Xalqaro Nordik Universiteti 4-mmt-22-guruh talabasi Mahmudova Munisa Tasviriy faoliyatga o’rgatish metodikasi fanidan

Asosiy qism
O’rganilganlik darajasi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga tasviriy 
faoliyat va predmetli rasm chizish haqidagi ta’limotlar O.U Hasanboyeva, V.I 
Loginova, M.Sh.Nurmatova, Sh.T.Hasanova N.P Sakulina va boshqalar tomonidan
o’rganilgan.
Rasm chizish bolalarni tasviriy faoliyatga o’rgatishda asosiy o’rin egallaydi 
va uchta turni o’z ichiga oladi:

Alohida predmetlarni chizish;

Mazmunli rasm chizish;

Dekorativ rasm chizish
Alohida predmetlarning rasmini chizish
.
Psixologlarning qilgan tadqiqotlariga ko‘ra, bitta predmetni boshqa 
predmetlar orasidan ajratib olish uchun bolaga shu predmetni idrok qilishga, 
predmetning shaklini bilishga yordam berar ekan. Shakllarning tasviriy 
jarayonidagi xatoliklar faqatgina bolaning noto‘g‘ri tushunchalari va 
ko'nikmalarning yetarli emasligi emas, balki predmetni to ‘g‘ri idrok etishni 
bilmasligi bilan tushuntiriladi. Bolaning tasvirlay olish qobiliyati hali yaxshi 
rivojlanmagani uchun uning oldida fikr yuritib, tasvirlash kabi qiyinchiliklar ham 
turadi. Rasmda shakl to ‘g‘ri kontur bilan chegaralab chiqilgan, lekin shu bilan 
birga, ishning 1 -bosqichlari* chiziqlarni to ‘g‘ri, aniq chizish va konturlarning 
(aniqlash) tasviri, rasmda ishlash jarayonining vazifasi bo‘lib hisoblanmaydi. Agar 

---

um umiy shakl topilmagan bo‘lsa, konturni to ‘g‘ri chiziq bilan chizib bo‘lmaydi, 
chunki u har doim o ‘zgaruvchan, shunga qarab uni chizish ham o ‘zgaradi, ya’ni 
natijasi, rasmning oxiri, yo‘nalishi ham o o‘zgaruvchandir. Rassom predm etni 
tasvirlayotganda aw al asosiy shaklning belgilarini qog‘ozda belgilab oladi. 
Maktabgacha tarbiya yosh dagi bolaga, ayniqsa, 3—4 yoshli bolaga tasvirlashning 
bunday 96 usuli juda qiyin, chunki u predmetni butunligicha tasaw ur qila olmaydi.
U nga predm etni asta-sekinlik bilan bir tomonga chizish osonroq. Tasvirlashning 
bu usuli bolaning ishini osonlashtiradi. Oldin bitta bo‘lagini tanlab, naturadagi 
keyingi bo‘lagini eslab yoki ko‘rib, shu b o ‘lagini boiaklarga b o iib , rasm 
chizishni davom ettiradi. Asta-sekinlik bilan bolalarga rasmning um umiy 
belgilarini qog‘ozga tvishirib chizishni o‘rgatish zarur, chunki rasmni boiaklarga 
ajratib chizishning o ‘ziga xos qiyinchiligi bor. Bunda kerakli shaklning asosiy 
boiaklari va ikkinchi darajali boiaklarning o'zaro joylashishlari va fazodagi 
o‘rinlarini aniq proporsional holatda chizish, aniqlash qiyin boiadi. Hamma yosh 
guruhlar uchun rasm chizish faoliyatiga o‘rgatishning asosiy umumiy vazifalari 
quyidagilar:
1. Predmetning shakli va tuzilishini tasvirlashga, ularning qismlarini o ‘zaro
proporsiyalashni ko‘rsatib berishga, harakat natijasida ulardagi o'zgartishlarga 
oigatish.
2. Tasvirini obrazli, yorqin qiladigan ba’zi bir xarakterli detallarni 
tasvirlashga o‘rgatish. 
3. Predmetning rangini, uning mazmuni va obraz xarakterini o ‘zaro 
birlashtirib berishga o‘rgatish. 
4. Bo‘yoq, rangli qalam va boshqa materiallar bilan chizishda texnik 
ko‘nikmalarni rivojlantirish.
Bir yoshdan uch yoshgacha bo‘lgan bolalar guruhida rasm chizish 
malakasining hosil bo‘lishi va rivojlanishi. Maktabgacha tarbiya muassasalarida 
rasm chizishga o‘rgatish 2 yoshdan boshlanadi. Bu davr bolalarni tasviriy 
faoliyatga tayyorlash davri hisoblanadi. Bu davrda bolalar qalamni ushlash va 
qog‘oz ustida yuritishga o ‘rganadi. Lekin bu jarayonda rivojlanmaydi, bola 
qalamni to ‘g‘ri ushlashni bilmaydi, tarbiyachi asta-sekin uni qalamni to‘g‘ri 
ushlashga odatlantiradi, bunda bolani bajarayotganligi emas, balki qalamning 
harakati, uning uchi bilan qog‘oz betiga taqillatishi qiziqtiradi. Qalam bilan to ‘g‘ri
turli xil shtrixlar, nuqtalar chiza- di, qog‘oz betida turli harakatlar qiladi, keyin 
sodda chiziqlar astatekin murakkablashadi. Bu vaqtda bola qog‘oz ustiga 
tushirilgan turli xil izlarni ko‘rib, xursand bo‘ladi. Shuning uchun bu davr «Ala-
buji» davr deyiladi. Bu davr bolada tasviriy faoliyatini vujudga keltirishga ta’sir 
ko‘rsatadi. Bu guruhda maktabgacha ta’lim-tarbiya dasturi guruhli mashg‘ulotlarni 
talab qilmasa-da, agar bolalar xohlashsa, ularni stol atrofiga o‘tirg‘izib, rasm 
chizdirishga imkon yaratish mumkin. ratish mumkin.
Ilk yoshdagi bolalar guruhlarida bolalarga bir yarim yoshdan boshlab qalam
berish mumkin. Lekin bolalar qilayotgan harakatining tasviriy ma’nosiga I kichik 
guruhdan boshlab tushuncha boshlanadi. 
1. Kichik guruh (2 yoshdan 3 yoshgacha).

