«xalqaro audit» fanining predmeti, ob’ekti va metodi

Auditorlik tekshiruvida aldash va xato

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ko’pgina tashkilot, korxonalar o’z daromadlarini yashirishga yoki kamaytirib ko’rsatishga harakat qiladi. Buning oqibatida noto’g’ri berilgan, ko’rsatilgan ma’lumotlar moliyaviy hisobotni noto’g’ri tuzilishiga olib keladi.
Operatsiyalarni bajarishda hisobchilar ayrim holatlarda xatolarga yo’l qo’yishlari ham mumkin. Buning oqibatida ham moliyaviy hisobot noto’g’ri tuziladi.
Xalqaro audit standartlarining 240-standarti shu masalaga bag’ishlangan bo’lib, bu standart «Aldash va xato» deb nomlangan.
Bu standartda audit qilishda nimalarga e’tibor berish kerakligi, aldash va xatolar moliyaviy hisobotga qanchalik darajada ta’sir etganlik, aldash va xatolarning oldini olish bo’yicha bir qator protseduralar ishlab chiqilgan.
Bundan tashqari xalqaro audit standartlarining 240-standartida aldash va xatolarni topishda auditor qanday ishlarni olib borishi, tashkil etishi, ishni nimadan boshlashi, qanday vaziyatda qanday harakat qilishi, ularni topish uchun nimalarga e’tibor qilishi kabi bir qator tavsiyalar berilgan va yo’l-yo’riqlar ko’rsatilgan. Xalqaro auditorlar audit qilishda aldash va xatolarni topishda 240-standartga asoslangan holda ish olib borishi samarali natija beradi.
Xalqaro audit standartlari jahon miqyosidagi barcha tashkilot, korxona, kompaniya, firma va qo’shma korxonalarning moliyaviy hisobotini audit qilishda qo’llaniladi.
Ma’lumki, buxgalteriya hisobi auditning ma’lumotlar bazasi bo’lib hisoblanadi. Auditorlar tekshirish jarayonida tekshirishning maxsus uslublaridan foydalanib, auditorlik dalillarini yig’adi, moliyaviy hisobotning haqqoniyligi va to’g’riligini auditorlik xulosalari bilan tasdiqlaydi va hisob ma’lumotlarini to’g’rilash uchun o’zlarining takliflarini beradi.
Xalqaro audit standartlari boshqa informatsiya va xizmatlar auditida ham qo’llaniladi. Xalqaro audit standartlari asosiy va kerakli protseduralardan iborat.
Bir qator xalqaro audit standartlari mavjud bo’lib, ulardan 240-standart aldash va xatoga bag’ishlanadi.
Aldash oldindan bilib qilinadigan harakat hisoblanib, bir yoki bir necha kishi, rahbariyat tomonidan, ishchilar yoki uchinchi shaxs tomonidan amalga oshirilgan bo’lishi mumkin. Aldash moliyaviy hisobotni noto’g’ri tuzilishiga olib keladi.
Aldash deganda quyidagilar tushuniladi:

• 
  Manipulyatsiya, falsifikatsiya yoki hisob hujjatlarini o’zgartirilishi;
  
• 
  Aktivlarni noqonuniy yo’l bilan egallash;
  
• 
  Hisob hujjatlarida noto’g’ri informatsiya, axborot berish yoki ularni yashirish;
  
• 
  Moliyaviy-xo’jalik operatsiyalarini noto’g’ri hisobga olish;
  
• 
  Hisob siyosatini noto’g’ri olib borish.
  

Xato moliyaviy hisobotda bilmasdan qilingan xatolar bo’lib, ularga xalqaro audit standartlarida ko’rsatib o’tilganidek:

• 
  Matematik xatolar
  
• 
  Faktlarni unutish yoki ularni noto’g’ri tushunish
  
• 
  Hisob siyosatini noto’g’ri olib borish va shu kabilar tushuniladi.
  

