X. K. Aripov, A. M. Abdullaev, N. B. Alimova

2.5. R-n o‘tishning teshilish turlari

Yuqorida aytib o‘tilganidek, uncha katta bo‘lmagan teskari kuchlanishlarda I₀ qiymati katta emas. Teskari kuchlanish ma’lum chegaraviy qiymatga U_ChEG yetganda, teskari tok keskin ortib ketadi, o‘tishning elektr teshilishi yuz beradi.

O‘tishning teshilish turlari ikki guruhga bo‘linadi: elektr va issiqlik. Elektr teshilishining ikki mexanizmi mavjud: ko‘chkisimon va tunnel teshilish.
Ko‘chkisimon teshilish nisbatan keng r-n o‘tishlarda sodir bo‘ladi. Bunday o‘tishda teskari kuchlanishda elektron va kovaklar zarba ionizatsiyasi uchun yetarli bo‘lgan energiya oladilar va natijada qo‘shimcha elektron-kovak juftlar hosil bo‘ladi. Bu juftliklarning har bir tashkil etuvchisi, o‘z navbatida, elektr maydonida tezlashib, yana yangi juftlikni yuzaga keltiradi va x.z. Zaryad tashuvchilarning bunday ko‘chkisimon ko‘payishi natijasida o‘tishdagi tok keskin ortadi.
Tor r-n o‘tishga ega bo‘lgan yarim o‘tkazgichlarda tunnel effektiga asoslangan tunnel teshilish sodir bo‘ladi. U_TES U_ChEG yetganda zaryad tashuvchilarning bir sohadan ikkinchisiga energiya sarf qilmasdan o‘tishiga imkon yaratiladi (tunnel effekti). U_ChEGning yanada ortishi bilan shuncha ko‘p zaryad tashuvchilar tunnel o‘tishi sodir etadilar va teskari tok keskin ortib boradi.
R-n o‘tishda issiqlik teshilishi teskari tok o‘tish natijasida o‘tishning qizishi hisobiga sodir bo‘ladi. Teskari tok, issiqlik toki bo‘lib, u ortgan sari qizish ham ortadi. Bu holat tokning ko‘chkisimon ortishiga olib keladi, natijada r-n o‘tishda issiqlik teshilishi yuz beradi va u ishdan chiqadi.


Nazorat savollar
1. R-n o‘tish nima va u qanday aniqlanadi ?
2. R-n o‘tishga to‘g‘ri va teskari kuchlanish berilganda qanday hodisalar sodir
bo‘ladi ?
3. Asosiy bo‘lmagan zaryad tashuvchilarning injeksiyasi va ekstraksiyasi nima?
4. O‘tishdagi kuchlanish o‘zgarganda injeksiya va ekstraksiya toklari qanday
o‘zgaradi ?
5. Nima sababli r-n o‘tish to‘siq sig‘imi deb ataladigan sig‘imga ega ?
6. Teskari kuchlanish orttirilsa r-n o‘tishdani to‘siq sig‘imi qanday o‘zgaradi?
7. R-n o‘tishning diffuziya sig‘imi nima ?
8. Real diod tuzilmasi idellashtirilgan r-n o‘tishdan nimasi bilan
farq qiladi ?
9. R-n o‘tish toki temperaturaga qanday bog‘liq ?
10. R-n o‘tishda qanday teshilish turlari mavjud va ulardagi farq nimada ?