Xalq ijodiyoti

 
 
 
 
 
 

---

43 
2.2 Milliy istiqlol va o‘zbek etnomadaniyatini rivojlantirish masalalari 
Mustaqil rivojlanish ijtimoiy voqelikka aylangan hozirgi kunda o‘zbek
xalqi etnik madaniyatining taraqqiyot yo‘llarini aniqlab olish, ilmiy va amaliy
kuchlarni uyg‘unlashtiro‘vchi dasturlar ishlab chiqish talab etiladi. Madaniyatni 
rivojlantirish va prognozlash muammolari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar
bu soxada aniq bir metodologiya xali ishlab chiqilmaganini, madaniy
jarayonlarni o‘lchash, rivojlanishning samarali yo‘llarini topish murakkab vazifa
ekanligini yakdillik bilan qayd etadilar. Bundan tashqari, madaniyatni ma'lum
bir rejalar asosida boshqarish va rivojlantirish mumkin, degan fikr sovetlar
davrida aksimo sifatida qaraldiki, bu o‘sha paytda hukum surgan 
markazlashtirilgan tarzda totalitar boshqarishning natijasi edi. Madaniyatning
tashqi tazyiqsiz, ijodiy erkin faoliyat sifatida rivojlanish qonuni bilan
jamiyatni kommunistik monoideologiya maqsadiga muvofiq totalitar
boshqarish o‘rtasidagi ziddiyat madaniy hayotga, xalqimiz etnik madaniyatiga 
salbiy ta'sir qilmay qolmadi.
Mustaqillik xalq an'anaviy madaniyatini rivojlantirish uchun keng 
imkoniyatlarni yaratganidan kelib chiqib, U.X. Qoraboyev uni, xalq an'anaviy
madaniyatining joylardagi ko‘rinishlarini avaylab-asrash, xalq talantlarini izlab 
topish va ularga zarur uslubiy yordamlar ko‘rsatish, madaniyat muassasalari 
faoliyatini takomillashtirish, ommaviy tadbirlar o‘tkazib turish, ijodiy 
uyushmalar tuzish orqali rivojlantirish mumkin deb ko‘rsatadi. Shubxasiz, xalq
etnik madaniyatidagi ijobiy jihatlarni avaylab-asrash uchun ijtimoiy-tarbiyaviy 
imkoniyatlardan keng foydalanish zarur.
Xalq ijodi va talanti azaldan erkin ijodiy faoliyat, kishining olamni idrok
etishga yo‘naltirilgan badiiy-estetik qiziqishlari sifatida rivojlanib kelgan.
Ixtiyoriylik, insonning o‘z ro‘hiy-ma'naviy kechinmalarini ifoda etishga bo‘lgan
extiyoji etnomadaniy jarayonlarni rang-baranglashtirgan, turli madaniyatlar 
o‘rtasidagi alokqalarga ijtimoiy-zaruriy yo‘l bergan. Millat, xalq o‘zligini
anglagan sayin ushbu xususiyatlarni, etnomadaniy omillarni umumlashtirishga,

