  gələn  yadellilərdən  hələ  xəlifə  Ömər  ibn  əl-

Xəttabın  fərman ında  nəzərdə  tutulmuĢ  gömrük  haqqı  alın ırdı.  Bu  fərmana  görə 

"torpaqlarımıza  qədəm  basan  yadelli  tacirlə rdən,  baĢqa ölkələ rdə  müsəlman lardan 

alınan gö mrü k haqqı məb ləğində, 10 faiz haqq alınırdı. Zimmi (müsəlman o lmayan 

yerli)  tacirlərdən  malının  dəyərinin  beĢdə birin i,  müsəlman  tacirlərdən  isə  ümu mi 

dəyəri  200  d irhəmə  bərabər  olan  malına  görə  5  d irhəm,  yerdə  qalan  hər  40 

dirhəmlik  malına  görə  1  dirhəm  gö mrük  haqqı"  alınırdı.  "Dərbəndnamə‖n in 

mə lu matına  görə,  xə zə rlə rin  ölkəsində  ticarət  etmə k  arzusunda olan  hər  hansı  bir 

Dərbənd  sakini  ya  malın ın  onda biri  dəyərində  haqq  ödəməli,  ya  da  alveri  atmalı 

idi.  Ġd xal olunan  malların, eləcə də qulların,  mal-qaranın və hər cür baĢqa Ģeylərin 

üzərinə qoyulan bu gömrü k haqları  Xilafət  xəzinəsinə hər il  100  mindən 1  milyon 

175 

 

dirhəmədək gəlir gətirirdi. 

Dərbənd  tacirlərin in  alverində  yerli  istehsal  məhsulları  (kətandan 

hazırlan mıĢ  üst  paltarları,  zəfəran,  qırmızı  boyaq  və  s.)  xüsusi  yer  tuturdu.  Yerli 

tacirlər  Ģəhərdə  istehsal  olunan  məhsullarla  yanaĢı,  "kafirlərin  ölkələrindən" 

gətirilən  qulların  satıĢından da  xeyli  mən fəət  gotürürdülər.  ġimali  Qafqazın  bütün 

xammalı da (qoyun sürüləri, dəri və s.) Dərbənddən keçirdi.  

644-cü  ildən ərəblər tərəfindən iĢğal edilərək,  inzibati ba xımdan Xilafətin  

Arran  vilayətinin  tərkibinə  daxil  edilən,  u zun  müddət  müsəlman  Cəfərilər 

əmirliyinə  tabe  olan,  yalnız  1122-ci  ildə  gürcülər  tərəfindən  geri  qaytarılan  Tiflis 

ərəb mənbələrində Arranın üç böyük Ģəhəri sırasında s adalanır. 

Yazılı  mənbələrdəki  məlu mata  və  arxeo loji  tapıntılara  əsaslanan  alimlər 

Beyləqan  (Örənqala)  Ģəhərinin  eramızın  V  əsrin in  sonunda,  VI  əsrin in  əvvəlində 

təsis  edildiyin i  göstərirlər.  Azərbaycan  ərazisində  baĢ  verən  məlu m  hadisələr 

üzündən IX əsrə qədər Muğan düzündə olan bir ço x Ģəhər və qalaların sıradan çıx-

ması,  944-cü  ildə  rusların  Bərdə  Ģəhərini  dağıntı  və  talanlara  məru z  qoy ması  ilə 

Mil-Muğan  düzündə  Beyləqanın  rol  və  əhəmiyyəti  yüksəldi.  Bə rdəni  Ərdəbillə, 

oradan  isə  Xilafətin  digər  in zibati  ticarət  mərkəzləri  ilə  birləĢdirən  əsas  yollardan 

biri  üzərində  yerləĢən  bu  Ģəhər  tədricən  sənətkarlıq  və  ticarətin  əsas 

mərkəzlərindən  birinə  çevrildi.  Bu  tarixi  gerçəklik  Örənqala  Ģəhərgahı  ərazisində 

aĢkar  edilən  arxeo loji  materiallarla  yanaĢı,  X  əsrin  ərəb-fars  coğrafiyaĢünas-

səyyahlarının məlu matları ilə təsdiqlənir. 

