Xarici siyasət və beynəlxalq münasibətlər seriyasından Elşən Misir oğlu Nəsibov
təmin edən tərəf və təmin olunan tərəf
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
təmin edən tərəf və təmin olunan tərəf. Bu bölgünün özü də şərti xarakter kəsb edir. Hər iki tərəfin fəaliyyətinin nəticəsi təminatdır, daxilə və özünə xidmətdir. Tərəflərə ayrılma resursların əldə olunması və istifadəsi qaydalarını özündə cəmləşdirən idarəetmə zərurətindən, təkmilləşdirmə zərurə- tindən ortaya çıxır. İki istiqamətdə-əldə etmək və idarə etmək istiqamətində siyasət reallaşdırılır. Təmin edən tərəf də təmin olunmaq məqsədini güdür. Təmin edən tərəf də təmin olunan tərəfin enerjisi olmadan öz fəaliyyətini təşkil etmək iqtidarında deyil. Hər şəxs təmin olunan obyektdir. Bu baxımdan da təmin edən tərəfin özü də təmin olunandır. Hər iki tərəf bir- birinə xidmət edir və xidmət olunan tərəf digər tərəf üçün mənbə rolunu oynayır. Dövlətin xarici siyasəti onun kənarlarından ətrafa yayılan və istiqamətləri birləşdirən, istiqamətlər arasında uyğunluq yaradan hərəkətləridir. Dövlət xarici siyasəti ilə öz məkanından kənarda obyektlər və predmetlər üzrə təsir imkanları qazanır və 56 bundan da əlavə şeylər əldə edir. Dövlətin beynəlxalq münasibətləri isə regionda və regiondan kənarda yerləşən məkanlar üzrə (bu məkanlarda dövlətlər mövcuddur. Dünya, ə sasən, dövlətlərin yerləşmələri və “sıralanmaları” baxımın- dan siyasi cəhətdən tərkibə ayrılıbdır) formalaşır. Xarici siyasət fəaliyyətdirsə, beynəlxalq münasibətlər üst qatdır, fəaliyyətdən əldə olunandır, mühit və sferadır, hərəkət müstəvisidir. 1 Beynəlxalq münasibətlər sahəsinə daxil olmaq dövləti xarici siyasətini müəyyən anlarda (lazım olanda), müəyyən şəraitlərdə gücləndirməyə vadar edir və şərait tələb edəndə xarici siyasətin müəyyən istiqamətlərini dayandırmağa (ləngitməyə), hərəkətin sürət tempini aşağı salmağa sövq edir. Bu nöqteyi- nəzərdən də dövlət öz hərəkətlərini idarə edən bir orqanizmdir. Bu orqanizm də dövləti daxili və xarici qıcıqlarla idarə edir. Dövlət siyasəti daxildən və kənardan gələn impulslardan, dalğalardan asılı olan bir məfhumdur, prosesli mənzərədir. Dövlət maraq (burada vətəndaşlarının fərdi qaydada mövcud olan və qrup şəklində olan maraqları nəzərdə tutulmalıdır) əsasında öz siyasətini təşkil edir. Dövlətin özünün də marağı vətəndaşının maraq tərkibini genişləndirməkdən ibarətdir. Vətəndaşın maraqlarının böyüməsi dövlətin özünün maraqlarının böyüməsinə gətirib çıxarır. Bu anda daha çox resurs hərəkət vəzyyətində olur və inkişaf meydana gəlir. Maraq şəraitdən irəli gəlir və ehtiyaclara və tələbata bağlı olur. Bu məsələlərdə kəmiyyət artdıqca dövlət siyasəti də dəyişikliyə məruz qalır. Burada siyasətin həyata keçirilməsində intensivlik artır və yaxud da effektivlik aşağı düşür. Dövlət vətən- daşlarının təbii hüquqlarını (anadangəlmə hüquqlarını) təmin edir, eləcə də zaman-zaman qazanılmış olan əlavə hüquqlarını təbii hüquqlara çevirir. (Qeyd: əslində hüquq təbiidir və 1 Nəsibov E.M. Siyasət (nəzəriyyələr, mövqelər, baxışlar, təhlillər, ideyalar, təkliflər, proqnozlar) elmi və elmi-publisistik məqalələr toplusu. II CİLD, Bakı, “Elm və təhsil”, 2010, 600 s., səh. 404. 57 insanlarla birlikdə doğulur və tərkibini genişləndirir. İ nsanların yaşları, mövqeləri və fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq öz tərkibini genişləndirir. Bu genişlənmədən də pozitiv hüquq ş axəsi əmələ gəlir. İnsanların təbii hüquqlarının tərkib zənginliyini doğulduqları şərait və zaman da ortaya çıxarır. Məsələn, inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə, zəngin resurslar məkanında dünyaya gəlmiş insanların bu resurslardan istifadə etmək haqqı vardır. İnsanların təbii hüquqları burada zamanla müəyyən olunur. Hər bir insanın təbii hüququ öz zamanına bağlıdır. Həmçinin belə bir prinsipdən də çıxış etmək