«xalqaro audit» fanining predmeti, ob’ekti va metodi

Auditning vujudga kelishi

Auditorlik kasbining rivojlanish tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi. Qadimgi Misr hamda Qadimgi Rim davlatlarida soliqlarning qay darajada undirilayotganligini tekshiruvchi maxsus mutaxassislar bo’lgan. O’rta asrlarda, feodalizm davrida Evropada feodallar fermerlarning qancha miqdorda daromad olayotganligini tekshirish maqsadida mustaqil taftishchi (auditor)larni yollashgan.

Mustaqil auditorlik kasbi 19-asrda Evropaning aktsioner jamiyatlarida yuzaga kelgan. Bu aktsiyadorlik jamiyatlarning hisobotlarini ob’ektiv baholash va korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati haqida ishonchli ma’lumot olish zaruriyatidan kelib chiqqan.
Buxgalter-auditor Buyuk Britaniyada 19-asrning o’rtalarida vujudga kelgan. 1862 yilda Angliyada majburiy audit to’g’risida qonun qabul qilingan, Frantsiyada 1867 yilda, AQShda 1937 yilda Buyuk depressiyadan so’ng ushbu turdagi qonunlar qubul qilingan.
Rossiyada auditorlik kasbi Petr I davrida vujudga keldi. Bu davlatda auditorlik kasbi, eng avval armiya sohasida paydo bo’lgan. Auditor armida mulkiy masalarni hal qilish uchun kerak bo’lgan. Ilk auditorlik firmalari Rossiyada 1987 yilda tuzilgan.
Turli mamlakatlarda auditorlik kasbi turlicha nomlangan. Masalan: AQShda audit bilan shug’ullanadigan professional-jamoatchi buxgalterlar (public accountant), Frantsiyada buxgalter-ekspert (expert comptable) yoki schetlar bo’yicha komissarlar (commissaire aux comptes), Germaniyada esa xo’jalik nazoratchilari (Wirtschaftsprufer) deb nomlangan.
Auditorlik faoliyatining keyingi rivojiga 1929-1933 yillardagi iqtisodiy inqiroz kuchli turtki berdi. Aktsiyadorlik jamiyatlarining bankrotga uchrashi ular faorliyatini nazorat qilish, tuzgan hisobotlarining mustaqil professionallar tomonidan tekshirilishi va tasdiqlash tartibini qat’iylashtirishni talab qildi. Masalan, Germaniyada 1931 yilda aktsiyadorlik jamiyatlarining hisobot va balanslarini majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tkazish to’g’risida qaror qabul qilindi. AQShda 1934 yilda qimmatli qog’ozlar va birja muomalalari bo’yicha komissiya tuzildi va ushbu komissiya AQSh kompaniyalari buxgalteriya hisobi va hisobotlarini muvofiqlashtirishga doir chora- tadbirlarni amalga oshirgan. Shu vaqtdan boshlab birjada ro’yxatdan o’tgan barcha aktsiyadorlik jamiyatlari hisobot yili tugagach, 3 oy mobaynida o’z hisobotlarini auditor tasdiqlaganidan keyin nashr etishgan.
Auditorlik ishlarining rivojlanishi tufayli yirik transmilliy kompaniyalar va firmalar vujudga keldi. Ularning bir qancha davlatlarda o’z filiallari mavjud.
Artur Andersen – 118 ta davlatda, KPMG – 142 ta, Ernst end Yang – 141 ta davlatda filiali bor. Rossiyada «Yunikon», «Rosekspertiza», FBK, «Rufa audit» va boshqa auditorlik firmalari bor.
O’zbekistonda auditorlik amali xonliklar davridayoq mavjud bo’lgan. U paytda auditorlik vazifasi o’z ichiga maslahatchi, tanobchi va ish yurituvchi kabilarni olgan. Shuni ta’kidlash lozimki, u vaqtdagi audit tushunchasi hozirgi auditorlik faoliyati mohiyatidan tubdan farq qilgan.
O’zbekistonda zamonaviy auditorlik kasbi 1990 yildan keyin boshlandi. Bozor munosabatlari rivojlanishi bozor infratuzilmasining ajralmas qismi sifatida auditning
vujudga kelishiga olib keldi. Auditorldik faoliyatining O’zbekistondagi hozirgi holati rivojlanish sari dadil odimlayotganidan dalolat bermoqda.
Germaniyada auditorlik faoliyati «Auditorlarning professional ustavi to’g’risida»gi qonunga (24.07.1961 y) muvofiq amalga oshiriladi. Ushbu qonunga muvofiq, auditor deb, mazkur kasbni jamoatchilik oldida oshkora bajara oladigan va tegishli imtihonni topshirish orqali o’zining shaxsiy va professional layoqatini tasdiqlagan shaxs tan olinadi.
Auditor professional faoliyatining mazmuni iqtisodiy sohada auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirish; soliq masalalari bo’yicha konsalting xizmati ko’rsatish; ishlab chiqarishni boshqarish sohasida ekspert sifatida ishlashi va vasiylik faoliyatidan iborat.
Germaniyada auditorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqini olish bilan bog’liq savollar majmui puxta ishlab chiqilgan. Malaka imtihonlarini o’tkazish uchun Federal erlar oliy ma’muriyatining vakillaridan rais tayinlanadi. Barcha komissiya a’zolari e’tiroz bildirmasa, da’vogarlarni imtihonga qo’yish haqida rais qaror qabul qiladi.