Bərdə  düĢəndən sonra onun  yerini  X  əsrin  II  yarısında  Arran  vilayətinin  

mərkəzinə  çevrilən  Gəncə  tutdu.  Bərdə  -  Tiflis  yolu  üstündə  yerləĢən  Gəncə 

bölgənin  yalnız  siyasi  həyatında  deyil,  ticarətində  də  fəal  iĢtirak  etməyə  baĢladı. 

ġəhəri əhatə edən, qalınlığı orta hesabla iki  metrə çatan üç cərgə qala divarları  iri 

sənətkarlıq  və  gur  ticarət  mərkəzi  kimi  əhəmiyyəti  günü-gündən  artan  Gəncənin 

sürətli  inkiĢafını  təsdiq  edir.  Köhnə  Gəncənin  ərazisində  qazıntı  iĢləri  aparmıĢ 

arxeoloqlar  müəyyən  etmiĢlər  ki,  üç  cərgə  divarların  qalıqları  ilə  əhatə  olunmuĢ 

Ģəhərgahın  sahəsi  təqribən  250  hektara,  ü mu mi  sahəsi  isə  9-10  kvadrat  kilo metrə 

yaxın  olmuĢdur.  Bununla  yanaĢı,  Ģəhərgahda  aĢkara  çıxarılmıĢ  maddi-mədəniyyət 

qalıqları  onun  yaranma  tarixin i  mənbələrdə  göstərildiy i  kimi  VI -IX  əsrlərə  deyil, 

daha dərin dövrlərə aid edir (Ġ.Cəfərzadə). 

Bərdə-Tiflis  yolu  üzərində  yerləĢən  mühüm  Ģəhərlərdən  biri  də  ġəmkir 

(ġamkur) olmuĢdur. IX-X əsr ərəb  müəlliflərinin Arranın Ģəhərləri sırasında adını 

çəkdikləri  ġəmkir,  əl-Balazurinin  məlu matına  görə,  iĢğaldan  sonra,  təqribən  bir 

əsrə  yaxın,  yəni  VIII  yüzilin  ortalarınadək  (köçəri  savirlər  -  sevordiklər  onu 

dağıdıb viran qoyanadək) "gur və abad Ģəhər" idi. 854-cü ildə  xəlifə əl-Mutəsimin 

sərkərdəsi  Böyük  Buğa  Ģəhəri  bərpa  edib,  buraya  islamı  qəbul  etmək  istəyən 

xəzərlərdən və Ģəhər həyatını canlandırmaq,  xüsusilə ticarəti  inkiĢaf etdirmək üçün 

Bərdə tacirlərindən köçürtdü; bundan sonra ġəmkir o dövrdə hakimiyyətdə olan xəlifə 

əl-Mütəvəkkilin Ģərəfinə əl-Mütəvəkkiliyyə adlandırıldı. 

176 

 

IX  əsrin  ikinci  yarısında  Xilafətin  zəiflə məsi  nəticəsində  ġirvanĢahların 

hakimiyyətinin  bərpa  edilməsindən  s onra  yeni  hakim  sülalənin  Ģərəfinə  əl-Yəzidiyyə 

adını almıĢ qədim ġamaxı (ġamaxiyə) çox keçmədən, əl-Müqəddəsinin dili ilə desək, 

"binaları daĢdan və gildən, axar suları, bağları, seyrəngahları olan" bir Ģəhərə çevrildi. Bu 

dövrdə "ġirvan ölkəsinin baĢ Ģəhəri" kimi ad çıxarmıĢ ġamaxı beynəlxalq ipək ticarətində 

mühüm  mövqe  tutur,  Azərbaycanın  ən  iri  ticarət  mərkəzlərindən  biri  kimi  tanınırdı. 

