«xalqaro audit» fanining predmeti, ob’ekti va metodi

Auditning ishchi hujjatlarini tuzish

Auditorlik faoliyatining barcha jabhalarida bo’lgani kabi ishchi hujjatlarni tuzish va uni yuritish bo’yicha maxsus standart ishlab chiqilgan.
Auditorlik tashkiloti tomonidan o’tkaziladigan auditning tekshiruvi majburiy ravishda hujjatlashtirish bilan bog’lanishi, ya’ni qabul qilingan ma’lumotni auditorlik tekshiruvining mazkur standartiga muvofiq ravishda rasmiylashtirilgan auditorlik tekshiruvining ishchi hujjatlari to’plamida aks ettirilishi lozim.
Auditorlik tekshiruvining ishchi hujjatlar to’plamiga quyidagilar kiradi:

• 
  auditning tekshiruvi o’tkazishning rejalari hamda dasturlari;
  
• 
  auditorlik takshkiloti tomonidan foydalanilgan omillar hamda ularning natijalarini ta’rifi;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tushuntirishlari, izohlari va arizalari;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub’ekt hujjatlarining nusxalari, jumladan fotonusxalari;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub’ektning buxgalteriya hisobini ichki nazorati hamda tashkil qilish mexanizmining ta’rifi;
  
• 
  auditorlik tashkilotining tahliliy hujjatlari;
  
• 
  boshqa hujjatlar.
  

Ishchi hujjatlar to’plamini yanada aniqroq tasniflash uchun ularni quyidagi turlarga ajratish maqsadga muvofiqdir:

1. 
   Mijoz hujjatlaridan nusxa;
   
2. 
   Tekshiruv jarayonida auditor tomonidan tuzilgan hujjatlar;
   
3. 
   Tekshiruv davomida mijozning yozma tasdiqlari.
   

Mijoz hujjatlaridan nusxa. Mijoz hujjatlaridan olingan nusxalarni auditor o’zining ishchi hujjatlari bilan birga saqlashi lozim. Mijoz hujjatlariga quyidagilar kiradi:

• 
  korxona Nizomi;
  
• 
  ta’sis shartnomasi;
  
• 
  ro’yxatdan o’tkazilganlik to’g’risidagi guvohnoma;
  
• 
  aktsionerlar yig’ilishining bayonnomalari va boshqa yuridik hujjatlar;
  
• 
  mijozning hisob siyosati;
  
• 
  auditor tasdiqlashi lozim bo’lgan moliyaviy hisobot.
  

Bundan tashqari auditor mijoz haqida quyidagi ma’lumotlarni bilishi shart:

• 
  aktsionerlar, ta’sischilar to’g’risida ma’lumot;
  
• 
  asosiy faoliyat turi;
  
• 
  sho’’ba korxonalari tarkibi va joylashishi;
  
• 
  mijoz rahbariyati, boshqaruvi haqida ma’lumot;
  
• 
  korxonani bosharish sxemasi;
  
• 
  korxonaning kredit muassasalaridagi schetlari.
  

Auditorlik tekshiruvi jarayonida auditor tomonidan tuzilgan hujjatlar, auditning ishchi hujjatlari tarkibida katta hajmni egallaydi. Har bir auditorlik tashkilotida o’rnatilgan ichki standartlar bo’yicha bo’ladi. Bunday hujjatlarga quyidagilar kiradi:

• 
  auditorlik tekshiruv dasturi;
  
• 
  buxgalteriya hisobi tizimini baholash va o’rganish natijalari: buxgalterlari mansablari bo’yicha taqsimlanishini sxemalari;
  
• 
  ichki nazorat tizimini o’rganish va baholash natijalari;
  
• 
  mijozning soliq ttlash bo’yicha xususiyatlari (to’laydigan soliq turlari, stavkalari, imtiyozlar);
  
• 
  hisobvaraqlardagi qoldiqlar tahlili;
  
• 
  korxonaning moliyaviy holati tahlili;
  
• 
  tekshirish davomida har bir auditorning bajaradigan ishlari grafigi;
  
• 
  auditorlarning ekspert, konsultantlar bilan muloqotining nusxasi. Tekshirish davomida mijoz bilan yozma hujjatlariga quyidagilar kiradi:
  