---

44 
asrashga, o‘z mavjudligining ijtimoiy-tarixiy qonuni, sharti, determinanta sifatida 
ulardan foydalanishga intilgan. 
Kommunistik tuzum xalq madaniyati va ijodiga siyosiy ideologik tarbiya
vositasi sifatida yondashdi, unda milliy, xududiy, o‘zini-o‘zi mablag‘ bilan
ta'minlash, Mustaqil tarzda xalqaro madaniy aloqalar uo‘rnatish imkoniyatlari 
borligini hisobga olmadi. O‘zbekistan Respublikasining bozor munosabatlariga
o‘tishi xalq madaniyati va ijodiga xo‘jalik hisoblarini, madaniyat marketingini 
olib kirdi. Natijada Respublikamizda davlat va jamoat tashkilotlari (masalan,
kasaba uyushmalari)ga qarashli madaniyat o‘choqlari va xalq ijodi bilan 
shug‘ullanuvchi ijodiy uyushmalardan tashqari yarim xo‘jalik, to‘la xo‘jalik
usulida ishlovchi va xususiy madaniyat maskanlari ham yuzaga keldi. 
Masalan, Toshkent shaxridagi xususiy golf-klub, kafe-klub va kompyuter-
klublar misol bo‘lishi mumkin. (Xalq etnik madaniyatiga, an'anaviy ijod, urf-
odatlar, an'analar, marosimlar va ommaviy bayramlarga taalluqli bunday 
maskanlar uchramaydi). Ularning asosan yirik shaxarlarda va shunday
madaniy xizmat turlariga ehtiyoj yuqori joylarda tashkil etilishi kuzatiladi.
Lekin bu kishilarning etnik madaniyatga qiziqishi yo‘q, degan fikrni
anglatmaydi. Maxsus tadkikotlar ko‘rsatadiki, Mustaqillik yillarida xalq 
an'anaviy ijodi va san'atiga bo‘lgan qiziqishlar keskin oshgan. Kishilarning
xalq an'anaviy ijod turlariga bo‘lgan qiziqishi shaxarda ham, qishloqda ham 
yuqori, shuning uchun ular etnomadaniy qadriyatlarni kengroq targ‘ib qilishga
undaydi. Bir tomondan, kishilarimizda xalq etnik madaniyatiga qiziqish katta,
lekin ularni targ‘ib qiluvchi, uyushtiruvchi ijtimoiy-madaniy institutlar Yevropa 
ommaviy madaniyati an'analariga tayanishga moyil
1
. 
«Ommaviy madaniyat» o‘tgan asrning o‘rtalariga kelib jahonda, ayniqsa,
ijtimoiy-madaniy taraqqiyoti yuksalayotgan davlatlarda keng tarqaldi.
Ommaviy axborot vositalarining rivojlanishi va jahonda ijtimoiy-iqtisodiy, 
madaniy integratsiyaning kengayishi «ommaviy madaniyat»ni umumplanetar 
xodisaga aylantirdi. Bu ta'sirdan O‘zbekistan ham chekkada qolmadi. Biznes, 
1
www.ziyonet.uz
Kutubxonasi 

---

45 
foyda ko‘rish madaniyatga tadbiq etilganidan boshlab, madaniyat ham, iqtisod
kabi korrupsiya maydoniga aylandi. «Gollivud» kabi «ommaviy madaniyat» 
maxsulotlaridan katta foyda olayotgan guruhlar Yevropa davlatlarida ham ko‘p. 
Pekin talantiga yarasha pul topish ularda ayb hisoblanmaydi. O‘zbekistonda 
shakllanayotgan madaniyat marketingi va ijodiy-madaniy soxaga bozor
munosabatlarini, iqtisodiy boshqarish usullarini joriy etilayotgani bizda ham 
badavlat kishilarni paydo kqiladi. Demak, «ommaviy madaniyat»dagi pul
ishlab topish prinsipi insonning o‘z mexnatiga yarasha xaq olish huquqidir. 
Biroq gan «ommaviy madaniyat» taqdim etayotgan asarlarning badiiy-estetik 
qimmati ustida ketishi mumkin. «Ommaviy madaniyat»ning asosiy vositalari-
radio, televideniye, matbuotsiz ijtimoiy-madaniy hayotni, umuman taraqqiyotni 
tasavvur qilib bo‘lmaydi. «Urush va tinchlik» romanini bo‘sh vaqtida o‘qishi 
uchun kishiga qamida bir oy kerak, televideniya orqali esa u roman bilan 2- 2,5
soat ichida tanishishi mumkin. Bu urshda inson yon-atrofdagi informatsiyalarning 
95 %ini ko‘zi bilan olishini unutmaslik zarur
1
. 
«Ommaviy madaniyat» keng ommaga, oila va ish tashvishlari bilan mudom 
band kishiga mo‘ljallangan. Shuning uchun unga nisbatan eskeypizm (og‘ir 
mehnat va turmush tashvishlaridan vaqtincha xalos bo‘lish) xos. «Ommaviy 
madaniyat» badiiy asarlardagi sentimental tomonni bo‘rttirib, kuchaytirib 
tomoshabinni o‘ziga jalb etishga intiladi. Bu ijodkorlarning usuli va xuquqidir. 
Bizning fikrimizcha, badiiy saviyasi yuqori bo‘lmasa-da, har bir ijodkor o‘z 
asarini sotish, namoyish qilish xuquqiga ega. Demak, «ommaviy madaniyat»ga 
oid asarlarning ijodkorlari ham o‘z maxsulotlarini tarqatish, ulardan foyda olish, 
tomoshabinlar esa, shu jumladan, xalqimiz ham, ularni ko‘rish, istamasa 
ko‘rmaslik va xarid qilib olmaslik xuquqiga ega. Tomoshabinlarda nimani
ko‘rish, o‘qish yoki qaysi ijod turi bilan shug‘ullanish mumkinligini erkin,
o‘z ma'naviy extiyojlari va qiziqishlariga qarab tanlash imkoniyatlari bo‘lishi
lozim. «Ommaviy madaniyat» asarlarini mutloq rad etish, ba'zi tadqiqotchilar
va jurnalistlar taklif etayotganidek namoyish qilishni taqiqlash demokratik 
1
Murod Malik. O‘zbek qadriyatlari. 1-kitob.-T.: Cho‘lpon, 1995.-271 b.

