To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

“Temur Tuzuklari” - tarixiy huquqiy manba
Reja:
1. “Temur Tuzuklari” - temuriylar davlatining asosiy huquq
manbasi.
2. Amir Temurning taxt vorislariga vasiyat va pand nasihatlari.
3. “Temur Tuzuklari” bo‘yicha mamlakatni boshqarish tartibi.
4. “Temur Tuzuklari”da vazir va davlat amaldorlarini tayinlash
tartibi.
5. “Temur Tuzuklari” bo‘yicha taqdirlash va rag‘batlantirish.
Amir Temur nomi bilan bogiiq boigan uning siyosiy-huquqiy 
qarashlari to‘plami “Temur Tuzuklari”, “Voqeoti Temuriy” (Temurning 
boshidan kechirganlari) kabi nomlar bilan sharq va g ‘arbda mashhur 
boigan to ‘plain Temurning hayotiy tajribalari asosida ishlab chiqilgan, 
qonun darajasiga ko‘tarilgan va o ‘zining vorislari uchun nasihatlarini o ‘z 
ichiga olgan.
“Temur Tuzuklari” XIV asming II yarmiga oid ijtimoiy-siyosiy 
voqealarni o ‘rganishga doir Temur saltanati uning davlati tizimi, 
boshqarilishi, sud tuzilishiga oid juda muhim qoidalar va ma'lumotlami 
o ‘zida aks ettirgan tarixiy huquqiy manbadir. Tuzilishi jihatidan “Temur 
Tuzuklari” ma'muriy-harbiy kodeksdir.
Tuzuklar ikki qismdan iborat boiib,: birinchi qismi - birinchi 
maqola Sohibqiron Temurning 7 yoshidan to uning so‘nggi kunigacha 
boigan hayoti, siyosiy faoliyati haqida aniqrogi Amir Temurning asta- 
sekin Movarounnahrda hokimiyatini q o ig a kiritish va uning keyingi 
yurishlari asosida Temuriylar saltanatiga asos solinishi haqida hikoya 
qilinadi.
Birinchi maqolada 31 tadan 13 ta kengash birma bir sanab 
ko'rsatiladi.
Ikkinchi qism esa, Sohibqiron Temur nomidan shahzodalarga 
qaratilgan vasiyatlari, pand nasihatlaridir. Unda jahongir o ‘z vorislariga 
qarata davlatni idora qilish san'atining nozik sirlari, tamoyillari haqida 
yozilgan. Amir, vazirlar va beklami tanlash, ularni joy joyiga qo‘yish, 
qo'shin boshliqlari, ularni xizmatlarini taqdirlash, sipohiylar va ulaming 
maoshlari kabi masalalari xususida vasiyat qilinadi.
“Temur Tuzuklari” 1783-yil Angliyada, 1785-yil va 1981-yil 
Hindistonda, 1868-yil Eronda bosmadan chiqadi. 1787-yil fransuz, 1830-
101

---

yil ingliz, 1845-yil urdu, 1894-yil, 1934-yil rus, 1835-yil, 1857-yil turk 
(eski о ‘/.bek) tilida, o ‘z ona yurtida esa 1991-yil nashr qilingan.
Amir Temur toju-taxtlari vorislariga vasiyat va pand-nasixatlar qilar 
ekan, jumladan shunday deydi: “Mamlakatlarni fatx etuvchi baxtli 
farzandlarim va jahonni idora etuvchi qudratli nabiralarimga ma'lum 
bo‘lsinki, tagri taolo dargoxida umidim shulki, ko‘plab farzandlarim, 
avlodim saltanat taxtiga o ‘tirib, mamlakatlarni idora etgay. Shuning uchun 
saltanat qurish, davlat tutish ishlarini bir necha tuzukka (dastur ul-amal) 
yozib qoldirdim, toki farzandlarim va avlodlarimdan bo‘lganlarining har 
biri unga muvofiq ish yuritsin, mehnatu mashoqatlar, ko‘p harbiy 
yurishlar, urush-taloshlar bilan tangrining inoyati va xazrat Muham- 
madning va salomlari bo‘lsin, tole'i bilan millatning sharofati, on xazrating 
ulug‘vor avlodi va qimmatli sahobalariga qilgan muhabbat va do‘stligim 
orqali qo‘lga kiritgan davlat va saltanatni saqlaganlar”.8
Temur o ‘z fikrini davom ettirib yana shunday degan: “Vorislarim bu 
tuzuklardan o ‘z saltanat ishlarini boshqarishda qo‘llanma sifatida 
foydalangaylar, toki mendan ularga yetadigan davlat va saltanat zararu 
tanazzuldan ozod bo‘lgan.
Endi mening nomdor baxtiyor farzandlarim, mamlakatlarni zabt 
etuvchi iqtidorli nabiralarimga yo‘l yo‘rig‘im shulki, men o ‘n ikki narsani 
o ‘zimga shior qilib olib, saltanat martabasiga erishdim. Shu o ‘n ikki narsa 
yordamida mamlakatlarni zabt etib, saltanatimni boshqardim va saltanat 
taxtiga ziynat berdim. Ular ham ushbu tuzukka amal qilsinlar. Davlatu 
saltanatimni va o ‘zlarini ehtiyot qilsinlar”. Amir Temur o ‘z hayot 
tajribasida ko‘rgan-kechirganlaridan kelib chiqib, o ‘zi doimo amal qilib 
kelgan o ‘n ikki asosiy qonun-qoidani bayon qiladi.
Temur toju-taxt egalarining tutumi va vazifalari haqida ham bir qator 
zarur qonun-qoidalami belgilaydi. “Yana tajribada ko‘rib bildimki, - deydi 
Amir Temur, davlat agar dini oyin (tartib) asosida qurilmas ekan, to‘ra 
tuzukka bog'lanmas ekan, unday saltanatning shukuhi, qudrati va tartibi 
yo‘qoladi. Bunday saltanat yalang‘och odamga o ‘xshar ekan, uni ko‘rgan 
har kimsa nazarini olib qochadi. Yoxud kasu nokas tap tortmay kirib- 
chiqadigan, tomsiz, eshigi-to‘sig‘i yo‘q uyga o ‘xshaydi”.
Shuning uchun ham men, o ‘z saltanatim binosini dini islom to‘ra va 
tuzuk asosida mustahkamladim. Salatanatimni boshqarishda uchragan har 
qanday voqea va ishni to‘ra va tuzuk asosida bajardim. Dilimning 
mashriqidan ko‘tarilgan birinchi tuzuk shundan iborat boidiki, islom 
dinini yoyib, Muhammad unga tagrinining marhamatlari va salomlari
* “Tem ur Tuzuklari” . Toshkent. G afur G ulom, 1991-yil. 53-bet.
102

---

| 
boisin, shariatni quvvatladim. Har bir shaharda masjidlar, madrasalar, 
xonaqolar (g‘aribxonalar) qurishni musofir yoiovchilar uchun yo‘1 ustiga 
[ 
rabotlar (karvonsaroylar) bino qilishni, daryolar ustiga ko‘priklar qurishni 
I 
buyurdim.
I 
Sohibqiron xuddi ana shu qoidaning muhimligiga bir necha bor
S 
e'tiborni qaratgan edi. Bu haqida “Shuning uchun ham men o ‘z saltanatim 
' 
binosini dinu-islom, to‘ra va tuzuk asosida mustahkamladim. Saltanatimni