• 
  auditni o’tkazish bo’yicha xat-taklifnoma;
  
• 
  shartnoma;
  
• 
  auditorning xat-majburiyatidan nusxa;
  
• 
  auditorning mijoz rahbarlaridan olgan xatlari;
  
• 
  mijozning auditorga yozgan xatlari;
  
• 
  ekspert xulosalaridan nusxa;
  
• 
  ma’muriyat axborotlari;
  
• 
  auditorlik firma hisoboti;
  
• 
  buxgalteriya hujjatlari va hisobotidagi xatolarni to’g’rilash to’g’risidagi bayonnoma;
  
• 
  auditorlik tashkilotining xulosasi.
  

Auditorlik tekshiruv tugagandan so’ng, bu hujjatlarni auditorlik tashkiloti arxiviga saqlashga beradi.
Auditorning hujjatlari maxfiy axborotlarni ifodalaydi. Bunday hisobotlarni saqlash muddati, tartibi auditorlik tashkilotining ichki qoidalarida belgilanadi.
Ishchi hujjatlar to’plami tarkibiga auditning tekshiruvini o’tkazayotgan auditorlik tashkiloti tomonidan tuzilishi yoki auditorlik tekshiruvi o’tkazilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektdan yoki boshqa shaxslardan qabul qilinishi mumkin.
Ishchi hujjatlar to’plamining shakli hamda mazmuni quyidagi omillarga bog’liq:

• 
  amalga oshirilayotgan faoliyatning xarakteri;
  
• 
  auditor xulosasining shakli;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati (biznesi)ning xarakteri hamda murakkabligi;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub’ektning buxgalteriya hisobi hamda ichki nazoratining ahvoli;
  
• 
  alohida taomillarni bajarish vaqtida auditorlik tashkiloti xodimlarining mehnati ustidan nazorat hamda boshqarishning zarur bo’lgan darajasi;
  
• 
  auditning tekshiruvini o’tkazish jarayonida o’ziga xos auditning metodikasi hamda texnologiyasi.
  

Ishchi hujjatlar to’plamining shakllari auditorlik tashkiloti tomonidan mustaqil ravishda ishlab chiqiladi. Ishchi hujjatlar to’plami auditorlik tekshiruvini o’tkazgan auditorlik tashkilotining egaligida bo’ladi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektni hujjatlarining nusxalari, jumladan fotonusxalari, mazkur xo’jalik yurituvchi sub’ektning roziligi bilan auditorlik tashkilotining ishchi hujjatlari to’plamiga kiritiladi.
Auditorlik tekshiruvi o’tkazilgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt hamda boshqa shaxslar, jumladan soliq va boshqa davlat organlari, auditorlik tashkilotidan ishchi hujjatlar to’plami yoki uning nusxalarini to’liq miqdorda yoki biror-bir qismini taqdim qilishni talab qilishga haqli emaslar.
Ishchi hujjatlar to’plamida bor bo’lgan ma’lumotlar maxfiy hisoblanadi hamda auditorlik tashkiloti tomonidan oshkor qilinishi mumkin emas.
Ishchi hujjatlar to’plami quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim:

• 
  auditning tekshiruvini rejalashtirish haqida yozuv;
  
• 
  bajarilgan audit xizmatlarining xarakteri, o’tkazish vaqti hamda hajmi haqida yozuv;
  
• 
  auditorlik tekshiruvi davomida olingan ma’lumotlar asosida qilingan xulosalar.
  

Auditorning professional mulohazalarini talab qiladigan barcha jiddiy masalalar, ushbu masalalar yuzasidan qilingan xulosalar bilan birga, ishchi hujjatlar to’plamida aks ettirilishi lozim.
Ishchi hujjatlar to’plami u bilan tanishgan tajribali auditor (auditor tashkiloti) tomonidan o’tkazilgan auditning tekshiruvi haqida umumiy tushunchaga ega bo’lishi mumkinligi maqsadida etarli darajada to’liq hamda mukammal bo’lishi lozim.
Ishchi hujjatlar to’plamiga kiritilgan ma’lumotlar aniq bayon qilinishi hamda ularning mazmuni va shakllari shubhasiz bo’lishi hamda ularni har xil sharhlash mumkin bo’lmasligi lozim.
Ishchi hujjatlar to’plamining hajmi va mazmuni quyidagi omillarga bog’liq:

• 
  mazkur xo’jalik yurituvchi sub’ekt yangi buyurtmachi bo’lib hisoblanadimi yoki yo’qmi;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub’ekt nodavlat tashkiloti bo’lib hisoblanadimi yoki yo’qmi;
  
• 
  audit tekshiruvi uchinchi tomonning talabiga ko’ra o’tkazilyaptimi yoki yo’qmi;
  
• 
  maxsus hisobot talab qilinadimi yoki yo’qmi.
  

Ishchi hujjatlar to’plami o’z vaqtida tayyorlanishi lozim: auditning tekshiruvidan oldin, uning davomida hamda tugatilganidan keyin. Xo’jalik yurituvchi sub’ektga auditor xulosasini taqdim etish paytida butun ishchi hujjatlar to’plami tuzilgan hamda rasmiylashtirilgan bo’lishi lozim.
Ishchi hujjatlar to’plami tarkibiga kiradigan hujjatlar quyidagi rekvizitlarga ega bo’lishi lozim:

• 
  hujjatning nomi;
  
• 
  auditorlik tekshiruvi o’tkazilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning nomi;
  
• 
  auditorlik tekshiruvi o’tkazilayotgan davr;
  
• 
  auditning taomilini bajarish yoki hujjatni tayyorlash sanasi;
  
• 
  hujjatning mazmuni;
  
• 
  hujjatni tayyorlagan shaxsning shaxsiy imzosi hamda uning tushuntirilishi.
  