---

46 
tamoyillarga, madaniyatning ichki rivojlanish qonunlariga ziddir. Ammo, bu
badiiy-estetik saviyasi past asarlarni ochiq tanqid qilishni ham rad etmaydi. 
O‘zbek etnik madaniyatini rivojlantirish xalqimizning nafaqat tarixiy-
madaniy qadriyatlarni sevishi, ulardan xabardor bo‘lishi, xuddi shuningdek, 
ularning etnomadaniy hayotda faol sub'yektlar sifatida qatnashishini 
ta'minlaydigan ijtimoiy omillarga ham bog‘lashdir. Ushbu omillarga
kishilarning ma'lumoti, bo‘sh vaqti va undan foydalanish ko‘nikmalari,
madaniy qiziqishlari, ijtimoiy- madaniy institutlarga qatnashi, uy-joy sharoiti
kabilar kiradi. 
Bo‘sh vaqt va undan foydalanish ijtimoiy hayotga jalb etishning eng
muxim yo‘nalishlaridan biridir. Vaqtga munosabat - hayotga munosabat,
kishining o‘z burchiga, hayotiy maqsadlariga munosabatidir. «Vaqtimizning bir
qismini tortib oladilar, deb yozgan edi bundan ikki ming yil oldin Seneka,-
bir qismini o‘g‘irlaydilar, bir qismi esa bexuda o‘tadi. Biroq hammasidan
uyatlisi, uni o‘zimizning befarqligimiz tufayli yo‘qolganidir.»
1
Vaqtning ijtimoiy ahamiyati oshib borayotgan va shaxsning faol hayot
tarzi uchun imkoniyatlar kengaygan hozirgi paytda vaqtning qadriga yetmaslik
mumkin emas. Chunki, vaqt borliqni, o‘z navbatida insonning ham o‘zgarishini 
belgilovchi me'yordir. Shuning uchun ham madaniyatshunoslar bo‘sh vaqtni inson 
ijodiy faoliyatidagi jarayonlar bilan dialektik bog‘liqlikda o‘rganadi va insondagi 
ijodiy kuchlarning ro‘yobga chiqishini bo‘sh vaqtning hajmi va undan 
foydalanish ko‘nikmalari bilan bog‘laydi. Xalqimizning kuniga necha soat
bo‘sh vaqti borligini aytish qiyin, chunki bu borada rasmiy ham, ilmiy ham
kuzatish o‘tkazilmagan. Xalqimiz tafakko‘ri va etnopsixologiyasida o‘z xalqiga 
xos an'analarni saqlab qolish, xatto turmush qiyinchiliklariga chidab bo‘lsa-da,
ajdodlarimiz tarixiy-madaniy merosini asrash, uni kelgo‘si avlodlarga yitkazish 
xususiyati mavjud. O‘zbek xalqining ushbu etnomadaniy belgilaridan milliy
istiqlol nuqtai nazaridan ratsional foydalanish, ularni xalq ijodi va san'atini 
rivojlantirishga yo‘naltirish, eng muximi ijtimoiy-madaniy hayotimizda ro‘y
1
Qoraboyev U. O‘zbek xalqi bayramlari. -T.: Sharq. 2002. -85-b 