MəĢhur ġamaxı ipəyi ġərq və Qərb bazarlarında layiqli yer tuta bilmiĢdi. 

Hələ  Sasanilər  dövründə  inzibati  mərkəz  mövqeyində  olan,  hərbi-strateji 

əhəmiyyətli  NəĢavə  (Naxçıvan)  Ģəhərində  ərəb  iĢğalından  sonra  hərbi  qarnizon 

yerləĢdirilmiĢ,  ilk  dövrdə  Ģəhər  Arana  məxsus  əl-Busfurrucan  vilayətinin  mərkəzi 

olmuĢdur. 

Artıq X yüzildə Xəzər dənizi sahilində "bütün iqlimin yeganə limanı olan" Bakı 

dövrün  mənbələrində  ən  keyfiyyətli  nefti  olan  Ģəhər  kimi  tanınırdı.  Hələ  VIII  -  IX 

əsrlərdə burada hasil edilən neft və duz mü xtəlif ölkələrə ixrac o lunudu. 

Ərəb iĢğalı dövründə Cənubi Azərbaycanın ən böyük və əsas Ģəhəri Ərdəbil 

idi. VIII əsrin ortalarında baĢ verən hadisələri qələmə alan əl-Balazuri yazırdı: "Xəlifədən 

hücum əmri alan Huzayfa Azərbaycanın baĢ Ģəhəri Ərdəbilə yola düĢdü; əhalidən vergi 

toplayan Sasani mərzbanının iqamətgahı da burada idi". 

Ġlk  vaxtlar  ərəblər  bu Ģəhərin siyasi  və  inzibati  mərkəz  statusunu saxladılar, 

hətta xəlifə Əli (656-661) dövründə Azərbaycan hakimi təyin edilmiĢ əl-ƏĢas ibn Qeys 

dövlətin  təminatı  hesabına  yaĢayan  ərəbləri  Ərdəbildə  yerləĢdirmiĢ,  bu  Ģəhəri 

abadlaĢdırmıĢ,  burada  məscid  tikdirmiĢdi.  Lakin  ərəb-xəzər  müharibələrinin 

baĢlanması ilə Ərdəbil və onun ətrafları da gərgin döyüĢ meydanına çevrildi. Məhz buna 

görə Ərminiyə və Azərbaycan hakimi Mərvan ibn Məhəmmədin (732 - 744) dövründə 

caniĢinin  iqamətgahı  və hərbi düĢərgəsi təzəliklə  möhkəmləndirilmiĢ  qədim  Marağaya 

köçürüldü.  IX  əsrin  sonu,  X  əsrin  əvvəllərində  Yusif  ibn  Əbu-s-Sac  Ərdəbili  Sacilər 

dövlətinin paytaxtı etdi. Elə bu dövrdə Ģəhər üç darvazası olan qala divarları  ilə əhatə 

edildi.  Burada  olmuĢ  Ġbn  Havqəl  yazırdı:  "Hal-hazırda  [Cənubi]  Azərbaycanın  ən 

mühü m  vilayəti  və  böyük  Ģəhəri  Ərdəbildir.  Hərbi  düĢərgə  və hökmdarlar  sarayı 

buradadır.  ġəhərin  havası  saf,  satıĢ  qiymətləri  ucuzdur...  ġəhər  ço x  gözəldir. 

Ġçindən  çaylar  axır,  su  quyuları  vardır.  Çörək  isə  demək  o lar  ki,  həmiĢə  bol 

olduğundan 1 dirhəmə 50 lavaĢ almaq olar.  Ətin 1,5  mannını (1  mann təqribən 831 

q-N. V.)  1 d irhə mə verirlə r.  Ba l, ərin miĢ yağ, yarma , qoz, fındıq, kiĢ miĢ və baĢqa 

yeməli  Ģeylər  ço x  ucuzdur,  demək  olar  ki,  havayı  verirlər.  Ucuzluğu  ilə  Ģöhrət 

qazanmıĢ bir ço x baĢqa yerlər,  xətrin istədiyin hər Ģeyin bolluğu və yaxĢı yaĢamaq 

imkanına görə Ərdəbilə güzəĢtə gedirlər". 