Auditorlik tekshiruvining ishchi hujjatlari to’plamiga kiritilgan hujjatlar ulardagi ma’lumotlarning manbasiga suyanishi lozim. Ishchi hujjatlar to’plamida shartli belgilar (ramzlar)dan foydalanilgan bo’lsa, bunday belgilar (ramzlar) tushuntirilishi lozim. Har bir ishchi hujjati o’z raqamli indeksiga ega bo’lishi lozim. Raqamli indekslarni tuzilish tizimi hamda berilish tartibi auditorlik tashkiloti tomonidan belgilanadi.
Auditorlik tekshiruvi tugagandan so’ng ishchi hujjatlar to’plami auditorlik tashkilotining arxivida majburiy saqlash uchun topshirilishi lozim. Ishchi hujjatlar to’plamining saqlanishi, rasmiylashtirilishi hamda arxivga topshirilishini auditorlik tashkiloti rahbari yoki uning vakolatli shaxsi amalga oshiradi. O’tkazilayotgan auditorlik tekshiruvi ishchi hujjatlar to’plamining mazkur xo’jalik yurituvchi sub’ektning auditorlik tekshiruvida qatnashmayotgan auditorlik tashkilotining xodimlariga berilishiga yo’l qo’yilmasligi lozim.
Auditorlik tashkiloti ishchi hujjatlarni ishonchli saqlanishini ta’minlashi lozim. Saqlash muddati qonunchilikda belgilanadi. Ishchi hujjatlar yo’qolgan yoki ularga zarar etgan taqdirda auditorlik tashkiloti xizmat tekshiruvini o’tkazishni ta’minlashi lozim, bu tekshiruvning natijalari tegishli dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi.
Auditorlik firmasi o’zining biznes rejasini tuzayotganida bo’lajak mijozlarini aniqlab olishi lozim. Bular qonunga ko’ra o’z moliyaviy hisobotlarining to’g’riligini tasdiqlovchi auditorlik xulosasini olishi shart mijozlar, shuningdek, bunday xulosaning mavjudligi shart bo’lmagan, lekin har xil soliqlarni to’lashda tavakkalchilikni va ko’rilishi mumkin bo’lmagan zararlarni kamaytirish hamda o’z ishlab chiqarish-tijorat faoliyatlarini takomillashtirish maqsadida auditorlar bilan hamkorlik qilishga intilgan mijozlar bo’lishi mumkin.
Qonunga ko’ra auditorlik xulosasini olish shart bo’lgan korxonalar auditorlik firmalarining doimiy mijozlari hisoblanadi. Auditorlik xizmatini ko’rsatish korxonaning ishlab chiqarish-tijorat faoliyati yuzasidan buxgalterlik hisobi va hisobotining ahvolini ekspertiza qilish, moliyaviy hisobotning to’g’riligi haqida auditorlik xulosaksi olish maqsadida muayyan davr uchun korxonaning ishlab chiqarish-tijorat faoliyatini tekshirish (audit), abonementlik xizmati shaklida
auditorlik xizmati ko’rsatish to’g’risida auditorlik firmasi bilan mijoz o’rtasidagi bitimni imzolashdan boshlanadi.
Hozirgi vaqtda har qaysi auditorlik firmasi auditor va mijozlarning ma’suliyati, auditorlik tavakkalchiligi haqidagi o’z tushunchalaridan kelib chiqib, auditni o’tkazish va auditorlik xizmati ko’rsatishga doir bitimlarning turli shakllaridan foydalaniladi.
Barcha auditorlik firmalari o’zlari bajargan ishning hajmi va sifatini tasdiqlovchi asosiy hujjatlar hisoblanadigan ishchi hujjatlar tuziladi. Bularning shakli ixtiyoriy bo’lib, unda firma bajargan ishlarning qisqacha bayoni beriladi, xususan: qanday birlamchi hujjatlar va hisobga olish registrlari tekshirilganligi; tekshiruvning qaysi usuli – yalpi usulimi yoki tanlov usuli qo’llanilganligi yoziladi. Tanlab tekshirishda tanlash darajasi yoki tekshirilgan hujjatlar hajmi yoxud tanlashning boshqa mezonlari ko’rsatiladi.
Ish hujjatlarida quyidagi axborotlar ham ko’rsatiladi:
tekshirish natijalari bo’yicha mulohazalar, masalan, korxonada buxgalterlik hisobini yuritishning tekshiruv o’tkazilayotgan davrda amalda bo’lgan qonun hujjatlariga muvofiq kelmaslik faktlari (sezilgan faktlar buxgalterlik hisoboti ko’rsatkichlariga ta’sir qilsa); tekshiruvga etilmagan birlamchi hujjatlar, hisobga olish ma’lumotlari kabi hujjatlar, qonun hujjatlariga muvofiq kelmaydigan va buxgalterlik hisobotining to’g’riligiga ta’sir etadigan boshqa aniqlangan faktlar;