Auditorlik faoliyatini professional boshqarish uchun Auditorlar Palatasi tashkil etilgan. Auditorlar faoliyatini nazorat qilish Palata va sud organlari tomonidan amalga oshiriladi.
Frantsiyada auditorlik faoliyati 12 avgust 1969 yilda qabul qilingan dekret va 24 yanvar 1994 yildagi hukumat qaroriga muvofiq amalga oshiriladi. Bu yo’nalishdagi asosiy ishlar professional tashkilot – schetlar bo’yicha komissarlarning milliy kompaniyasi tomonidan bajariladi.
Kompaniyaning asosiy maqsadi – auditorlarning o’z pro-fessional faoliyatini amalga oshirishlari ustidan nazorat o’rnatish, a’zolarining obro’-e’tiborini va mustaqilligini himoya qilishdan iborat. Kompaniya auditorlarni ikki darajada birlashtiradi. Mintaqaviy darajada professionallik faoliyatini tashkil etish va tartibga solish bilan mintaqaviy kompaniyalar shug’ullanadilar. Ular auditorlarni ro’yxatga oladigan mintaqaviy komissiyalar va mintaqaviy sud-intizom Palatalari bilan hamkorlikda ish olib boradilar. Milliy darajada esa, Kompaniya Ro’yxatga olish bo’yicha Milliy Komissiya va Milliy intizom Palatasi bilan hamkorlik qiladi.
Bizning mamlakatimizdan ancha oldin bozor iqtisodiyotiga o’ta boshlagan Xitoyda esa 1982 yillarda auditorlik ma’muriyati yaratilgan. Bundan tashqari auditni rivojlantirish dasturi asosida Xitoy 180 mln. dollar olgan va o’zlashtirgan. Bu borada professor Saidkarim Qodirxonov fikriga qo’shilish mumkin: «Xitoyda 1983 yildagi auditorlik ma’muriyatiga asos solingan vaqtdan boshlab mahalliy va markaziy darajada 3000 dan ortiq davlat auditorlik tashkilotlari yaratilgan. Ularda 30000 ga yaqin xizmatchilar band. Davlat muassasalari tarmoqlari va korxonalari chegarasida 10000 dan ortiq ichki auditorlik xizmatlarini bajaruvchi tashkilotlar tashkil qilingan. Xitoyda buxgalterlikka ixtisoslanayotgan 70 dan ortiq firmalar mavjud. U erda auditorlik tezlik bilan takomillashtirilmoqda».
Xorijda mustaqil auditorlar yakka holda faoliyat ko’rsatishlari mumkin. Ammo ular ko’p hollarda firmalar va tashkilotlarga birlashib (bu samaraliroq bo’lganligi uchun), ular har xil nomlanadi. Masalan, xalqaro amaliyotda va zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda diplomli buxgalterlar firmalari (Angliyada CA firms) yoki diplomli jamoatchi buxgalterlarning firmalari (AQShda CPA firms) va boshqalar to’g’risida ma’lumotlar uchraydi.
G’arb mamlakatlarida o’n minglab auditorlik firmalari (faqat AQShning o’zida qirq besh mingdan ko’p) faoliyat ko’rsatadilar. Bular xilma-xil bo’lib, bir kishidan yoki bir necha qasamyod qilgan buxgalterlardan iborat (bunday firmalar 90-95%). Xususiy firmalardan tortib, to transmilliy korporatsiyalar hisoblangan va xalqaro audit amaliyotida hal qiluvchi rol o’ynaydigan, yirik auditorlik firmalari ham mavjud. G’arbdagi yirik korporatsiyalar tomonidan auditorlik xizmati bozorida hukmronlik o’rnatilishi va o’tgan XX asrda kapitalning baynalminallashishi ham auditorlik firmalarining rolini yanada oshirdi. Birinchi transmilliy auditorlik korporatsiyalari, monopolistlar vujudga keldi va kuchli mavqega ega bo’ldilar (asosan, ikkinchi jahon urushidan keyin). Bunga misol «katta sakkizlik» bo’lib, u keyinchalik tegishli o’zgarish (transformatsiya)lardan so’ng, avval «oltilik»ka aylangan va 1998 yildan boshlab esa «katta beshlik» deb atalmoqda. Ko’plab mamlakatlarning obro’li professional va ishchan nashrlari vaqti-vaqti bilan etakchi auditorlik-konsultatsion firmalarning (milliy hamda transmilliy) ro’yxatini e’lon qilib turadilar. Ushbu
ro’yxatlarning ko’pchiligi ularning faoliyati to’g’risidagi har xil statistik ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Bu ma’lumotlar vaqti-vaqti bilan yangilanib turiladi.
Bunday nashrlar ko’p hollarda ularning mualliflariga auditorlik-konsultatsion firmalarni ma’lum ko’rsatkichlar bo’yicha tabaqalashtirishga imkon beradi. Ko’pincha auditorlik firmalarini bunday tabaqalashtirish yillik daromad hajmi yoki auditorlar soni va h.k. bo’yicha amalga oshiriladi. Hozirda etakchi auditorlik- konsultatsion firmalarga aylangan, transmilliy korporatsiyalar bo’yicha, bunday ro’yxatlarda, odatda, ular faoliyat ko’rsatayotgan mamlakatlar soni ham ko’rsatiladi. Albatta, ushbu ko’rsatkichlar ko’pincha nafaqat statikani, balki shunga o’xshash reyting ko’rsatkichlarida keltiriladigan dinamikani ham tavsiflaydi.
Shunday qilib, auditorlik faoliyatining rivojlanishi yirik transmilliy firmalarning vujudga kelishiga olib keldi. Bunday auditorlik firmalari ichida eng yiriklari quyidagilar:

