Xalq og‚zaki poetik 4420. qxd
Yüklə 461,77 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
An’anaviylik. An’ana deganda, uzoq vaqt davomida xalq
tajribasidan o‘tib odat tusiga kirgan tadbir yoki amal tushu- niladi. Xalq og‘zaki ijodidagi an’anaviylik bir necha ko‘ri - nishlarda namoyon bo‘ladi. Jumladan: a) folklor asarlarining og‘zaki tarzda yaratilishida (bu haqda og‘zakilik yuzasidan fikr yuritilganda ma’lumot beri- ladi); b) og‘zaki ijod asarlarining matnida; d) mazkur asarlarning ijrosida. Xalq yaratgan asarlarning matni janrlarga ko‘ra uzoq muddat davomida doimiy ravishda takrorlanib turadigan qismlarga ega. Ertaklarning boshlanishi, yakunlanishi, xalq dostonlaridagi qahramonlarning ot egarlashi, poygada qat- nashishi, dushman bilan jang olib borishi kabi lavhalari asardan asarga ijrochining ixtiyori va maho ratiga ko‘ra ko‘chib o‘taveradi. Undan tashqari, doston va ertaklarda ko‘pincha tak ror lanib turadigan farzandsiz lik, farzandga ega bo‘lish, shartning buzilishi, safarga chiqish, turli to‘siqlarni 13 bosib o‘tish, to‘y kabi voqealar ham an’anaviylikka xosdir. Agar biz xalqimiz yaratgan og‘zaki ijod asarlari bilan yaxshiroq tanishsak, ertakdagi suluv qiz yuzining o‘n to‘rt kunlik oyga o‘xshatilganligini, jahli chiqqan qahramonimiz mo‘ylovida qirov paydo bo‘lganligini, yoki shu qahramon bir oyog‘ini daryoning o‘ng qirg‘og‘iga, ikkinchi oyog‘ini chap qirg‘og‘iga qo‘yib, narsalarni u qirg‘oqdan bu qirg‘oqqa o‘tkazayotganini bilamiz. Ma’lum bo‘ladiki, og‘zaki ijodiyo timizdagi asarlarda o‘xshatish, sifatlash, mubolag‘a kabi tasvir vositalarida ham an’anaviylik namo - yon bo‘lar ekan. Shuningdek, biz folklorda ajdar, dev, yal- mog‘iz kampir, pari, uchar ot, uchar gilam, sehrli pat kabi obraz larga duch kelamiz. Bu o‘rinda ham an’anaviylik ma’lum darajada o‘z ta’sirini o‘tkazganligiga guvoh bo‘lamiz. Shunday qilib, og‘zaki ijod asarlari matnidagi an’anaviylik deganda, an’anaviy parchalar, tasvir vositalari, obraz yaratish kabi bir necha jihatlar nazarda tutiladi. Xalq og‘zaki ijodi namunalarini ijro etishda ham an’anaviylik mavjuddir. Avvalo aytish kerakki, O‘zbe - kistonda xalq dostonlarini ijro etish an’anasi uch ko‘ri - nishga egadir. Ularni Samarqand, Xorazm, Farg‘ona dos- tonchilik an’analari deb ataydilar. Samarqand doston- chiligida baxshi dostonni yakka holda do‘mbira jo‘rligida ichki ovozda aytadi. Xorazmda esa doston tor, doira, dutor, garmon jo‘rligida ochiq ovozda aytiladi. Ko‘rinib turibdiki, o‘zbek xalq og‘zaki ijodining salmoq li qismini tashkil etuv - chi dostonlar ijrosi uzoq muddat davomida o‘ziga xos an’anada shakllangan. Shuningdek, uzoq o‘tgan zamonlar- da xalq topishmoqlari ko‘pincha qish kecha larida, qiziq- qiziq shartlar (qo‘shiq aytib be rish, raqsga tushish, hatto, qor kurash) bilan aytilgan. Qo‘qon, Namangan, Xorazm va boshqa viloyatlardagi maxsus tayyorgarlik ko‘rgan odamlar ertakni aytishdan avval atrofiga suv, isiriq, non, tuz, supur- gi va boshqa shunga o‘xshash narsalarni hozirlar, ertak ijrosi jarayonida ulardan foydalanar edilar. Askiya ulfat yig- itlarning gap-gashtaklarida, o‘zaro yig‘ilib osh-palov qilish paytlarida aytilgan. Ammo ko‘pincha bu janr asarlari an’anaviy sunnat to‘ylarida, hofizlar dam olayotgan paytda, tarafma-taraf bo‘lgan holda ijro etilgan. Marosim qo‘shiqlari ham to‘ylarda, sayillarda maxsus tayyorgarlik ko‘rilgan holda ijro etilgan. Bolalar folkloriga oid asarlar ijrosidagi an’anani bugungi kunda ham bog‘larda, mak- 14 |