---

47 
berayotgan novatsion va innovatsion o‘zgarishlarga, jamiyatii modernizatsiyalash 
jarayonlariga xalqimizni kengroq va dadil jalb etish zarur. Etnik madaniyatning
mavjudlik sharti, uni ijtimoiy-madaniy hayotda tarixiy-madaniy paradigma 
sifatida barqaror bo‘lishi xalqimizning ma'naviy-madaniy qiziqishlariga bevosita 
bog‘liqdir. Ushbu qiziqishlar qanchalik rang-barang va zamonaviy extiyojlarga, 
talablarga javob bersa, bir tomondan, an'anaviy madaniyat (etnik madaniyat)ni
avaylab asrash uchun muxim ijodiy muxit yaratilgan, ikkinchi tomondan, etnik 
madaniyatni modernizatsiyalash orqali uni ijtimoiy hayotning real (ijtimoiy-
madaniy) muammolarini xal etish vositasi topilgan bo‘ladi. 
Etnik madaniyat, xalq an'anaviy ijodi hozir zamonaviy san'at bilan
uyg‘unlashib, modernizatsiyalashib, o‘z navbatida xalq ijodi ham zamonaviy
san'atni xalqqa, ko‘pchilikka yaqin, tushunarli qilish orqali rivojlanish yo‘lidan
bormoqda. Shuning uchun etnik madaniyatni faqat uzoq o‘tmishga taalluqli, 
o‘zgarmaydigan san'at, ijod turlari, marosimlar, an'analar, bayram va
tomoshalar deb qaramaslik, balki, uni xalq ijtimoiy hayoti bilan mudom 
dialektik bog‘liq u bilan birga transformatsiyaga uchrab, kishilarning ma'naviy-
madaniy qiziqishlari va innovatsiyalar ta'sirida modernizatsiyalashib keladigan
voqelik sifatida qarash kerak. Lekin, etnik madaniyatdagi o‘zak, ya'ni o‘zbek
xalqiga xoslik mudom saqlanib qoladi. Respublikamiz madaniyatshunoslari
madaniyatda ikki, ya'ni, bir tomondan, o‘zgarmaydigan ichki (o‘zak qatlam)
va ikkinchi tomondan, tashqi ta'sirlar, ijtimoiy-tarixiy rivojlanish, ob'yektiv
omillar ta'sirida o‘zgarib turadigan ustki qatlam mavjud deganida yuqoridagi 
jarayonlarni nazarda tutgan. 
Ijtimoiy-madaniy infrastrukturani yangi talablar va ko‘rsatkichlar asosida
qayta tashkil etmay, nodavlat madaniyat o‘choqlarini ma'naviy hayotimizning
tarkibiy qismiga aylantirish qiyin. Xalqimiz madaniy-maishiy xizmat soxasida 
xususiy oshxona, kafe, kompyuterxonalar va videoxonalar ochmoqda. Ushbu
izlanishlarni xalq etnik madaniyatiga ham tadbik etish maksadga muvofivdir.
Birok, biz xalq etnik madaniyatini o‘rganish va targ‘ib qilish mutloq pullik 
madaniy xizmat-kommersiya orqali rivojlanadi, degan fikrni bildirishdan 

---

48 
uzoqmiz. Xalq ijodi va san'atida azaldan ixtiyoriylik hamda pullik xizmat
ko‘rsatish yonma-yon kelgan, ularning qachon pullik va kqachon ixtiyoriy
bo‘lishini tomonlar o‘zaro kelishgan tarzda xal etgan. Ushbu etnomadaniy
an'anaga amal qilish, bizning fikrimizcha, etnik madaniyatning o‘z ichki 
qonunlariga muvofiq rivojlanishini ta'minlaydi. Etnik madaniyatning rivojlanishini
oilaviy yoki maxalla doirasi bilan cheklab, chegaralab bo‘lmaydi, aks holda 
etnik madaniyat oilaviy-maishiy marosimlardangina iborat bo‘lib qoladi. U
butun jamiyatni, xalqni, millatni ijodiy- madaniy jarayonlar sub'yektiga
aylanishini hamda maxsus ijtimoiy-madaniy institutlar (ma'naviyat va
madaniyat saroylari, xalq ijodiyoti uylari, teatrlar va b.)ning faol ma'naviy-
ma'rifiy va targ‘ibot ishlarini talab etad
1
i.
Etnomadaniyat va zamonaviy rekreativ an'analar. 
Rekreativ sayillarda dam olish va xordiq chiqarish asosiy fo‘nksiyadir.
Kalendar bayramlari va marosimlarida dam olish va hordiq chiqarish
insonning tabiat bilan munosabatga kirishishidan keyin keladi. Ularda tabiatni
o‘z istaklariga bo‘ysundirish, undan biror narsa so‘rash, tilash, xullas, uni o‘z
saxovatini ayamaslikka, qilgan mehnatiga yarasha taqdirlashga undash yotadi. 
Ushbu kompensatsiya fuo‘nksiyasi kalendar bayramlari va marosimlarida
yitakchilik qiladi.
Rekreativ sayillarda esa kishining og‘ir mehnatdan keyingi psixo 
fiziologik, faollikni nofaollik, jismoniy mehnatni aqliy mehnat, aqliy mehnatni
xayol, orzu, tilaklar yoki xazil- o‘yinlar bilan almashtirish extiyojlaridan kelib 
chiqadi. Rekreativ sayillarga «Yalpiz sayli», «Gul sayli», «Tog‘ sayli», «Dala
sayli» kabi xalqimiz etnik madaniyatidan joy olgan ommaviy-madaniy tadbirlar 
kiradi. Yalpiz sayli. Bahordan darak beruvchi yalpiz soy bo‘ylarida va ariq
lablarida bo‘y cho‘za boshlashi bilanoq yosh qizaloqlar, bo‘y yitgan qizlar va
ayollar yalpiz sayliga oshiqadilar. Yalpiz sayliga yo dugonalar yig‘ilishib, yo
oilaviy bo‘lib chiqiladi. Ayollar yalpizlardan terib, omonlik-somonlik qilishadi,
1
Qoraboyev U. O‘zbek xalqi bayramlari. -T.: Sharq. 2002 

