Xalq og‚zaki poetik 4420. qxd

Savol va topshiriqlar:
1. Xalq termalarining xususiyatlarini sanab bering, ularni
izohlang.
2. Termalarning amaliy ahamiyati haqida so‘zlang.
3. Qaysi baxshilar termalar yaratishda faol ishtirok etganlar?
4. «Termalar va hayot» mavzuida og‘zaki hikoya qiling.
5. Termalardan namunalar yodlang.
Adabiyotlar:
1. Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O‘zbek
xalq og‘zaki poetik ijodi. T., «O‘qituvchi». 1990. 169—173-betlar.
2. Hodi Zarif. Ulkan xalq san’atkori. Ergash shoir va uning
dostonchilikdagi o‘rni. (Tadqiqotlar). T., «Fan». 1973. 8—39-bet-
lar.
3. Hodi Zarif. Fozil shoir — mashhur dostonchi. Fozil shoir
(Tadqiqotlar). T., «Fan». 1973. 5—29-betlar.
4. Gulyor. O‘zbek xalq ijodi turkumi. Qo‘shiqlar. G‘afur
G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti. T., 1967., 49—102-
betlar.
5. Alaviya M. O‘zbek xalq qo‘shiqlari. T., «Fan» 1959.
6. Xorazm qo‘shiqlari. (To‘plovchi va tahrir qilib, nashrga
tayyorlovchi J. Qobulniyozov). T., «Fan». 1965.
ASKIYA
O‘zbeklarning xalq og‘zaki ijodidagi ko‘p janrlar boshqa
xalqlarda ham bor. Ertak, doston, qo‘shiq, maqol, matal,
topishmoq, tez aytish kabilar shular jumlasidandir. Ammo
bizda yana shunday janr ham borki, boshqa xalqlarda
uchramaydi. Bu askiyadir. Askiya tilimizning juda boy
imkoniyatlarga ega ekanini ko‘rsatadigan janrdir. Eng
103

---

muhimi, askiyani aytish, uni o‘ylab topish, uni tushunib
yetish oson emas. O‘zbeklar ana shunday fazilatga ega xalq.
Askiya o‘zbek xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos janri
hisoblanadi. Unda o‘zbek tilining boyligi, so‘zlarning ma’ -
nodorligi, ko‘rinishdan sodda bo‘lib tuyulgan jumlaning
kezi kelganda odamni haddan tashqari mushkul vaziyatga
tushirib qo‘yishi mumkinligi va, ayni paytda, o‘ylab topil-
gan ikkinchi bir javob — jumla bilan mushkul holatdan
chiqish yechimi topilgani namoyon bo‘ladi.
Hayotda bevosita chiroyli topilgan so‘z bilan bog‘liq
ibratli lavhalar tez-tez uchrab turadi. Bunday lavhalar ona
tilimiz imkoniyatlari qanchalar cheksiz ekanini isbotlovchi
daqiqalarni vujudga keltiradi: aytilgan so‘zning ma’no qir-
ralari kengligini dalillaydi. Keyinchalik bu go‘zal lavhalar -
ning ayrimlari tildan-tilga o‘ta boshlaydi. Aslini olganda,
askiyaning vujudga kelishi, shakllanishi tilimiz boyligi
namoyon bo‘lgan ana shunday lavhalarga asoslanadi.
Masalan, kunlardan bir kun dutorchi qizlar ansambli
ishtirokchisi Sanobar ismli xonanda musiqa mashqi o‘tkazi-
ladigan xonaga birinchi bo‘lib keladi va ustozi G‘anijon
Toshmatovdan: «Qizlar kelishmadimi?» — deb so‘raydi.
Tabiatan askiyachi ustoz shogirdiga qarab: «Kelishgani ke -
lishdi!», — deb javob beradi. Ustoz san’atkor, javobida
askiyaning juda muhim jihati aks etgan. Chunki G‘anijon
aka o‘z javobida, birinchidan, mashg‘ulotga kelgan qiz ya -
gona Sanobar ekanini ta’kidlagan bo‘lsa, ikkinchidan,
shogirdining qaddi-qomati kelishganini lutf qiladi. Bu kichik
dialogda xalqimiz og‘zaki ijodiga oid askiya janrining asosiy
belgisi — so‘z o‘yini bo‘lib o‘tganini qayd etish mumkin.
Bu san’at bilan maxsus shug‘ullangan olim Rasul
Muhammadievning ma’lumot berishicha, askiya o‘zbeklar
orasida qadimdan keng tarqalgan ekan. Xususan, XV asrda
yashagan shoir Zayniddin Vosifiy o‘z xotiralarida Hirot
shahrida Mirsarbaraxno, Burxoniy Gung, Hasan Voiz, Said
G‘iyosiddin, Sharfiy, Halil sahhob, Muhammad Badaxshiy
kabi o‘tkir so‘z ustalari borligini aytib o‘tgan. Keyinchalik
esa Qo‘qon xonligi hududida bu san’at yana rivojlandi, xalq
orasida mashhur bo‘ldi. Ayniqsa, Yusufjon qiziq Shakar 
-
jonov, M. Tillaboyev, Erka qori Karimov, J. Sultonov, G‘.
Toshmatov, T. Aminov A. Qozoqov, U. Abdullayev, M.
Rahimov kabi mashhur so‘z ustalari askiya san’atini rivoj -
lantirishda munosib hissa qo‘shganlar. Bugungi kunda ham
askiyaning mohir ustalari o‘z faoliyatlari bilan xalqqa
manzur namunalar yaratmoqdalar. Yurtimizning mustaqil-
104