Ərdəbil  yaxın lığ ında  yaxĢı  möhkəmləndirilmiĢ  böyük  Kursura  qalası 

vardı.  Hər  təzə  Ay  çıxanda  burada böyük  ticarət  bazarı  açılırdı.  Hələ  gəncliyində 

bu  bazarda  olmuĢ  Ġbn  Havqəlin  təsvirinə  görə,  mü xtəlif  yerlərdən  gələn  adamlar 

buraya satmaq üçün "əmtəə və ticarət ma llarından bez, səqat, bərbəhar [parçaları], 

ətir və sirkə, sərrac və  misgərlərin  məhsullarını, qızıl, gü müĢ, at, qatır, u zunqulaq, 

177 

 

iribuynuzlu ma l-qara  gətirirlər". 

Mənbələr  Ərdəbildən  sonra  o  dövr  üçün  Cənubi  Azərbaycan ın  ən böyük 

Ģəhəri kimi  Marağanın adını çəkirlər. Antik  mənbələrə görə hələ eramızdan əvvəl 

Fraata  (Fraaspa,  Praaspa,  ərəb  mənbələrində  Afraharu z)  adı  ilə  tanınan  bu  qədim 

Ģəhərin yeni dirçəliĢ dövrü ərəblərin Azərbaycan və Ərmin iyədəki hakimi Mərvan 

ibn Məhəmməd in adı  ilə bağlıdır. Mənbələrin  mə lu matına gorə, bu qədim yaĢayıĢ 

məskənin i  öz  h imayəsinə  alan  Mərvan  onu  bərpa  edib  geniĢləndirmiĢ,  bu  yerin 

daha  da  məskunlaĢması  üçün  hər  cür  Ģərait  yaratmağa  çalıĢmıĢdı.  Abbasilərin 

hakimiyyət baĢına gəlməsi  ilə Marağa  Əməvilərin baĢqa mülkləri  ilə birlikdə yeni 

sülalə  nümayəndələrinin  ixtiyarına  keçdi.  VIII  əsrdən  baĢlayaraq  Azərbaycanın 

əsas Ģəhərinə çevrilmiĢ Marağa qala divarları ilə  möhkəmləndirilmiĢ, burada çoxlu 

qoĢun  yerləĢdirilmiĢdi.  ġəhərə  gələn  səyyahlar  Marağanı  "sağlam  havalı,  bağları, 

çayları,  mədən  suları,  ləzzətli  meyvələri,  ərzağı  və  baĢq a Ģeyləri  bol  o lan"  Ģəhər 

adlandırırlar. 

Eyni ad lı gölün sahilində yerləĢən  Urmiya Ģəhəri dövrün mühü m yaĢayıĢ 

məntəqələrindən  biri  hesab  edilirdi.  Bir  ço x  orta  əsr  ərəb  müəlliflərin in  (Ġbn 

Xordadbeh,  əl-Balazu ri    və    b.)  "ZərdüĢtün  vətəni"  adlandırdıqları  "bu  əzəmətli 

qədim  Ģəhər"ə  gəlmiĢ  Ġbn  Havqəl  onun  haqqında  yazırdı:  "Urmiya  sağlam  havalı 

Ģəhərdir, üzümlüyü, Ģəhər içində axan bulaqları, əkin sahələri və rustaqları çoxdur. Hər 

cür malı və ticarət məhsulları da vardır". 

