Xalq og‚zaki poetik 4420. qxd

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
O‘RTA MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIMINI
RIVOJLANTIRISH INSTITUTI
O. MADAYEV, T. SOBITOVA
XALQ OG‘ZAKI
POETIK IJODI
Akademik litseylar uchun darslik
«SHARQ» NASHRIYOT-MATBAA
AKSIYADORLIK KOMPANIYASI
BOSH TAHRIRIYATI 
TOSHKENT — 2010

---

T a q r i z c h i l a r :
filologiya fanlari doktori, professor H. Boltaboyev,
filologiya fanlari nomzodi, dotsent N. Bekmirzayev,
filologiya fanlari nomzodi G. Rixsiyeva,
filologiya fanlari nomzodi N. Do‘stxo‘jayeva
Madayev Omonilla, Sobitova Tojixon.
M—14 Xalq og‘zaki poetik ijodi: Akad.litseylar uchun 
darslik / Taqrizchilar H. Boltaboyev va bosh. — T.:
«Sharq», 2010. — 208 b.
BBK 83.3Uz
I Muallifdosh
Mazkur darslikda o‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodining
o‘ziga xos xususiyatlari, tarixi, janrlari, ayrim asarlari, marosim-
lari, xalq baxshilari ning hayoti va ijodi haqida ma’lumot berila-
di. Shuningdek, kitobga xalq og‘zaki poetik ijodidan namunalar
kiritilgan.
ISBN 978-9943-00-589-1
 «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik 
kompaniyasi, Bosh tahririyati, 2003, 2010.
 «TURON-IQBOL», 2010.
BBK 83.3Uz
M—14

---

KIRISH
O‘zbek xalq og‘zaki ijodini o‘rganish Respub likamizdagi
hamma akademik litsey va kasb-hunar kollejlari talabalariga
bejiz tavsiya etilmayapti. Xalqimiz mustaqillikka erish-
ganidan so‘ng o‘zbekona urf-odatlar, rasm-rusmlar, asrlar
davomida yaratilgan dostonlar, ertaklar, qo‘shiqlar haqida
alohida g‘urur bilan gapirila boshlandi. Har bir inson biron
sohaning mutaxassisi bo‘lishdan tashqari o‘z xalqining
farzandi bo‘lmog‘i lozim. Yaqin o‘tmishda alla bilmaydigan
kelinlarni, doston eshitmagan yigitlarni yoki askiya aytib
ko‘ngil chigillarini yozmagan o‘zbeklarni uchratish mushkul
bo‘lgan. Afsuski, endilikda biron odamni maqtaydigan
bo‘lsak, alla ayta olishini, silliq so‘zlashini, askiyada qat-
nashishini fazilat qilib ko‘rsatamiz. Demak, bugungi kunda
o‘zbek qadriyatlari bulog‘idan suv ichgan, o‘zbekona muo-
malani butun qalbiga singdirgan, to‘ylarda, azalarda, ish-
boshilik qiladigan, murosasi kelishmagan taraflar o‘rtasini
totuvlashtiradigan o‘zbeklar bir oz kamayib qolibdi-da. Ana
shu mulohazalardan kelib chiqib akademik litseylarda va
kasb-hunar kollejlarida xalqimiz og‘zaki ijodini alohida
san’at turi sifatida o‘rganish ma’qul topildi.
«Alpomish» dostonining ming yilligiga bag‘ishlangan
tantanali marosimda Prezidentimiz Islom Abdug‘a 
niye -
vich Karimov shunday degan edi: «Al 
pomish» —
o‘zbekning o‘zligini namoyon etadigan, mard va tanti
xalqimizning yurak-yuragidan chiqqan, ota-bobolarimiz
avlodlardan-avlodlarga o‘tkazib kelayotgan qahramonlik
qo‘shi g‘idir»
1
.
Ana shu fikrning o‘zida og‘zaki ijodimizni nima uchun
o‘rganamiz, degan savolga javob berilgan. Xalq og‘zaki ijo-
dini, qadriyatlarini bilmay turib, o‘zbekman, deyish
mumkin emas. O‘zbek millatiga mansub insonning o‘zbek-
man deyishga haqqi yo‘q ekan, u odam xalqi 
ning yuziga
3
1 
Prezident Islom Karimovning «Alpomish» dostonining 1000 yilligiga
bag‘ishlangan tantanali marosimda so‘zlagan nutqi. «Xaлº сœзи» gazetasi,
1999 yil 9 noyabr.