aniqlangan kamchiliklarni bartaraf qilish usullari haqida auditor fikri; korxonaning ishlab chiqarish-tijorat faoliyatini takomillashtirish yuzasidan auditor fikriga asoslangan boshqa tavsiyalar.
Afsuski, rivojlangan mamlakatlarda keng ma’lum bo’lgan shakli ayrim texnik jihatlari ham bizning auditda hali boshlang’ich bosqichda auditorning ish hujjatlari, ya’ni mijoz buyurtmasini bajarishda auditor olib borgan barcha qaydlar ham shular jumlasiga kiradi.
Ishchi hujjatlarni tayyorlash, shuningdek ularning ro’yxati, shakli va mazmunini konkretlashtirish auditning muhim qismidir. Ishchi hujjatlari o’ziga xos xususiyatlari, chunonchi, hujjatning raqami, mijozning nomi, auditor ko’rib
chiqadigan davr, mazmunning bayoni, hujjatni tayyorlagan shaxsning ismi-sharifi, hujjat tayyorlangan sana kabilarning aniqligi bilan ajralib turishi kerak. Tayyor ishchi hujjatlar majmui audit doirasida bajarilgan ishlar haqida aniq va ravshan tasavvur berishi lozim. Ishchi hujjatlarga qilinadigan qaydlar muayyan belgilar tarzida ifodalanadi.
AQSh, Buyuk Britaniya va ingliz tilida so’zlashadigan boshqa mamlakatlarning barcha etakchi auditorlik firmalari ishchi hujjatlarni asosan tasdiqlangan andozalarga muvofiq yuritadi. Ishchi hujjatlar tarkibida uzluksiz yuritiladigan hujjatlar, auditorlik ma’muriyati hujjatlari va joriy auditorlik axborotlari farqlanadi. Bularning ichida auditni rejalashtirish materiallari va dasturlari, mijoz har xil hujjatlarining nusxalari, foydalanilgan yumushlar va testlar ro’yxati audit jarayonida olingan dalillar va guvohnomalar, shuningdek auditning turli bosqichlarida chiqarilgan tegishli xulosalar, shu jumladan yakunlovchi bosqich xulosalari va keyingi voqealar sharhi bo’ladi.
Ishchi hujjatlarining umumiy maqsadi – rejalashtirish, auditni o’tkazish, axborotlarni to’plash va xulasani tayyorlash jarayonlarida auditorga yordam berish. Audit jarayonini rejalashtirish va hujjatlashtirishni adekvat (aynan bir xil) boshqarishga doir vazifalar avvalo auditorlik firmasining zimmasiga tushadi. Bu vazifalarni bajarish firmaning muvaffaqiyatli ishlashiga yordam beradi.
Rejalashtirish bosqichidayoq auditor mijozning ahvolini tahlil qilishi, ekspertizadan o’tkazishi va uning biznesi xususiyatlarini hujjatlar bilan qayd qilib qo’yishi lozim. Eng avvalo, mijozning katta tavakkalchilik bilan o’tkazilishi mumkin bo’lgan iqtisodiy operatsiyalarini belgilab oladi. Ana shuning asosida suiiste’mollar va moliyaviy hisobotlardagi buzib ko’rsatish faktlarini aniqlash uchun qanday auditorlik yumushlari zarur bo’lishi haqida bir fikrga keladi.
Bundan tashqari, rejalashtirish bosqichida auditor yana mijozning tashqi muhiti (munosabatlari) xususiyatlarini ham aniqlashi lozim. Auditni rejalashtirish va bu jarayonni boshqarish bir-biriga mos kelishi uchun mijozga xizmat ko’rsatishda boshidan oxirigacha faqat auditning borishini nazorat qilibgina qolmasdan, balki
to’plangan dalillar va ular asosida chiqarilgan xulosalarni bajariladigan audit yumushlarining muayyan ishchi hujjatlarida puxta qayd qilib borish lozim.
Shunday qilib, ishchi hujjatlar audit qanday rejalashtirilganligini, uning bajarilishi qanday nazorat qilinganligini, to’plangan dalillar qanchalik to’g’ri, etarli va dolzarb ekanligini amalda tasdiqlashi mumkin. Shularning asosida firma auditorlik xulosasi amalga oshirilgan tekshiruv natijalariga mosligini ko’rsatishi mumkin: bu natijalar va aniq vaziyatlarga bog’liq holda ishchi hujjatlarda auditorlik xulosasining aynan qaysi turi bu erda o’rinli ekanligini aniqlash uchun etarli asos bo’ladi.