---

lik, Navro‘z, Hosil va boshqa bay ram larida, xalq sayillarida
yirik ommaviy tomoshalarga askiya fayz kiritmoqda. Ayni
paytda, ulfatlarning yig‘ilishlari, gap-gashtaklar, to‘y
marosimlari askiyabozlik bilan qizimoqda.
Askiya arab tilidan olingan so‘z bo‘lib, «zakiy — sof
fikrli, o‘tkir zehnli degan ma’nolarni anglatadi. «Azkiyo»
so‘zning ko‘plik shaklidir. Xalq jonli tilida «askiya» tarzida
talaffuz qilinadi.
Askiya aytishdan bosh maqsad odamlarni kuldirish
bo‘lsa ham, aslida askiya aytuvchilar o‘zlarining so‘zga
ustaliklarini, hozirjavob ekanliklarini atrofdagi yurtdoshla 
-
riga ko‘z-ko‘z qilishni ham nazarda tutganlar. Shuning
uchun ham mashhur askiyabozlar el orasida alohida hur-
matga sazovor bo‘lishgan.
Tilimiz boyligidan foydalanib atrofdagi odamlarni
kuldirishda bir necha usullardan foydalanilgan. Ulardan biri
askiyabozlar tomonidan omonim so‘zlarni qo‘llash
hisoblangan.
Ma’lumki, mumtoz adabiyotimizda iyhom san’ati
mavjud bo‘lib, u kamida ikki ma’noga ega bir shaklli
so‘zning shoir tomonidan she’riy misrada keltirilishi orqali
yaratiladi. Zahiriddin Muhammad Bobur qalamiga mansub
quyidagi baytga e’tibor qiling:
Labing bag‘rimni qon qildi, ko‘zimdan qon ravon qildi.
Nechun holim yamon qildi, man undan bir so‘rorim bor.
Bu baytda «so‘rorim» iyhom san’atiga misol bo‘ladi.
Chunki bu so‘z bir o‘rinda «so‘ramoq», ikkinchi o‘rinda
«so‘rmoq» (o‘pmoq) ma’nosini anglatadi.
Omonim so‘zlar xalq og‘zaki ijodidagi she’riy par-
chalarda ham uchraydi. Xususan, Ergash Jumanbulbul ayt-
gan bir to‘rtlikda shunday deyiladi:
Qo‘lingdan kelgancha chiqar yaxshi ot,
Yaxshilik qil bolam, yomonlikni ot.
Nasihatim yodingda tut farzandim,
Yolg‘iz yursa, chang chiqarmas yaxshi ot.
Ko‘rinib turibdiki, to‘rtlikdagi uch marta qo‘llangan
«ot» so‘zi uch xil ma’noni anglatadi. Birinchi qatorda
«ism», ikkinchi qatorda «otmoq» (fe’l), to‘rtinchi qatorda
xalqimizning sevimli hayvoni «ot» nazarda tutiladi. Keyingi
misolda xalq shoiri iyhom emas, tajnis san’atidan foydalan-
gan. Chunki bir shakldagi ko‘p ma’nodagi so‘zlarning
o‘zaro qofiya bo‘lib kelishi tajnis deb ataladi. Askiyada esa
105

