Yunesko tashkiloti. Aminov u

I-BOB: YUNESKONING XALQARO TASHKILOT SIFATIDA SHAKILLANISHI, RIVOJLANISHI VA HUQUQ IJODKORLIK

FAOLIYATI.

1. 
   Yuneskoning xalqaro tashkilot sifatida shakillanishi, rivojlanishi va
   

asosiy yo’nalishlari.

Xalqaro tashkilotlar to`g`risida fikr yuritganimizda Birlashgan Millatlar Tashkilotining o`rni va roliga to`xtalib o`tilsa ayni mudaao bo`lar ei. Chunki xalqaro munosabatlarni rivojlantirishda uning tutgan o`rni va ahamiyati juda ham kattadir.

Ushbu tashkilot to`g`risida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islam Karimov BMSh Bosh Assambleyasining 48-sessiyasidagi nutqida «Birlashgan Millatlar Tashkiloti barcha elatlarning, mintaqalarning eng muhim muammolarini muhokama qilish va echish uchun tuzilgan nayob tashkilotdir»<sup>5</sup> deb ta`qidlagan edi.

Bu tashkilotning tashkil etilishining asosiy bosqichlari 1941-1945 yillarga to`g`ri keladi. BMT ning tashkil topishi, tuzilishi, maqsadlari, vazifalari va uning O`zbekiston bilan o`zaro munosabatlarini G.Xakimov «O`zbekiston va Birlashgan Millatlar Tashkiloti» nomli risolasida BMT ning ixtisoslashgan tashkilotlariga xususan YUNESKO ga to`xtalib o`tadi va umumiy masalalarga e`tiborni qaratadi.

Shu tariqa xalqaro maydonda BMT tuzimi shakllanadi. BMT ning ixtisoslashgan muassasalari doimiy ishlovchi xalqaro hukumatlararo tashkilotlar bo`lib, ularni tuzish to`g`risidagi, ta`sis hujjatlari (nizomlar, shartnomalar) doirasida cheklangan muddatda ishlaydi va ular iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy gumanitar mazmundagi muassasalarga bo`linadi.

BMT Nizomining 57, 59, 63 va 70 moddalarida BMT ning asosiy yo`nalishlari va xalqaro tashkilotlarga kiruvchi ixtisoslashgan muassasalrning huquqiy xolatlarida va Nizomiga asosan tashkilot bilan bog`lik taraflari keltirilib o`tilgan.

⁵ Islam Karomov.\ BMSh Bosh Assambleyasining 48-sessiyasidagi nutqi. \Xalq so’zi.

1993 .N27(49)

BMT ixtisoslashgan muassasalrining faoliyati ko`yidagi shakllarda rivojlandi:

1. 
   Maxsus sohalrda davlatlar munosabatlarini tartibga solish uchun bir hil normalar va qoidalar yaratish maqsadida maxsus masalalar bo`yicha xalqaro konventsiyalar va reglamentlari ishlab chiqish, masalan, aloqa sog`liqni saqlash, madaniyat va boshkalarda;
   
2. 
   bu sohalarda davlatlar faoliyatlarini muvofiqlashtirish;
   
3. 
   ozod bo`lgan mamlakatlarga o`z faolitlari doirasida texnik yordam ko`rsatish;
   
4. 
   Axborot almashish va boshqalar.
   

BMSh ning ixtisoslashgan tashkilotlari mo`ayan sohalar bo`yicha davlatlar hamqorligini muvofiqlashtirish va rivojlantirish g`oyasida tuzilishi bilan boshqa xalqaro tashkilotlardan farq qiladi.

Hozirgi kunda BMT ning ixtisoslashgan tashkilotlari guruhiga kuyidagilar kiradi- Xalqaro mehnat tashkiloti, Xalqaro elektr aloqasi ittifoqi, Butunjahon sog`liqni saqlash tashkiloti, Butunjahon meterologiya tashkiloti, Butunjahon pochta tashkiloti, Xalqaro fuqaro aviatsiyasi tashkiloti, Butunjahon intellektual mulk tashkiloti, BMT ning Oziq-ovqatlar va qishloq xo`aligi tashkiloti, Xalqaro qishloq xo`jaligi taraqqiyoti jamg`armasi.

Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro moliya korporatsiyasi, Birlashgan Millatlarning sanoat taraqqiyot tashkiloti, Xalqaro taraqqiyot assosatsiyasi, Xalqaro dengiz tashkiloti, Xalqaro Atom energiyasi agentligi va ilm, fan va madaniyat masalari bo`yicha tashkilot YUNESKO.

Bitiruv mutaxassislik ishining asosi bo`lgan ushbu tashkilot YUNESKO (United Nations Educational Scientific and Cultural Organization- UNESCO) haqida fikr yurtamiz:

BMSh ning fan, ta`lim va madaniyat sohasida ixtisoslangan tashkiloti- YUNESKO ning tashkil topishida ko`yidagi xalqaro tashkilotlar unga o`tmishdosh bo`lgan:

1. 
   Intellektual hamqorlik bo`yicha xalqaro qo`mita (The International Committee of Intellectual Co-operation ICIC) Jeneva 1922-1946 yy;
   
2. 
   Intellektual hamqorlik bo`yicha xalqaro institut (The International Institute of Intellectual Co-operation) Parij, 1925-1946 yy.
   