Hujjatlardagi ma’lumotlarga qarab, ishning ko’zini biladigan mutaxassislar audit sohasining mosligini aniqlashi, shuningdek, moliyaviy hisobotning xolislik darajasi haqida ma’lum tasavvur hosil qilishi mumkin. Shuning uchun ish hujjatining har qaysi bo’limida u tuzilayotganida ko’zda tutilgan maqsadga erishish uchun etarli axborotlar bo’lishi lozim. Shu narsa muhimki, hujjatdagi batafsil ma’lumotlar hisobga olish hujjatlari va tasdiqlangan moliyaviy hisobotdagi ma’lumotdan farq qilmasligi kerak.
Auditorlik firmasi uchun ishchi hujjatlar mijozga auditorlik xulosasini taqdim qilishdan oldin auditorlik firmasining o’z nazoratchilari va sheriklari amalga oshiradigan mijoz uchun bajarilgan ishlarning sifatini nazorat qilishga asos ham bo’ladi. Agar hohlashsa, ular auditor haqiqatan ham aynan shunday auditorlik xulosasini tuzish uchun etarli dalillar to’plagan-to’plamaganligini baholashi mumkin. Ishchi hujjatlar boshqa ko’p yo’nalishlari uchun ham asos bo’lishi mumkin.
Chunonchi, ular: audit mobaynida aniqlangan turli muammolar bo’yicha auditorlik qo’mitasiga va kompaniya rahbariyatiga rasmiy taqdimnomalar uchun axborotlar manbai; auditorlik firmasi ichida xodimlar tayyorlash uchun ma’lumot tarzidagi material (mijoz kompaniyasi nomini ko’rsatmay) bo’lishi, shuningdek navbatdagi auditorlik tekshiruvlarini rejalashtirish va bajarilishini muvofiqlashtirib turishiga yordam berishi mumkin.
Agar keyinchalik shunday ehtiyoj paydo bo’lsa, auditor tashqi nazorat tashkilotlariga taqdim qilimsh, shuningdek sudda dalil sifatida keltirish uchun ishchi hujjatlardan foydalanishi mumkin.
Auditorning ishchi hujjatlari maxfiy tarzda ekanligiga e’tibor berishi lozim. Hatto, auditni o’tkazishda ham uning mazmuni bilan boshqa shaxslarni tanishtirish maqbul emas. Audit tugaganidan keyin ham ishchi hujjatlarni muhofaza qilishning barcha ko’rishlarini ko’rish kerak. G’arb amaliyotida ishchi hujjatlar faqat mijozning bevosita ruxsati bilangina boshqa shaxslar tasarrufiga berilishi mumkin. Agar ishchi hujjatlar sudga talab qilingan bo’lsa, shuningdek auditorlar ish sifatini tekshirish boshqa auditorlik firmalarining ixtiyoriy dasturi tarkibiga kiritilgan bo’lsa, bunday ruxsat talab qilinmaydi.
Mijozning maxfiy axboroti bo’lgan ishchi hujjatlarning qimmatli ekanligi tufayli ularni saqlash joyi va kimda turishi muammosi paydo bo’ldi. Auditorni mijoz yollagani va xizmatlariga haq to’lagani uchun ham mutlaqo shubhasiz, auditorning mehnati natijalari mijozning mulki bo’ladi. Bundan tashqari, mabodo sudli ish paydo bo’lsa, unda auditorning mavqei ancha engillashadi, chunki bu holda sud dalillarining barcha og’irligi mijoz zimmasiga tushadi.
Bozor iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda auditorlik firmalari odatda bir necha yildan keyin ishchi hujjatlarni mikrofilm yoki mikrofishlarga ko’chirib qo’yishadi. Bu firmada saqlanayotgan hujjatlarning hajmini ancha ixchamlashtiradi, shuningdek saqlashga ketadigan chiqimlarini kamaytiradi.
Yuqorida aytilganlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, ishchi hujjatlar mijoz kompaniya moliyaviy hisobotlarining to’g’riligini tasdiqlaydigan auditorlik xulosasidir.
Ishchi hujjatlarning muhimligi ulardagi ma’lumotlarning ham muhimligini nazarda tutadi, agar auditor o’z ishchi hujjatlarida zarur hajmdagi ma’lumotlar va dalillarni keltirmasa yoki buxgalteriya hisobi, ichki nazoratning ahvoli va hokazo haqida ahamiyatli ma’lumotlar bermasa, oqibat natijada auditorlik xulosasi ham asoslanmagan yoki noto’g’ri bo’lishi mumkin. Demak, ancha asoslangan va to’g’ri auditorlik xulosasini olish maqsadida shu talablarga javob beradigan mazmundagi ishchi hujjatlarni ishlab chiqish lozim.
Xorijiy davlatlarda odatda har qaysi firma ishchi hujjatlarni tashkil qilish va tayyorlashga o’z yondashuvini ishlab chiqish huquqiga ega. Ularning ko’pchiligi bu