---

ko‘proq iyhom san’atidagi so‘z o‘yini yetakchilik qiladi.
Ba’zan bu san’at shu qadar murakkablashib ketadiki, uni
tezda anglab olish juda qiyin bo‘ladi. Masalan, olim Rasul
Muhammadiev o‘zining 1962 yilda e’lon qilgan «Askiya»
kitobida quyidagi matnni keltiradi:
«Qodirjon aka:
— Ikromiddin, bu yoqqa qarang, bizga pishirishingiz
bitta osh, qovoq ham solasiz-a!
Ikromiddin:
— Qodirjon aka, sizlardaqa aziz mehmonlarga atab har
xil ovqat qilganmiz: bu sho‘rva, osh qovoqda.
Amin buva:
— Mulla Ikrom, Qodirjon akadan tashvish qilmang, bu
kishiga osh qovoqdan olinsa bo‘ldi.
Qodirjon aka:
— Amin buva, ajoyib xushfe’l odamsiz-da, indamay
olaverasiz: oshga qovoq solinmaydi, deb.
Amin buva:
— Siz ham tushuraversangiz-a, qovoqdan osh yaxshi
deb.
Qodirjon aka:
— Siz ham indamay tushiraversangiz-a, oshdan qovoq
yaxshi deb.
Qodirjon aka:
— Bir oz u yoq-bu yoqdan gaplashib o‘tiringlar, boshqa
ovqat qilaman: qovoqsiz!»
Yuqoridagi matnni zehn bilan o‘qisak, «qovoq» so‘zi bir
necha marta ham insonning yuzidagi qosh osti qism —
qovoq, ham poliz ekini qovoq ma’nosida kelgan. Oxirgi
jumlada esa hatto xalq orasida qovoq so‘zining «befahm»ga
teng ma’nosi beriladi va «qovoq siz», ya’ni «befahm» odam
tushunchasi anglashiladi. Shunday qilib, askiyada mana shu
yo‘sinda so‘z o‘yini o‘z ifodasini topadi.
Askiyada kulgi hosil qiladigan ikkinchi usul askiyabozlar
laqablarining tilga olinishi hisoblanadi. Ammo haqiqiy
askiyabozlar laqabni askiyaga shunday singdirib yuborar
edilar-ki, natijada hech kimning ko‘ngli og‘rimasdi, savol-
javobni esa hammaga lazzat beruvchi hazil deb qabul qi 
-
lishardi. R. Muhammadiev safar paytida ro‘y bergan bir
voqeani eslaydi. Mashhur hofiz Mamayunus (laqabi kal)
do‘sti Erka qorini (ko‘zi ojiz) askiyaga tortar ekan, qori
akaning ko‘zi ojizligiga shama qilib:
— Turing, qoriaka! Ko‘r otga (kurortga) keldingiz! —
dedi. Erka qori yostiqdan boshini ko‘tarar ekan,
106

---

shoshib-pishib, paypaslanib derazadan tashqariga qaragan
bo‘ldi-da, darhol yuizini Mamayunus aka tomonga
burib: 
— Hovliqmay qoling, Mamayunus! Sho‘rtepa-ku!
—
dedi.
Matnni tahlil qilishda bu askiyaning mavzui, ya’ni pay-
rovi laqab bilan bog‘liqligi ayon bo‘ladi. Mamayunus Erka
qori kelgan manzilni «ko‘r ot» deb atash bilan do‘stining
ko‘zi ojizligini ta’kidlayapti. Erka qori bo‘lsa o‘rnidan turdi,
deraza pardasini ko‘tardi va nihoyatda zukkolik bilan
«Sho‘rtepa» so‘zini topdi. Bu so‘z Mamayunus akaning
savolidan zakiyroq — go‘zalroq hisoblanadi. Ayniqsa,
Mamayunus akaning kal ekanini bilgan odamlargina bu
javobdan kulishi mumkin edi, xolos. Chunki issiqdan ter-
lash, bosh kiyimni olishdan keyin shabada tegishi bilan
boshning qurishi oxir-oqibatda Sho‘rtepani eslatadi.
Askiyada kulgini hosil qilish usullaridan yana biri
mavzuga aloqador so‘zdagi tovushlarni atayin buzib talaffuz
qilish hisoblanadi. Masalan, yuqoridagi askiya matnida
Mamayunus aniq qilib, «ko‘r ot» degan. U «ko‘r» so‘zida-
gi «o‘» tovushini «u»ga yaqin talaffuz qilish bilan birga bu
tovushni bir oz cho‘zgan, natijada aslida «kurort» so‘zi
talaffuzda «ko‘r ot»ga yaqin aytilgan va kulgi hosil qilgan.
Askiyada «kishmish» (uzum) — kishi-mishi (odam); chan-
qoq (suvsiz) — chang qoq (changini qoqish); sovliq
(urg‘ochi qo‘y) — sog‘liq (salomatlik) tarzida talaffuz qili-
nadi va kulgi yaratiladi.
O‘zbek xalqi farzandlari askiyani sevadilar va uning
imkoniyatlaridan foydalanib, o‘zlarining hordiqlarini
chiqaradilar. Askiya og‘zaki ijodimizning alohida janri
bo‘lishi bilan birga uning tarkibida ham kichik atamalar
bor. «Payrov», «o‘xshatdim», «gulmisiz sunbulmisiz», «bil-
ganlar unday deydi» kabilar shular jumlasidandir.
Payrov askiya aytuvchilar tanlagan mavzudir. Xususan,
sayil, to‘y, gap-gashtaklarda askiya aytishga shaylangan
san’atkorlar askiya boshlanishidan oldin mavzu belgilaydi-
lar. Tarafma-taraf askiyabozlar kitob, imorat, dehqonchilik,
shaxmat, ona tili, qo‘shiqlar va hokazo mavzulardan birini
tanlaydilar. Masalan, shaxmat haqida askiya qilishga ke 
-
lishilgandan so‘ng birinchi navbatda donalar teriladi, oq
yoki qora tarafda o‘ynash hal etiladi, shundan keyin
sipohlarning yurishi boshlanadi. Bu jarayonning hammasi
tilda, so‘z o‘yinlari vositasida amalga oshiriladi. Askiya biron
tomonning mot bo‘lishi bilan yakunlanadi. Yoki paxta pay-
107