---

49 
sof havoda davra qurib o‘tirib, o‘zlari bilan olib kelgan turli yeguliklardan 
tanovul qiladi, qo‘shiq aytib, raqsga tushadi, tabiat qo‘ynida miriqib dam oladi. 
Gul sayli. Gul - yaxshilik, himmat, go‘zallik ramzidir. Gulni hurmat va 
ehtirom ramzi sifatida yoru-do‘stlarga taqdim etish, o‘zaro bir-biriga bo‘lgan
mehr-muhabbatini gul bilan izhor qilish an'anasi kishilarni ezgo‘ niyat, mehr-
oqibat, shafqat va diyonat ro‘xida tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir. 
Shuning uchun ham xalqimiz etnik madaniyatida gul sayllari «Boychechak 
sayli», «Binafsha sayli», «Chuchmomo sayli», «Qizil gul sayli», «Lola sayli»
keng o‘rin olgan. Bu sayllarning asosiy sub'yektlari - ayollar va qizlardir.
Xorazm va Buxoroda «Qizil gul sayli», Farg‘ona vodiysi va Toshkent
atroflarida «Lola sayli», tog‘li Denov tumanlarida «Sumbula» sayli, 
«Boychechak» sayli uyushtirilgan. Lola sayli qadimda «Guli surx» («Qizil
gul») deb atalgan
1
.
U ijtimoiy moxiyati va mazmuniga ko‘ra, kishilarning dam olish, ko‘ngil
ochish, hordiq chiqarishiga mo‘ljallangan marosimdir. Lola saylida nafaqat
lola, shu bilan birga chuchmomolar, qoqigullar, qizgaldoqlar terish, ularni bir-
birlaridan ajratish, boshqalarga hadya etish an'ana bo‘lgan. Qizlar va yosh
qizaloqlar to‘planib bog‘larda gullar terishgan, sochlariga tolbargak to‘qishgan.
Tolbargakni sochlariga taqib,o‘yin-kulgu qilishgan. Bahorlashib kelish. Erta
bahorda shahar qizlarini qishloqlardagi qarindoshlari, dugonalari «bahorlashib 
ketinglar» deb, o‘z qishloqlariga mehmonga taklif qilishgan. Qish bo‘yi
zerikkan, bahorni sog‘ingan qizlar aravalarda qishloqka yo‘l olishgan, yo‘l
bo‘yi lapar va qo‘shiqlar aytib, xursandchilik qilib borishgan.
Qishloqda ularni xar kech bir xonadon soxibasi mehmonga chaqirgan.
Qizlar dutor, doyra chalib, qo‘shiq aytib, raqsga tushishgan, she'rxonlik, 
g‘azalxonlik qilishgan. Mehmon qizlar qishloqda bir necha kun hordiq 
chiqarishgan, qishloqning so‘lim, joylarida sayr qilishgan. Shu bilan birgalikda
shaharlik qizlar qishloq odamlari turmush-tarzi bilan yaqindan tanishishgan,
qishloq xotin-qizlari bilan fikr almashishgan. Dugonalarni bir-birlarinikiga
1
Sarimsoqov B.O‘zbek marasim folkilori.-T.:1986.65-b 