Artıq X əsrdən "Azərbaycanın ən məĢhur Ģəhəri"nə çevrilmiĢ  Təbriz (Tibriz) 

iĢğalın ilk illərində çox da böyük olmayan bir yaĢayıĢ məntəqəsi idi. VIII əsrin ortalarında 

xəlifənin  əmrilə  öz qəbiləsi  ilə Azərbaycana  köçmüĢ  yəmənli  Rəvvad  ibn Musanna  əl-

Əzdi Təbrizdən  Bəzzədək  bütün torpaqlara sahib olmuĢdu.  Əl-Balazurinin yazdığına görə, 

onun oğlu Vacnau ər-Rəvvad qardaĢları ilə birlikdə Təbrizdə  müxtəlif  binalar tikdirmiĢ, 

onu  qala  divarları  ilə  möhkəmlətmiĢdi.  VIII  əsrin  sonu,  IX  əsrin  əvvəllərində  Təbriz 

Məhəmməd  ibn  ər-Rəvvadın  əlində  idi.  Ölkədə  yaranmıĢ  siyasi  vəziyyət  onun  da 

Xilafətdən  ayrılmaq  cəhdlərini  gücləndirir.  Lakin  Mərənd  hakimi  Əbu-1-Bəis  ilk 

Rəvvadilərə məxsus bir çox yerləri, o cümlədən Təbrizi tutmuĢ, IX əsrin ortalarınadək 

öz  əlində  saxlaya  bilmiĢdi.  Təbrizin  IX  əsrin  II yarısından sonra baĢlanan  çiçəklənmə 

dövründə bu Ģəhərdə olmuĢ əl-Müqəddəsi onu ġərqin ən gözəl Ģəhərlərindən də üstün 

tutur: "Nədir  Təbriz?  O bir saf qızıldır,  nadir kimyadır, alınmaz qaladır, Mədinət əs -

Salamdan  (Bağdaddan)  üstündür.  Ġslam  əhli onunla  fəxr  edir.  Qiymətlərin ucuzluğu və 

meyvənin  bolluğu  haqqında  heç  soruĢma.  Came  məscidi  Ģəhərin  ortasındadır, 

gözəlliyinin həddi-hüdudu yoxdur". 

Mənbələr ərəb iĢğalından sonra Ģəhər həyatının nisbi inkiĢaf yoluna düĢdüyü 

IX yüzilin ortaları və ondan sonrakı dövr üçün güneyin əl-Məyanic (Miyanə), əl-Xunəc 

(Xunə), Ucan, Dəxərrəqan, Xuvey (Xoy), Səlamas (Salmas), Mərənd, Təbriz,  Varsan, 

Bərzənd, Muğan, Cabravan, ġiz, Sisər, Miməz, Əhər və s., quzeyin ġəki, Qəbələ, ġabran, 

ġirvan,  Abxaz,  (Layican?),  Bərdic  və  baĢqa  bu  kimi  "gözəl,  eyni  böyüklükdə"  orta 

Ģəhərlərin adlarını çəkirlər. Ġbn  Havqəl  Cənubun bütün Ģəhərlərini  onları  xarakterizə 

178 

 

edən ümunıi cəhətlərdə belə birləĢdirirdi; "bu Ģəhərlərin hamısını ağaclar bürümüĢ, hər 

yer  buğda  zəmiləri  və  xurma  ağacları  ilə  doludur.  Bu  yerlərdən  heç  biri  çaylarına, 

bağlarına və yaĢayıĢ məntəqələrinə görə o birisindən əskik deyil, əksinə, hər cür mal-

nemətlə zəngin və allahın  xey ir-bərəkəti  ilə doludur. Meyvələri ço x, yeməli Ģeyləri 

isə havayıdır". Arranın orta böyüklükdə olan Ģəhərlərini isə o, "gözəl, eyni böyüklükdə 

və məhsuldar, geniĢ, yararlı təsərrüfat sahələrinə malik" Ģəhərlər kimi  xarakterizə edir. 

Lakin  bu  ümumi  cəhətlərlə  yanaĢı,  mənbələr,  hər  bir  Ģəhərin  özünə  aid  olan  xüsu-

siyyətini də qeyd edir, onların hər birinin mövqeyini və əhəmiy yətini bu və ya  digər 

dərəcədə müəyyənləĢdirir. 