Aldash va xatoning farqlariga yana to’xtaladigan bo’lsak: aldash xo’jalik operatsiyalari jarayonida mahsulot va xizmatlar chiqimi operatsiyalari, kirimi operatsiyalari amalga oshirilib, ularni hisobga olishda buxgalteriyada aks ettirishda bilib turib o’zgartirish. noto’g’ri provodkalar berish, ko’paytirib yoki kamaytirib ko’rsatish, asosiy vositalarni hisobga olishda: ularni kirim qilishda, chiqim qilishda, ularga amortizatsiya hisoblashlarda bila turib noto’g’ri rasmiylashtirish, ular moliyaviy hisobotlarda noto’g’ri ko’rsatilib, oxirida moliyaviy hisobot noto’g’ri tuzilishga olib keladi.
Xato esa xo’jalik operatsiyalari jarayonida hisob yozuvlarida arifmetik yoki mantiqiy xatoliklar, hisob ma’lumotlariga e’tiborsizlik yoki xo’jalik faoliyati faktlarini, mulkning holati va mavjudligini, majburiyatlar va hisoblash ishlarini noto’g’ri tasavvur etish orqali hisob va hisobot ma’lumotlarining ko’zda tutilmagan holatdagi buzilishi, asosiy vositalarni olib kelish, kirim qilish, chiqim qilish va provodkalar berishda bilmasdan noto’g’ri provodkalar berish, ularni bilmasdan, hisobchining e’tiborsizligi tufayli noto’g’ri rasmiylashtirish va hujjatlarda aks ettirish oqibatida moliyaviy hisobotlarni noto’g’ri tuzilishiga olib kelishdir.
Buxgalteriya hisobini ish jarayonida uzluksiz olib borilishi aldash va xatoning oldini olish sub’ektning rahbariyati javobgarligidadir. Bu narsalar xato va aldashlarni yo’qotmaydi, faqat oldini oladi. Xalqaro audit standartining 240-«Aldash va xato» standartidagi, audit qilishdagi auditorning javobgarligiga to’xtaladigan bo’lsak, auditor aldash va xatolarni oldini olishi majburiyatini olmaydi, ololmaydi ham.
Har bir korxona, tashkilot, kompaniya, firmalar har yili auditor nazoratidan o’tkazilishi ma’lum bir miqdorda aldash va xatolarni oldini olishi mumkin.
Auditor audit qilishdan oldin moliyaviy hisobotni o’zgartirishga olib keladigan aldash va xatolarning tavakkalchilik darajasini baholab, xato va aldashlar oldin bo’lgan yoki bo’lmaganligi haqidagi ma’lumotlarga ega bo’lishi kerak.
Ichki nazorat va buxgalteriya hisobida bo’ladigan kamchiliklardan tashqari aldash va xatolarning ko’payishiga yoki kamayishiga quyidagi omillar ta’sir etadi:

• 
  Rahbariyatning rostgo’yligi va haqqoniyligi;
  
• 
  Ichki va tashqi tazyiqlar ta’siri;
  
• 
  Noma’lum operatsiyalar;
  
• 
  Auditorlik isbotlarini yig’ish paytida paydo bo’ladigan muammolar.
  

Tavakkalchilikni baholash natijasidan kelib chiqqan holda auditor auditorlik protseduralarini ishlab chiqib, aldash va xatolarni oldini olinganligini aniq bilishi kerak.
Keyinchalik auditor aldash va xatolarning oldi olinganligi haqidagi aniq isbotga ega bo’lishi shart. Xatoni topish ehtimoli yuqoriroq, chunki xato bilmasdan, anglashilmovchilik yoki e’tiborsizlik natijasida yuzaga keladi. Unda xatoni yashirishga harakat ham qilinmaydi.
Aldash esa aksincha bo’lib, u bilib turib kamomadlarni yashirilishidir va oqibatda moliyaviy hisobotni noto’g’ri tuzilishiga olib keladi.
Noto’g’ri tuzilgan moliyaviy hisobotdagi aldashlar yashirilib ko’rsatilgani tufayli ularni topish ehtimoli biroz kamroq.
Agar tavakkalchilikni (riskni) baholash asosida ishlab chiqilgan auditorlik protseduralar aldash va xato borligini aniqlasa, auditor bu aldash va xatoning moliyaviy hisobotga potentsial ta’sirini aniqlashi shart.
Agar aniqlangan xato va aldash moliyaviy hisobotga katta ta’sir ko’rsatsa, auditor qo’shimcha protseduralarni amalga oshirishi shart.
Qo’shimcha protseduralarni hajmi auditorni o’ziga bog’liq bo’lib, xato va aldashlarni turi, ularning kelib chiqish ehtimoli, moliyaviy hisobotga qanchalik darajada ta’sir darajasidan kelib chiqadi.
Odatda qo’shimcha protseduralar xato va aldashlar aniq bor yoki yo’qligini aniqlab beradi. Agar xato yoki aldash aniqlansa, auditor tezda rahbariyatni
ogohlantirib, aldash va xato bartaraf etilishini nazorat qilishi kerak. Bu xato yoki aldashlarning o’zining auditorlik hisobotiga ta’siri darajasini ham o’rganishi kerak.
Auditor tezda rahbariyatga murojaat qilishi shart, agar:

• 
  Aldash bo’lishi mumkinligini sezib qolsa, moliyaviy hisobotga ta’sir ko’rsatmasa ham;
  
• 
  Aldash yoki katta xato ma’lum bo’lsa.
  