---

50 
mehmonga borishlari bir yoqlama bo‘lmay, qishloq qizlarining ham shaharlik 
dugonalarinikiga mehmonga borish an'analari bo‘lgan. Dugonalar o‘rtasidagi
bordi-keldining ishtirokchilari faqat turmush qurmagan yosh qizlar bo‘lmagan,
ularga hamrox qilib ba'zan yoshi ulug‘roq ayollardan birortasi yuborilgan. 
Qishloq qizlari ham o‘z navbatida shaharda yayrab dam olgan, 60 ta shahar
hayoti bilan tanishgan.
Xalqimiz etnik madaniyatiga xos ushbu mehmonnavozlikning e'tiborga
loyiq tomoni shundaki, mehmonga chaqiruvchilar faqat boy xonadon soxiblari
bo‘lmay, chor-nochor kun ko‘rayotgan xonadon soxiblari ham bu an'anadan 
chetda qolmagan. Dugonalararo mehmonga boradigan qizlar asosan bo‘y
yitgan qizlar bo‘lganligi, balki, ular keyingi bahorgacha turmushga uzatilib
ketishi mumkinligi va hech qachon dugonalari davrasida qizlik davridagidek
yayrab, o‘ynab kulolmasligi uchun ham ota-onalar qo‘llaridan kelganicha bu 
an'anani o‘tkazishga harakat qilgan.
Bu an'ana orqali shahar va qishloq qizlari bir-birlaridan pazandalik,
to‘qish va tikish sirlarini, uy tutishni, o‘zaro muomala madaniyatini, mehmon 
kutish odobini o‘rgangan. Bir-birlari bilan fikr almashib, keksa yoshdagi
ayollardan turmush saboqlari to‘g‘risidagi hikoya va rivoyatlarni tinglab, o‘z 
dunyoqarashini oshirgan. Tog‘ sayliga:
a) bahorda tog‘ lolasi ochilganida; 
b) yozning jazirama kunlarida havo almashtirish niyatida;
v) kuz faslida «do‘lana sayli»ga;
g) qish faslida «qor sayli»ga chiqishgan.
«Tog‘ sayli»ga odatda oilaviy yoki tengdoshlar yig‘ilishib chiqish an'ana 
bo‘lgan. YOshlar tog‘ etagida o‘yin-kulgu qilishgan, o‘z kuchiga ishonganlar
tog‘ cho‘qqisiga ko‘tarilgan. Ular tog‘ cho‘qqisida turib dillaridagi niyatlarini
aytgan. O‘zlari bilan olib chiqgan idishlarda tog‘ cho‘qqisidan pastda 
qolganlarga qor olib tushgan. 
«Tog‘ sayli» birinchidan, qishiga zarur ob-havoda bo‘lish, muxitni
o‘zgartirish imkonini beradi. Ikkinchidan, kishi uy-ro‘zg‘or, kundalik

---

51 
tashvishlarini unutib, go‘zal tabiat qo‘ynida dam oladi. Uchinchidan, kishi o‘z
muxiti tashvishlari bilan o‘ralashib qolmay, balki tog‘li xalqlarning turmush
tarzi, yashash sharoiti, urf-odatlari bilan ham yaqindan tanishish imkoniyatiga
ega bo‘ladi.
Bu esa unda xayot rang-barangligidan baxra olish ko‘nikmasini 
shakllantiradi. Bog‘ sayli o‘zbek etnik madaniyatida juda qadimiy marosimligi
bilan ajralib turadi. Ilgari qizaloqlar o‘gay bolalar bilan «Quvlashmachoq»,
«Bekinmachok», «Jami-jami», «Oq terakmi-ko‘k terak», «Qizil durracha» kabi
ko‘plab sog‘lomlashtirish, «Tez aytish», «Topishmoq aytish», «Maqol aytish», 
«Ertak aytish» kabi aqliy o‘yinlar o‘ynagan. Shu bilan birgalikda faqat qizlarga
xos «Xola-xola», «Qo‘g‘irchoq», «Uy-uy», «Mehmon-mehmon», «Ona-bola» 
o‘yinlari mavjud edi. U Qarboyevning yozishiga ko‘ra, «Hammabop o‘yinlar bilan 
bir qatorda o‘g‘il bolalar va qizlar o‘yinlari, keyinchalik esa erkak va ayollar
o‘yinlari bo‘lgan... O‘g‘il va qiz bolalarga xos instinkt 2-3 yoshdan namoyon
bo‘la boshlaydi. Masalan, yosh qizchalarda qo‘g‘irchoq o‘yiniga moyillik
sezilsa, o‘g‘il bolalar esa ish va urush qurollariga o‘xshash o‘yinchoqlar
tanlab o‘ynashadi... Qizlar esa: «Durra», «Chori-chanbar», «Tortishmachoq»,
«Bolkon-bolkon», «Anaqay», «Bakki (Cheqimtosh, Tuppa tosh)», «Qoz-qoz»
kabi o‘yinlar o‘ynashgan.»
1
Qizlarning 9-10 yoshga to‘lganlaridan keyin, o‘g‘il bolalar bilan birga
o‘ynashi uyat hisoblangan. Qizlar begona kishilarning ko‘zi tushmaydigan
pana joylarda, bog‘larda to‘planib, o‘yin-kulgu qilishgan, dam olishgan. Misol 
uchun, qizlardan birining bog‘ida to‘planishib, mevali daraxtning shoxiga arqon
osib, arg‘imchoq uchishgan. Odatda arg‘imchoqlar mevasiz daraxtning shoxiga
osilmagan, sababi qizlar kelajakda farzandsiz bo‘lib qolmasin, degan irim
bo‘lgan. Bir qarashda arzimas tuyuladigan ushbu irim-sirim ham o‘zbek xalqi
etnik madaniyatida bolajonlik naqadar muxim o‘rin tutganini ko‘rsatadi. 
1
Qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot: Ilmiy ishlar to‘plami /Muharrir A.Umarov.-T.: O‘zbekiston, 1997.-199 b.