Bütün  bu  məlu matlar  ərəb  iĢğalı  və  baĢqa  siyasi  hadisələrlə  bağlı  nisbi 

tənəzzül  dövrü  keçirən  Azərbaycan  Ģəhərlərində  baĢ  verən  siyasi-iqtisadi 

dəyiĢiklikləri,  eləcə  də  IX  əsrin  sonlarından  baĢlayan dirçəliĢ  və  çiçəklən mən i  əks 

etdirir. 

ĠĢğaldan  sonrakı  ilk  yarım  əsrdə  yeni  ərəb  üsul-idarəsi  Azərbaycan  və 

Arranda  ərəblərdən əvvəlki  dövrdə  iĢlədilən  əski  pul  sistemini  saxlamıĢdı.  Əvvəllər 

Sasanilərin,  qismən  də  Bizansın  tabeliyində  olan  bu  yerlərdə  hələ  də  köhnə  pul 

vahidləri  -  Sasani drahması və  Bizans  miliarisiyi  qüvvədə  idi.  Qəribə  də  olsa,  ərəb -

lərin hakimiyyəti dövründə də əski Sasani vilayətlərində, o cümlədən Azərbaycanda - 

II  Xosrov və  II  Yəzdigərdin  surətləri,  eləcə də od  məbədlərinin  rəsmi  olan  sikkələr 

zərb  edilirdi.  Bunları  əvvəlkilərdən  fərqləndirən  yalnız  zərbolunma  tarixləri,  b ir  də 

ki,  kufi  xətti  ilə  bir  Quran  ayəsinin,  eləcə  də  ərəb  xəlifəsi  ilə  o  yerə  təyin edilmiĢ 

hakimin adlarının əlavə edilməsi idi. 

Xilafətdə  ilk  pul  islahatı  keçirmək  cəhdi  660-cı  ildə  xəlifə  Müaviyəyə 

mənsubdur.  Əməvilər  hakimiyyət  baĢına  gələn  kimi  o,  qızıl  və  gümüĢ  pullar  zərb 

etdirməyə  baĢladı.  Lakin  yeni  pul  vahidləri  əhalinin  inamını  qazana  bilmədiyi  üçün 

islahat cəhdi baĢ tutmadı. 

VII əsrin sonu, VIII əsrin əvvəllərində, xəlifə Əbdülməlikin  dövründə (685-

705)  həyata  keçirilən  yeni  pul  islahatı  Xilafətin  geniĢ  ərazisində vahid pul sistemini 

tətbiq  etdi.  Qızıl  Bizans,  gümüĢ  Sasani  sikkələri  ərəblərin  qızıl  dinarları  və  gümüĢ 

dirhəmləri  ilə  əvəz  olundu.  Yeni  pulların  üzərindəki  "Bismillah"dan  sonra,  həmin 

sikkənin  hansı  xəlifənin  dövründə  və  hansı  Ģəhərdə  zərb  edildiyi  gostərilirdi.  Lakin 

yeni  pullar  Azərbaycana  lazım  olduğundan  xeyli  az  gətirildiyinə  görə  tədavül  üçün 

zəruri  olan  gümüĢ  pula  tələbat  əski  Sasani sikkələri,  eləcə  də  yerli  sikkəxanalarda 

kəsilən pullar hesabına ödənilirdi.  Xilafətin ġimal v ilayətlərində bu sikkələr  yalnız 

caniĢinin daimi  iqamətgahlarında (əvvəl Dəbildə, sonra Bərdədə) deyil, eləcə də onun 

bu və ya digər səbəbə görə (ço x vaxt hərbi əməliyyatlarla bağlı) yerləĢdiyi müvəqqəti 

iqamətgahlarında da zərb olunurdu. Ərəb hakimiyyəti dövründə Arranda zərb edilən  və 

üzərində "Arran" möhürü olan ilk sikkə Hicri 89 (707-708-cu) ilə aiddir. Nu mizmatik 

və  yazılı  mənbələrə  görə  zərbxanalar  Bərdədə,  Dərbənddə  və  ya  ġamaxıda 

(Yəzidiyyə) fəaliyyət göstərə bilərdilər. Lakin  xəlifə caniĢininin baĢ verən hadisələrlə 

əlaqədar  tez-tez  yerdəyiĢməsi  zərbxananın o dövrdəki  yerini  dəqiqləĢdirmək  imkanı 

179 

 

vermir. 