YUNESKO Frantsiya hukmati tomonidan tashkil etilib 1921 yilda Millatlar Ligasi doyrasiga maxsus tashkil etilgan Intellektual hamkorlik bo`yicha xalqaro qo`mitasining va 1926 yili Millatlar Ligasi ixtiyorige o`tkazilgan xalqaro intellektual hamqorlik institutining tabiy davomisi hisoblanadi. Qo`mita yigirmata a`zoga ega bo`lib, ular itelektual hamqorlikka oid xalqaro masalalarni o`rganish bilan shug`ullanar edi. Intellektual hamqorlik bo`yicha xalqaro institut esa Millatlar Ligasining maslahat organi bo`lib, uning vazifasi intellektual hamqorlik ko`mitasiga ekspertlar majlislarini tayyorlash va o`tkazish, maorif, fan va madaniyat masalalari bo`yicha tadqiqot o`tkazishdan iborat edi.

3. 
   Xalqaro ta`lim byurosi Jeneva, 1925-1968 yy. 1942 yil noyabrda Londonda ittifoqchi davlatlarning ta`lim vazifalarning ta`lim sohasidagi hamqorlik masalalari bo`yicha konferentsiyasы boshlandi va u 1945 yil 5 dekabrgacha davom etdi. Ushbu konferentsiya davomida BMT doyrasida maorif va madaniyat masalalari bo`yicha tashkilot tuzish to`g`rsida takliflar kiritilgan edi<sup>6</sup>. BMT ning ixtisoslashgan muassasi sifatida YuNeSKo ni tashkil etish to`g`risida urushdan keyin Londonda 44 davlat vakillaridan iborat konferentsiyada kelishilib olindi va uning Nizomi qabul qilindi.
   

1945 yil 16 noyabrda YUNESKO ning Nizomi imzolandi va tayorgarlik komissiyasi tuzildi. Bu komissiyaga konferentsiyadagi barcha a`zo davlatlarning vakillari kirgan. Uning birinchi bosh direktori bo`lib angliyalik professor biolog Djulian Xaksli tayorlandi.

Tayorgarlik komissiyasiga ko`yidagi vazifalar yuklatilgan edi. Tashkilot Bosh konferentsiyasining 1-sessiyasi muddatini belgilash, konferentsiya kun

⁶ Levitin L. O`zbekiston tarixiy burilish pallasida. -T.: O`zbekiston, 2001.

tartibini, tashkilotini va dasturiy ishlariga va byudjetiga oid tavsiyalarni tayyorlash, ta`lim fan va madaniyat sohasida urush vaqtida zarar ko`rgan xududlarga zaruriy yordam bo`yicha kerakli choralarni ko`rish⁷. YUNESKO Bosh konferentsiyasining birnchi sessiyasi 1946 yil 19 noyabrda Parijda bo`lib o`tdi. 1946 yil 14 dekabrda BMT ning Bosh Assambleyasi BMT bilan YUNESKO o`rtasidagi kelishuvn tasdiqladi va u ta`lim, fan va madaniyat sohasida ixtisoslashgan muassasa sifatida BMT tizimiga kirdi⁸. YUNESKO tashkil topgan paytda uning 28 a`zosi bor edi, 2004 yilga kelib, uning a`zolari

190 taga etti ⁹. YUNESKO ning bosh vazifasi adolat, qonunchilik va inson huquklarini hurmat qilishni ta`minlash yo`lida xalqlarning keng hamqorligini rivojlantirishga asoslanib, insonlar ongida tinchlik g`oyalari va umuminsoniy qadriyatlarni sindirish hisoblanadi.

Tashkilotning vakolatiga ta`luqli bo`lagan masalalarni, faoliyatini asosiy yo`nalishlardan kelib chiqqan holda qo`idagi tamoyillarga bo`lish mumkin:

• 
  Birinchidan, inson huquqlarini himoya qilish va tinchlikni o`rganish;
  
• 
  Ikkinchidan, bilmlarni tarqatish, axborot almashish, odamlar va xalqlar o`rtasida aloqalar o`rnatish;
  
• 
  Uchunchidan, inson va jamiyatni rivojlantirish;
  

* To`rtinchidan, inson va tabiat o`rtasida uyg`unlik va barqarorlik.

Endi YUNESKO ga davlatlarning a`zo bo`lishlarini o`rganib chiqsag va tadbiq etsag¹⁰:

Yaponiya- 1953 yil

Germaniya Federativ Respublikasi- 1953 yil

⁷ G.Xakimov «O`zbekiston va Birlashgan Millatlar Tashkiloti». T.: G.Gulom nomidagi

«Adabiyot va sanaat» nashiryoti. 2001. 12-bet

⁸ YUNESKO i O`zbekiston. /Informatsionnыy byulleten`. Parij 1996. S-5.

⁹ Usha joyda C-6

¹⁰ Clare Wells, the UN UNESED and the politics of knowledge London: The Macmillan press.