---

52 
«Bog‘ sayli» xalqimiz orasida juda ommalashib ketgan an'analardan
biridir. Bugun O‘zbekistonning deyarli barcha shahar va tuman markazlarida
istirohat bog‘lari mavjud.
Ularda nafaqat yashil o‘simliklar, gullar va daraxtlar, balki, turli
o‘yinxonalar, tamaddixonalar, raqsxonalar, ko‘l, cho‘milish joylary va shunga 
o‘xshash dam olish o‘choqlari faoliyat ko‘rsatadi. 
Dala saylida xalqimizning yerga, ona zaminimizga cheksiz mehr-muhabbati
namoyon bo‘ladi. Undan maqsad dala, daryo bo‘ylari, adir va tog‘lar, o‘rmon
joylarga borib sayr qilish, tabiat go‘zalligidan, sof havodan, o‘simliklarning,
gullarning muattar xidlari, chiroyi, zilol suvlarning salqinidan baxramand 
bo‘lishdir. Ayollar dala saylida qo‘shiq aytib, dilida yig‘ilgan his-tuyg‘ularini kuy
orqali ifodalash imkoniga ega bo‘ladi. Shuning uchun, u kishiga badiiy-estetik
zavq beradi, 62 ko‘ngilli dam olishni ta'minlaydi, hamjihatlikni 
mustaxkamlaydi. Hozirgi kunda ba'zi (ko‘proq shaharlik) ayollar o‘z «Gap»ini
dala saylida o‘tkazmoqdalarki, bu marosim ishtirokchilariga maroqli dam olish,
roxatlanib cho‘milish, gul terish va turli mevalardan baxramand bo‘lish
imkonini bermoqda. Tabiat bilan bog‘lik marosimlarda kishilarimizning 
borlikka, yon-atrofga, dunyoning ontologik asoslariga bo‘lgan munosabatlari
o‘z aksini topadi. Ularda ajdodlarimizning farovon turmush kechirishi uchun
muxim bo‘lgan tabiat xodisalariga, suv, yir, havoga bevosita murojaat etish
kabi mifologik tasavvurlari ham uyg‘unlashib keladi.
Xuddi shuningdek, tabiat bilan bog‘liq marosimlarda kalendar bayramlari 
va rekreativ belgilarni ham ko‘rish mumkin. Lekin, ulardagi bosh maqsad
tabiatni inson iltijolariga muvofiq raxmdil, mehribon, saxiy bo‘lishga undashdir. 
Tabiat bilan bog‘liq marosimlarga «Sus xotin», «Suvda cho‘milish», «Olov
xotin», «Choy momo» kabilarni kiritish mumkin. «Sus xotin» marosimi O‘rta
Osiyo xalqlarining suvga bo‘lgan baland e'tiqodidan kelib chiqqan. «Qadimdan 
O‘rta Osiyo xalqlari ikki xil yo‘l bilan sug‘oriladigan dexqonchilik bilan 
shug‘ullanib kelganlar. Bular: so‘n'iy hamda tabiiy sug‘orishga asoslangan
dexqonchilik rayonlaridan iborat. So‘n'iy sug‘orishga asoslanmagan 