---

rovi boshlansa, yer paxta ekishga tayyorlanadi, paxta ekiladi,
yagana qilinadi, sug‘oriladi, chekanka qilinadi, paxta gullay-
di, nishonalaydi, terim boshlanadi, davlatga topshiriladi,
hatto, gazlama to‘qilib, undan turli kiyimlar, ko‘rpa-yostiq
tayyorlanadi. Demak, askiyaboz so‘z o‘yini qilishi bilan
birga tanlangan mavzuning mukammal yechimini topgan
bo‘lishi ham kerak. Shundagina askiya talabga javob bergan
hisoblanadi. Undan tashqari, askiya bo‘layotgan joyda ting -
lovchilar ham mavzuni qabul qilishlari lozim. Tomoshabin
askiyani tushunmasa, unday askiya ham muvaffaqiyatsiz
yakunlanadi. Ehtimol, shuning uchun askiyabozlar mavzu
tanlashga e’tiborsiz qaramaydilar. Ular ko‘pincha to‘y
egasining kasbiga qarab to‘y qatnashchilariga qanday mavzu
ma’qul bo‘lishini aniqlaydilar. Mashina, tabobat, dehqon-
chilik, savdo mavzulariga murojaat ana shu tarzda amalga
oshadi.
Askiyaning qadimgi shakllaridan biri «Gulmisiz, ray-
honmisiz, jambilmisiz» hisoblanadi.
Masalan:
— Gulmisiz, rayhonmisiz, jambilmisiz?!
— Aytganingizman.
— Andijonni yo‘lida adashib qolib: «oyim», — deb
yig‘lab yurganmisiz.
— Gulmisiz, rayhonmisiz, jambilmisiz?!
— Aytganingizman.
— Man-ku «oyim», — deb yig‘lab yuribman. Siz oyi n -
gizni Uchqo‘rg‘ondan topganmisiz?
Yuqoridagi matnda askiyabozning birinchisi raqibini
Oyim qishlog‘ini axtarayotganini aytib kulgi hosil qilsa,
ikkinchisi o‘zbeklarda gap talashib qolgan odamning
«Onangni Uchqo‘rg‘ondan ko‘rsataman», — deb do‘q
urishiga shama qilyapti. Har ikki savol-javobda ham o‘rin-
joy nomi, askiyachining onasi tilga olinyapti va kulgili
vaziyat vujudga keltirilyapti.
Endi e’tiboringizga «O‘xshatdim» askiyasidan bir namu-
na havola qilamiz.
Nasriddin:
— Eshon, ho Eshon, sizni o‘xshatdim.
Odilxo‘ja:
— Kimga?
Nasriddin:
— Musobaqa komissiyalariga ko‘rinmay chap berib yur-
gan brigadirga.
108

---

Odilxo‘ja:
— Nima qilardim?
Nasriddin:
— G‘o‘za parvarishi ayni qizigan chog‘larda shaharda
qovun tushirib yurardingiz.
Bu matnda askiyaboz g‘o‘za parvarishi paytida o‘z ishiga
sovuqqonlik bilan qaragan brigadirlarni tanqid qilishga
kirishgan. Tekshiruvchi komissiyadan qochib tutqich ber 
-
magan brigadirning ahvoli tang ekani qayd etilishi bilan
birga «qovun tushirish» iborasi ham qo‘llangan. Mazkur
ibora ko‘ngilsiz ish qilib qo‘ygan odamga nisbatan aytiladi.
Xullas, askiya o‘zbek xalq og‘zaki ijodidagi milliy tilimiz
imkoniyatlaridan samarali foydalanish mahsuli sifatida
vujudga kelgan va shakllangan janrdir. Unda o‘zbek tilining
ma’nodosh so‘zlarga boyligi, ba’zan tovushlarni o‘zgartirish
vositasida ham omonim so‘zlar hosil qilish mumkinligi
namoyon bo‘ladi. Askiya xalq farzandlarining kulgi yaratish
imkoniyatlaridan mahorat bilan foydalanganliklarini dalil-
laydi.