huquqdan foydalanadi, bunda ular chegaralangan vaqt va mablag’lar doirasida o’z xizmatlarining yuqori sifatini saqlash ehtiyojidan kelib chiqadi. Lekin hamma ishchi hujjatlar uchun umumiy asosiy tamoyillar ham mavjud. Odatda ishchi hujjatlar eng umumiy axborotlar, ya’ni mijoz kompaniya haqidagi ma’lumotlardan boshlanadi, so’ngra auditor bajargan aniq tekshiruvlar haqida muayyan hujjatlar tuziladi hamda moliyaviy hisobot va auditorlik xulosasi bilan yakunlanadi.
Mijoz bilan imzolangan birinchi shartnomadagi tarixiy yoki asosiy yangilanadigan hamda joriy va kelgusi auditorlik ekspertizasi va tekshiruvlarga aloqador bo’lgan axborotlar odatda doimiy fayllarda saqlanadi. Tajribadan ma’lumki, bunday fayllar mijoz haqidagi qulay manba rolini o’taydi va odatda ularning ma’lumotlari uzoq vaqt o’z qiymatini yo’qotmaydi. Doimiy fayllarga kiritiladigan axborotlarning ko’pincha qat’iy belgilangan chegaralari mavjud: mijozning qisqacha tarixi, faoliyat turi, kompaniyaning ta’sis hujjatlari, shartnomalari va bitimlaridan ko’chirmalar yoki ularning nusxalari, direktor va menejment; hisob yuritish siyosati; aktsiyalar obligatsiyalar, va boshqa qimmatli qog’ozlar bayoni, oldingi tekshiruvlar, tahlil ma’lumotlari va hokazolar.
Tekshirilayotgan davrga taalluqli ishchi hujjatlar fayllarda saqlanadi. Odatda, joriy fayllar to’plamiga auditni tashkil qilish mexanizmi va dasturi, direktorlar kengashi majlislari bayonnomalarining qisqacha mazmuni; tovar etkazib beruvchilar va mijozlar bilan bo’lgan munozaralar haqidagi mulohazalar; tekshirilishi lozim bo’lgan va audit dasturidan kelib chiqadigan bevosita masalalar; har qaysi masala bo’yicha tekshiruvlar uslublari, usullari va natijalarining muxtasar bayoni.
Har gal mijoz bilan shartnoma imzolanayotganda auditorlik firmasi ishlarni tashkil qilish mexanizmini ishlab chiqadi; buning uchun buxgalteriya hisobi va moliyaviy menejmentning hajmi hamda ahvoli, mijozning ichki nazorat tizimi; jiddiy e’tibor talab qiladigan eng tang sohalar baholanadi; hisobot davrida yuz bergan muhim o’zgarishlar ko’rib chiqiladi; audit yoki boshqa xizmatlar dasturi tuziladi; auditorlik firmasining xarajatlari baholanadi va uning asosida xazmatlar uchun haq miqdori aniqlanadi; shartnoma bo’yicha bevosita ishlarni bajaradigan auditorlar tayinlanadi.
Yirik auditorlik firmalarida mijozlarning moliyaviy ahvolini tekshirishni tashkil qilish masalalari bilan tarmoqlar va faoliyat turiga qarab shu tarmoqlarning birortasiga ixtisoslashgan alohida menejerlar shug’ullanadi. O’tgan yilgi doimiy va ishchi fayllari bor doimiy mijozlar bilan shartnoma tuziladigan bo’lsa, shartnoma tuzish uchun mijozdan hisobot davrida yuz bergan o’zgarishlar haqida ma’lumotlar so’raladi. Agar mijoz yangi bo’lsa, menejer bo’lajak mijozning ishxonasiga borib, buxgalteriya hisobi hajmi va ahvolini ichki nazoratning samaradorligini, moliyaviy hisobotning buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga mosligini ekspertiza qiladi. Ekspertiza natijalariga ko’ra mijozning ishlab chiqarish-tijorat faoliyatiga audit tayinlanadi yoki unga hisobga olish ma’lumotlariga o’zgartishlar kiritish va buxgalteriya hisobi ahvolini talab qilinadigan darajaga etkazish tavsiya etiladi.
Birinchi holda mijoz bilan moliyaviy hisobotning to’g’riligini tekshirish (audit) uchun shartnoma tuziladi, unga o’tkazilgan ekspertiza xarajatlari ham qo’shiladi.
Ikkinchi holda agar mijoz auditorlik firmasi menejerining barcha takliflariga rozi bo’lsa, u bilan ham auditni o’tkazish uchun shartnoma tuziladi, lekin menejerning takliflarini bajarish uchun muayyan vaqt beriladi. Agar mijoz menejerning takliflariga qo’shilmasa, u o’tkazilgan ekspertiza qiymatini maxsus shartnoma bo’yicha to’laydi.

4.