---

53 
territoriyalarda yashovchi aholi bahor oylarida yog‘in bo‘lmay qurg‘oqchilik
boshlansa, «Sus xotin», «Sut xotin», «Suv xotin», «Chala xotin» kabi bir
necha nomlar bilan yuritilo‘vchi yomg‘ir chaqirish marosimlarini o‘tkazishgan.»
1
«Sus xotin» zardushtiylik davridan buyon mavjud bo‘lgan marosimlardan biri 
bo‘lib, u: 
- marosimni tashkil etish; 
- marosimni o‘tkazish; 
- is chiqarish tartibida o‘tkazilgan. 
Bahorda yomg‘ir yog‘may, qurg‘oqchilik bo‘lishi chorvaning qirilib
ketishiga, ocharchilikka olib kelgan. Qadimda kishilar qurg‘oqchilik sababi
gunoxdarning ko‘payib ketganligida deb bilishgan. Qishloq oqsoqollari so‘zga
chechan, tashkilotchi ayollarni chaqirib, ularga «Sus xotin» marosimini tashkil 
etish haqida ko‘rsatma bergan. Marosimni o‘tkazish vaqtida o‘t-o‘lan, mayda 
shox-shabbadan ulkan ayol qiyofasidagi «Sus xotin» gavdasi yasalgan. Uni
tiklab qo‘yib, atrofidan aylangan holda «Sus xotin» termalari aytilib, marosim
ijro etilgan. Har kim chelakda, ko‘za-yu kosada, hatto qo‘lida ariqdan suv
olib, «Sus xotin»ga sepgan... Albatta, bu odat xaftaning xosiyatli kunlari 
sanalgan yakshanba, payshanba, juma kunlari o‘tkazilgan. Marosimda quyidagi 
qo‘shiq kuylangan:
Havolarni yog‘dirgin, sust xotin, 
Bug‘doylarni bo‘ldirgin, sust xotin. 
Osmondan tomchi tashlab, sust xotin, 
Elu yurtni to‘ydirgin, sust xotin. 
«Sust xotin» qo‘shig‘ini bir ayol aytib turgan, uning naqorat qismini 
hamma baravar takrorlagan: 
Sust xotin, sulton xotin, 
Ko‘lankasi maydon xotin, 
Sust xotinga ne kerak? 
1
Qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot: Ilmiy ishlar to‘plami /Muharrir A.Umarov.-T.: O‘zbekiston, 1997.-192 b. 

---

54 
Sharros, sharros yomg‘ir kerak. 
So‘nggi bosqichda maxsus joyda butun aholi nomidan is chiqarilgan. 
Zardushtiylikka xos kuygina marosimlar o‘zbek etnik madaniyatidan joy
olgan. To‘g‘ri, ularning barchasi saqlanib qolgan emas, ayrimlari yo
transformatsiyaga uchragan yoki unutilgan. Shunday marosimlardan biri «O‘t
ona», «Olov ayol»dir. Bu marosim uchun tajribali, mas'uliyatli, zardushtiylar urf-
odatlarini bilgan ayol tanlab olingan va u o‘z vazifasini (o‘tni asrash) 
bajarishga maxsus rasm-rusumlar bajarilganidan keyin kirishgan. «Choy momo»
marosimi kuchli bo‘ron yoki to‘fonni og‘ir mehnat bilan yitishtirilgan
ekinlarni payxon qilmaslikka, meva-chevalarni bevaqt to‘kmaslikka chaqirishga
qaratilgandir. Marosim qatnashchilari asosan ayollar bo‘lib, ular shamol 
xomiysidan tabiatdagi yovo‘z kuchlarni jilovlashni so‘rashgan.
Albatta, xalqimizning rekreativ - dam olish va hordiq chiqarish an'analari 
keyingi yillarda keskin transformatsiyaga uchramokda. Ushbu novatsion va
innovatsion o‘zgarishlar tabiiy xoldir, ammo xalqimiz etnik madaniyatidagi
o‘z qimmatini yo‘qotmagan dam olish va hordiq chiqarish an'analarini asrash, 
ulardan samarali foydalanish ham muxdmdir. Sog‘lom jamiyat, E. From
aytganidek, faqat «shaxs erki va extiyojlarini qondirishga munosib shart-
sharoitlar» yaratish bilangina emas, shu bilan birga xalq, millat etnik
madaniyati, etnopsixologiyasiga va an'analariga tayangan holdagina barpo 
etiladi. Ana shundagina jamiyatda inqiloblarsiz, ag‘dar-to‘ntarsiz evolyutsion 
rivojlanish ta'minlanadi.