---

 2. Bu davrga kelib, nutqi o‘sadi, tasaw ur doirasi kengayadi, materiallar 
bilan mustaqil harakat qilishi faollashadi. Bu guruhda tarbiyachi bolalarni 
qilayotgan harakatlarini kuzatishga o'rgatadi. Chizayotgan turli chiziqlar bilan 
predmetlarning turlarini bilishga, ularni ayrim narsalarga o‘xshatishga o‘rgatadi. 
Bolalarga savollar bilan murojaat qiladi, sen nimani chizding, deb bolaning 
chizgan ishini qaysi predmetga o‘xshashligini aniqlaydigan ko‘plab savollar 
beradi. Bolaning harakati ixtiyorsiz bo‘ladi. Hamma bolalar bir vaqtda o‘z harakati
natijasida hosil bo‘lgan ishida predmet o‘rtasidagi o‘xshashlikni aniqlay olmaydi, 
bu xususiyatning o‘sishi o‘z-o‘zidan nutqining rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Ular 
tarbiyachi ko‘rsatgan ishlarida oddiy predmet va hodisalarni tasvir etadi. Masalan, 
yomg‘ir yog‘yapti, qor yog‘yapti, barglar uchyapti, daryoda suv oqmoqda kabi 
3-yilda asta-sekin bolalarda ranglarga qiziqish ortadi. Ular turli ranglardan 
foydalanib, uni predm etga o ‘xshatadi. M asalan, uncha katta b o ‘lm agan qog‘oz 
betiga qizil bo‘yoqda bo‘lib, «men gul soldim» deydi. Bu guruhda tarbiyachi 
bolalarga predmetning qaysidir bir qismini chizib, tugatishlarni taklif qiladi. M 
asalan, sharga ip, bayroqchaga tayoqchani va qizil, yashil, ko‘k, sariq ranglarni 
bilishga va foydalanishga o ‘rgatiladi. «Quyosh», «Ko‘m -ko‘k o ‘tlar», «Gullar» 
kabi. Bolalar dastlab qalam bilan chizishadi, 3-4 mashg‘ulotdan keyin bo‘yoqdan 
foydalanib b o ‘yaydi, undan foydalanishni o'rgatiladi. Bolalarga quyidagi 
mavzularda b o ‘yoqlar bilan rasm chizdirish mum - 99 kin. Masalan, 
«Daraxtlardan barglar to ‘kilyapti, «Uyda chiroqlar yoqildi». 
Yilning 2-yarmiga tarbiyachi bolalami predmetning oddiy tasviriga o 
‘rgatadi. Tarbiyachi shar chizadi, koptok chizadi, bolalar esa y o i chizadi. Yilning 
2-yarmiga borib, bolalar bilan mashg‘ulot uyushtirilib, ular m o‘yqalam qo‘yib 
olish, qo‘g‘irchoqning ko‘ylagini yoki dastro'molcha va qo‘lqopni dog‘lar bilan 
bezashga o‘rgatiladi. Bu yoshdagi bolalarni tasvirlashga o‘rgatishda tarbiyachi turli
xil usullardan foydalanadi
Sifatli o‘rgatish uchun usullardan biri, passiv harakatlar usuli, ya’ni bola o‘zi
mustaqil harakat qiladi. Tarbiyachi bola qoiiga qalam berib, chizish harakatlarini 
bajartiradi yoki o‘yin o‘tkazadi. Bolalar qo‘1 harakatining koordinatsiyasini 
rivojlantirib borib, tarbiyachi qog‘oz betida bir xildagi ritmik harakatlarni bajaradi,
o‘ngga-chapga keyin asta-sekin murakkab harakatlarni bajarishga o‘rgatadi. 
Masalan, ip o‘rami yoki tutun chiqyapti va boshqalar. 
Tarbiyachining badiiy so‘zdan foydalanishi, bolalarga tasvirlanayotgan 
narsaning obrazli tasaw ur etishga yordam beradi. Masalan, quyosh to ‘g‘risida 
shunday she’r va ashulalardan foydalanish usuli muhim usullardan hisoblanadi. 1-
kichik guruhda tarbiyachi bolalar bilan hamjihatlik kejig qoilaniladi. Tarbiyachi 
katta qog‘oz betida archani chizadi, bolalar esa chiroqlar yoqadi (m o‘yqalamni 
qog‘ozga tikka qo‘yish usuli bilan). Bunday mashg‘ulotlami tarbiyachi 5—6 ta 
bolalar guruhi bilan uyushtirishi mumkin. 2,5 yoshdagi bolalar bilan tip 
mashg'ulotlar uyushtirish mumkin. Masalan, bolalarga rasmlar berib, unda nim alar
tasvirlanganligini aytib berish kabi o‘yinlar o ‘tkazish mumkin. Masalan, quyosh, 
bayroqcha, gullar tasvirlangan boiishi mumkin. Bolalar ularni aytib beradi, 
qiynalgan bolaga tarbiyachi yordam beradi. Tarbiyachi bolalar ishini tahlil qilib 

---

ularning ishlarining xilma-xilligi va predmet bilan tasvir o‘rtasidagi o'xshashlikni 
ko‘rsatib beradi.