Ərəb - xəzər müharibələrinin qızıĢdığı 723-724-cü illərdə Azərbaycanın Ģimal 

vilayətlərinə  yürüĢlər  təĢkil  edən  ərəb  caniĢini  hərbi  əməliyyatların  gediĢindən  asılı 

olaraq tez-tez müvəqqəti iqamətgahlardan istifadə etdiyi üçün zərb yeri sadəcə olaraq 

"Azərbaycan" kimi qeyd edilmiĢ dirhəmlər meydana çıxdı. ġəmkir, Qəbələ, Beyləqan, 

hətta Ərdəbil və Marağa belə pulların kəsildiyi yer ola bilərd i. 

Zərbxanaların Əməvi pullarını kəsməsi Hicri 131 (748-749-ci)  ilədək davam 

etdi. Mü xtəlif siyasi dairələrin mübarizəsi baĢa çatana, Abbasi sülaləsi nümayəndələri 

Azərbaycanda öz hakimiyyətlərini möhkəmləndirənədək məhəlli zərb xanalar fəaliyyət 

göstərmədi. Arran ərazisində zərb edilən ilk Abbasi sikkələri Hicri 140 (757-758-ci) ildə 

Yəzidiyyədə, iki il sonra isə Bərdədə kəsilən mis fəlslər o lmuĢdur. 

Ġlk Abbasi xəlifələri dövründə Azərbaycan ərazisində qızıl pul  kəsilməsə də, 

tədavülə  xeyli  gümüĢ  sikkə  buraxılmıĢ,  mis  sikkələrin  zərbi  artırılmıĢdı. 

Arxeoloqlarımız (Qara Əhmədov) Beyləqanda aparılan qazıntılar zamanı  VIII əsrə və 

IX əsrin I rübünə dair "Arran" adı ilə kəsilmiĢ çoxlu mis pul aĢkar etmiĢlər; bunlardan 

785-787-ci  illərdə  Hazin  ibn  Xuzeymənin,  788/789,  791/792-ci  illərdə  Ubeydallah  ibn 

əl-Mehdinin,  793/794-cü  ildə  Xalid  ibn  Yəzidin,  794/795-ci  ildə  Musa  ibn  Ġsanın, 

800-cü ildə Əsəd ibn Yə zid in,  802-ci ildə Məhə mməd  ibn  Yə zidin və b. -nın ad ına 

kəsilmiĢ mis pulları qeyd etmək olar. 

Kəsilən  dirhəm  və  fəlslər  öz  əvvəlki  ölçülərində  qalmıĢ,  lakin  dirhəmlərin 

çəkisi bir qədər düĢmüĢdü; sonralar ümumi gümüĢ böhranı ilə əlaqədar onların çəkisi 

gah artır, gah azalırdı. 

Abbasilər  dövründə  çox  vaxt  artıq  pul  kəsilən  yerin  konkret  adı  deyil, 

zərb xananın  yerləĢdiyi  vilayətin  (Azərbaycanın,  Arranın  və  ya  Ərminiyənin)  adı 

göstərilird i. A zərbaycan və Arranın zərb xanalarında kəsilən pulların  ġərqi və Qərbi 

Avropanın (Rusiya, Almaniya, Ġsveç, Norveç, Pribaltika ölkələri və b.), eləcə də ġərqin 

mü xtəlif  ö lkələrində  aĢkar  edilən  dəfinələrdə  tapılması  bu  ölkələrlə  Azərbaycan 

arasında gedən qızğın ticarət əlaqələrinin olduğunu sübut edir. Pul tədavülünün artması 

isə mövcud ticarət münasibətlərinin daha da canlanmasına səbəb olmuĢdu. 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

180