Agar aldashda rahbariyatni qo’li bo’lsa, auditor yurist maslahatchilardan foydalanishi shart.
Agar auditor talab qilinadigan ma’lumotlarga ega bo’lmasa, aldash va xato bo’lganligi yoki bo’lishi mumkinligini aniqlay olmasa, u auditorlik xulosasini berishdan bosh tortishi lozim.
Auditor ma’lumotlarni sir tutishi kerak, lekin aldash aniqlangan ma’lum bir hollarda u qonuniy ravishda yurist maslahatidan foydalanishi shart. Aldash va xatolarni ko’paytiradigan omillarga misollar:

1. 
   Rahbariyatning rostgo’yligiga va haqqoniyligiga tegishli misollar:
   

• 
  Rahbariyat vazifalari bir kishi tomonidan amalga oshirilib, uning ustidan tegishli, samarali nazorat o’tkazilmaslik;
  
• 
  Ko’pturkumli korporativ tizim majudligi, ammo keraksiz;
  
• 
  Yuristlarni va auditorlarni tez-tez almashinishi.
  
• 
  Kerakli joylarda ichki nazoratni kuchaytirmaslik;
  
• 
  Bosh buxgalter, buxgalterlar va iqtisodchilarni tez-tez o’zgarib, almashinib turishi.
  
• 
  iqtisodchi va buxgalterlarning bo’sh o’rinlarini to’ldirmaslik.
  

2. 
   Ichki va tashqi tazyiq ko’rsatishga tegishli misollar:
   

• 
  Sanoat tarmog’ining iqtisodiy ko’rsatkichlari pasayib, bankrotlik hollari ko’payishi;
  
• 
  Foydaning kamayishi yoki ishlab chiqarishni keskin ko’paytirish sababli aylanma mablag’ning miqdori pasayib, etishmovchilik vujudga kelishi.
  
• 
  Foydaning sifat tarkibini kamayishi: masalan, naqd pulsiz sotuv hisob-kitoblari bilan bog’liq tavakkalchilikning oshib ketishi, moliyaviy xo’jalik faoliyatda amaliy o’zgarishlar, noto’g’ri muqobil hisob siyosatini tanlash.
  
• 
  Aktsiyalarni bozordagi narxini ko’tarish uchun sof foydani yuqori qilib ko’rsatish.
  
• 
  Korxonaning investitsiyalari keskin o’sishi yoki ishlab chiqariladigan mahsulotlarning turlarini keskin ko’payishi.
  
• 
  Sub’ektning bosh rahbarlariga moliyaviy tazyiq ko’rsatilishi.
  
• 
  Korxona bir xil mahsulot ishlab chiqarishga majburligi.
  
• 
  Buxgalteriya ishchilariga juda kam vaqt ichida moliyaviy hisobotni to’ldirib berish to’g’risida buyruq berish.
  

3. 
   Noma’lum operatsiyalarga misolllar:
   

• 
  Yilning oxirida foydaga ta’sir etuvchi noma’lum operatsiyalar.
  
• 
  Buxgalteriya schetlarida noma’lum va chigal operatsiyalar.
  
• 
  Aloqador tomonlar bilan operatsiyalar.
  
• 
  Yurist, maslahatchi yoki agentlarni xizmatlariga yarasha oylik bermasdan, balki juda yuqori oylik berish.
  

4. 
   Auditorlik isbotlarini to’plash vaqtida paydo bo’ladigan muammolarga misollar:
   

• 
  Hisob yozuvlarini noto’g’ri olib borilishi, masalan, buxgalteriya kitoblari va schetlarda o’zgarishlarni ko’pligi, standartlar asosida operatsiyalarni aks ettirmaslik.
  
• 
  Operatsiyalar va buyruqlarni hujjatlashtirmaslik.
  
• 
  Buxgalteriya yozuvlari va uchinchi tomonlar ma’lumotlari o’rtasida katta farq mavjudligi va ularning auditorlik isbotlariga qarama-qarshiligi.
  