1. «Prais Uoterxaus Kupers (Price Waterhous Coopers) – Angliya-Amerika

   
   

2. «Deloit va Tush» (Deloitte and Touch) – Amerika–Yaponiya

   
   

3. “Ernst va Yang” (Ernst and Young) – Shotlandiya

   
   

4. “KPMG” (KPMG), shu jumladan Peat Marwick, VDO va boshqalar.

   
   

Ular haqiqatan ham butun dunyoda obro’ qozongan monopolistlar bo’lib, sanab o’tilgan to’rtta firma jamlangan holda – xalqaro auditorlik-konsultatsion biznesning tan olingan va tajribali lideri hisoblanadi.

Yuqorida qayd qilingan firmalarning har biri turli mamlakatlarda ko’plab ofislarga ega bo’lib, ularning barchasi qasamyod qilgan buxgalterlar institutining a’zosi hisoblanadi. «Katta beshlik» yirik mijozlarning taxminan 90% iga xizmat ko’rsatadi. Bu firmalar yirik xalqaro loyihalarni bajarish imkoniga ega bo’lib, deyarli barcha turdagi konsultatsiya-auditorlik xizmatlarini ko’rsatadi. Agar o’z xodimlari etishmasa, boshqa firmalardan zarur mutaxassislari, shu jumladan, bunday loyihalarni bajarishda ishtirok etish uchun iqtisodiy-huquqiy xususiyatlari bilan yaxshi tanish bo’lgan tadbirkorlar yoki u yoki bu mamlakatning hokimiyat xodimlari ham jalb qilinadi.
Ammo ular ham G’arb mamlakatlarida butun auditorlik bozorini qamrab
ololmaydi. Bunday yirik, jahon auditorlik faoliyatida hal qiluvchi rol o’ynaydigan va transmilliy korporatsiyalar hisoblangan firmalardan tashqari, deyarli hamma mamlakatlarda o’rta firmalar hamda auditdan ajralib chiqqan autsayderlar mavjud. Bunday uncha katta bo’lmagan auditorlik firmalari davlat tomonidan qo’llab- quvvatlansa, ular yaxshi faoliyat ko’rsatadilar.