---

oyoq qo‘ygan, ota-bobolari hurmatini haqoratlagan
hisoblanadi.
Alohida ta’kidlash lozimki, o‘rta ma’lumot beruv 
chi
ta’lim tizimida xalq og‘zaki ijodini alohida o‘rga 
nish bi 
-
rinchi marta amalga oshirilmoqda. Shu paytgacha umumiy
o‘rta ta’lim maktablarida ham og‘zaki ijod asarlari o‘rganil-
gan va o‘rganilmoqda.
Ammo akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida xalq
qadriyatlari xazinasi hisoblangan og‘zaki ijodga joriy o‘quv
yili bosqichida alohida-alohida soatlar ajratildi. Bu bilan
davlatimiz har bir kelajak avlodning o‘tmishni mukammal-
roq bilishi va idrok qilishi uchun zamin tayyorladi. Keyingi
yillarda qabul qilingan davlat hujjatlariga nazar tashlar
ekanmiz, o‘zbek xalqi vakilining milliy g‘ururini shakllan-
tirishga alohida e’tibor berilganini sezamiz. O‘ylaymizki,
xalq og‘zaki ijodini o‘rganish akademik litsey va kasb-hunar
kollejlari talabalarining milliy g‘ururini paydo qiluv 
chi
asosiy omillardan bo‘lib qoladi. O‘z fikrimizni dalillash
uchun ayrim misollarga murojaat qilamiz.
Dunyoda badiiy jahatdan mukammal, hajm jihatdan
katta asarlar bor. Jahon xalqlari madaniyati xazinasidagi
«Manas», «Kolevala», «Nartlar» shular jumlasidandir.
O‘zbek xalqi o‘zining «Alpomish», Go‘ro‘g‘li haqidagi dos-
tonlari bilan dunyodagi ana shunday asarli xalqlar qatoridan
munosib o‘rin olgan. Ma’lumki, bitta xalq maqo lida olam-
olam ma’no singdirilgan bo‘ladi. Shuning uchun ba’zan
bitta xalq maqolining vujudga kelishi uchun asrlar davomi da
xalq ijod bilan shug‘ullanishga majbur bo‘ladi. Mahmud
Koshg‘ariyning 1074-yilda yozib tugallangan «Devonu
lug‘otit turk» asarida ikki yuz oltmishdan ortiq maqollar
yozilgan. Gulxaniy o‘zining «Zarbulmasal»ida esa 400 ga
yaqin xalq durdonalirni Boyo‘g‘li bilan Yapaloq 
qushning
quda bo‘lish voqeasida misol keltirgan. Yusuf Xos Hojib,
Ahmad Yugnakiy, Alisher Navoiy, Bobur asarlarida o‘nlab
maqollarni uchratamiz. O‘zbekiston Fanlar Akademiya 
-
sining Aleshir Navoiy nomidagi adabiyot ilmiy tekshirish
instituti folklor bo‘limi xodimlari tomonidan 1987, 1988 yil-
larda e’lon qilingan maqollar to‘plamida o‘n uch mingdan
ortiq xalqimiz donoligi namunalari bor. Xalqimiz orasida
hozirgi kungacha yashab kelayotgan minglab qo‘shiq 
larni,
topishmoqlarni, latifalarni, yuzlab ertaklarni aytmaysizmi?!
Biz ana shunday ijodkor xalqning avlodimiz. Binobarin, har
4

---

bir o‘zbek farzandi o‘zaro munosabatda bo‘lar ekan, ana
shunday buyuk xalqning vakili ekanligini unutmasligi lozim.
Arzimagan buyum, boylik, narsa, hirs uchun o‘z g‘ururini
oyoq osti qilish o‘zbek xalqidek yuksak darajadagi ma’naviy
boylik merosxo‘rining tabiatiga xos emasligini his qilishi
lozim. Aslini olganda, «O‘zbe 
kiston — kelajagi buyuk
davlat», «Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqiyotining
poydevori», der ekanmiz, ajdodlarimizning bebaho madaniy
merosiga bo‘lgan munosabatimiz ham samimiy tarzda o‘z
ifodasini topadi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi haqida ma’lumot-
ga ega bo‘lish Imom al-Buxoriy, Abu Mansur Motirudiy,
Al-Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Imom at-Termiziy,
Burhoniddin Marg‘iloniy kabi jahon tan olgan allomalar 
-
ning merosxo‘ri bo‘lishimiz uchun amaliy talabdir.
Shunday qilib, akademik litseylar va kasb-hunar kollej -
larida o‘zbek xalq og‘zaki ijodi haqida alohida mukammal
ma’lumot berishning bosh maqsadi mazkur o‘quv muassa -
sasi talabalarini o‘zbekona qadriyatlar ruhida tarbiyalashga
munosib hissa qo‘shishdir. Xalqimiz yaratgan dostonlar,
ertaklar, qo‘shiqlar va boshqa janrlar yuzasidan ma’lumot
hosil qilish, ular haqida mustaqil fikrni shakllantirish o‘zbek
xalq og‘zaki ijodi fanining vazifalari hisoblanadi.
Kitobning darslik qismini dotsent Omonilla Madayev
yozgan, majmua qismi dotsent Tojixon Sobi tova tomonidan
tuzilgan.
5

---