• 
  Auditorning savollariga noaniq yoki umuman javob bermaslik.
  

Moliyaviy xo’jalik faoliyati avtomatik ravishda amalga oshirilayotgan korxonalarda aldash va xatolarga ta’sir etuvchi omillar misoli:

• 
  Programmalar eskirishi yoki vaqtida ma’lumotlarni kompyuterga kiritmaslik sababli fayllardan ma’lumot ololmaslik.
  
• 
  Qo’lga kiritilgan ma’lumotlarni tasdiqlanmaganligi, tekshirilmaganligi va tegishli hujjatlarda aks ettirilmaganligi.
  
• 
  Moliyaviy hisobot va ma’lumotlar bazasi o’rtasidagi balans yo’qligi.
  

To’g’ri rejalashtirish va xalqaro audit standartlariga asoslanib, auditni amalga oshirishga qaramasdan, moliyaviy hisobotni xatolarini topa olmaslik tavakkalchiligi juda katta.
Aldash natijasida pafdo bo’lgan xatolarni aniqlay olmaslik tavakkalchiligi (riski) xato asosida paydo bo’lgan buzilishlarni aniqlay olmaslik tavakkalchiligi (riski) ga qaraganda nihoyatda katta. Chunki aldash bu – bilib turib qilingan harakat bo’lib, u albatta yashiriladi, masalan, maxfiy kelishuv, hujjat almashtirish, atayin operatsiyalarni aks ettirmaslik va auditorga bilib turib noto’g’ri informatsiya berish.
Agar auditor shu kabi aldashlarni isbotini aniqlamasa, u informatsiyani aniq, hisob yozuvlarini va hujjatlarni haqqoniy deb tan olishi mumkin.
Shunga qaramasdan auditor xalqaro audit standartlari 200-«Moliyaviy hisobot auditini maqsadi va umumiy printsiplari» standartiga asoslanadi va har bir korxonani audit qilish vaqtida aldash va xato bo’lishi mumkin deb taxmin qilib, fikr bilan sinchkovlik bilan tekshirishi zarur.
Bizga ma’lumki, buxgalteriya hisobini samarali sistemalari va ichki nazoratni kuchaytirilishi aldash va xatolarni kamayishiga olib keladi. Lekin korxona rahbarlari moliyaviy kelishuvlariga qarshi hech qanaqa ichki nazorat va hokazalar yordam bermaydi. Rahbariyat xodimlari ichki nazorat qonunlariga buysunmasligi mumkin. Shuning uchun yurist maslahatlaridan foydalanishi zarur.
Agar korxona rahbariyati aldash faktlarini bartaraf etish uchun hech narsa qilmasalar, auditor korxonani audit qilishdan bosh tortishi mumkin (moliyaviy hisobotga aldashni ta’siri bo’lmagan holda, lekin auditor o’zgartirishi shart deb lozim topsa). Bu faktlarga korxona rahbariyati aralashganini auditor aniqlasa, u yurist maslahatlaridan foydalanishi shart.
Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi nashr etgan Axloq kodeksiga asosan korxonani audit qilishdan bosh tortgan auditor, bosh tortish sabablarini aniq dalil, isbotlar asosida korxona, tashkilot rahbariga tushuntirish orqali ma’lum qilishi shart.
Xalqaro audit standartlarining aldash va xatoga bag’ishlangan 240-standartida audit o’tkazish chog’ida nimalarga ko’proq e’tibor bermoqlik, aldash va xatolarning o’rtasidagi farqlar, ularning moliyaviy hisobotga qanchalik ta’sir etgan yoki etmaganligi, ularni aniqlash chog’ida aldash va xatoni to’liq ajratib, moliyaviy natija noto’g’ri tuzilishiga xato, ya’ni bilmasdan turib qilingan xatolarni ta’sirini aniqlab, ularni to’g’rilash bo’yicha o’z fikr-mulohazalarini bildirish kabilarni o’z ichiga oladi. Shu bilan birgalikda audit jarayonida auditor moliyaviy hisobotni noto’g’ri tuzilishiga aldashlar sabab bo’lganini aniqlasa, tezlik bilan uni rahbarlarga bildirishi va ularni oldini olishga yo’l-yo’riqlar ko’rsatishi lozim. Agar aldash rahbariyat tomonidan amalga oshirilgan bo’lsa, u holda yurist maslahatlaridan foydalanishi
mumkin.

5.