olar ki, kasıb cəmiyyətlərdə, resursların kifayət qədər çatışmadığı məkanlarda dünyaya gələn şəxslərin də digər məkanlarda (zəngin məkanlarda) olan resurslardan istifadə etmək hüquqları vardır. Dünyada resurslar və istiqamətlər varsa, hamısı bütün insanlar üçündür-prinsipi insan hüquqlarının təmin olunması amilinin gələcək zamanla bağlı olmasını şərtləndirir. Yəni, cəmiyyətlər digər cəmiyyətlərdə olan resurslardan). Dövlət vətəndaşlarının maraqlarını ödəmək məqsədilə həm istiqamətverici, həm müşahidəedici və nəzarətedici (müşahidə nəzarətin tərkibindədir) funksiya yerinə yetirir və özünün bütün imkanlarını səfərbər edir. Dövlət öz imkanlarını səfərbər edərək sistemli qaydada mexanizmi formalaşdırır və hər bir resursu idarəetmə trayektoriyalarına cəlb edir. Dövlət xarici siyasəti ona görə həyata keçirir ki, bir tərəfdən beynəlxalq siyasətin aktoruna çevrilsin, digər tərəfdən də özünü beynəlxalq səviyyədə olan təhlükələrdən qorusun. Həm də bu təhlükələrin ölkənin daxilinə keçməsinin qarşısını alsın. Təhlükələrin qarşısını almaq üçün digər dövlətlərlə həm ikitərəfli və çoxtərəfli sənədlər hazırlayırlar və icra edirlər, həm də təşkilatlar yaradırlar ki, xarici siyasət sahəsində hüquqlarını cəmləşdirə və qruplaşdıra, eləcə də ixtisaslaşdıra bilsinlər. Xarici siyasət geniş anlayışdır və daxili siyasətin davamı olaraq dövlətin sərhədlərindən kənarda olan hərəkətlərini ifadə edir. Xarici siyasət dövləti bir struktur vahidi olaraq öz 58 məkanında və beynəlxalq sferada taraz formada və müstəvidə bir növ “asılı vəziyyətdə saxlayır”. Dövlətin xarici siyasəti onun bir qurum kimi fəaliyyətindən, mövcudluğundan irəli gəlir. Dövlətin xarici siyasəti onun hüquqlarını ifadə edən vəzifələrini icra etməsindən meydana gəlir. Əgər biz dövlətə vahid bir ictimai-siyasi qurum kimi baxırıqsa, onda, hesab edə bilərik ki, xarici siyasət bu bütövün, vahidin digər vahidlərlə, bütöv olanlarla münasibətlərini və əlaqələrini tənzim etmək üçündür. Xarici və daxili siyasət dövlətin fəaliyyətini iki mühüm istiqamətdə tənzim edən və bir-birindən asılı vəziyyətdə saxlayan iki sferada cəmləşmişdir. Bu iki sferada resurslar hərəkətə gətirilir və qarşılıqlı transfer şəraitində enerji mübadilələri baş verir. Beynəlxalq münasibətlər müəyyən hüquqlara, vəzifə və öhdəliklərə, eləcə də səlahiyyətlərə malik olan qurumların (dövlətlərin və təşkilatların) qarşı- lıqlı əlaqələr sferasıdır. Xarici siyasət bütövlər arasında həm zahiri, həm də daxili əlaqələri yaratmaq üçün həyata keçirilir. Yəni, dövlətlərin daxili strukturları arasında olan əlaqələrin zahiri forması (sərhədlərdən keçməsini əks etdirən zahiri forma) onların xarici siyasətlərini meydana gətirir. Xarici siyasət vahidlərin daxillərinin (burada dövlətlərin daxillərindən söhbət gedir) komponentləri arasında olan xarici əlaqələri tənzim edən aktlar toplusudur. Xarici siyasət sayəsində dövlətlərin beynəlxalq münasibətlərdə və dünya siyasətində iştirakları reallaşır və bunun da sayəsində dövlətlərin güclərinə görə təsnif olunmaları ortaya çıxır. Hər bir dövlət öz gücünü ilk növbədə öz nüvəsində (daxili güc mərkəzində 59 resursları) xaricə çıxır və digər dövlətin daxili üçün müəyyən resurslar komponentinə çevrilir. Xaricə gedən resursların daxili komponentə çevrilməsi elə nüvənin potensialının artmasına gətirib çıxarır. Xaricə (beynəlxalq aləmə) yayılan resurslar ölkələr üçün mənbələr təminedici vasitələr kimi əhəmiyyət kəsb edirlər. Xarici siyasət ümumi anlayışdır və tərkibində çoxlu sayda hərəkət sahələrini və istiqamətlərini birləşdirir. Dövlətin xarici siyasəti həm universal əhəmiyyət kəsb edir, universal formaya malik olur, həm də konkret sahələr üzrə müəyyən edilir. Bu konkret sahələr də özündə strategiya və taktikanı əks etdirir. Xarici siyasətin uversal strategiyası da yaranır və onun formalaşmasının nəzəri əsasları xarici siyasətin doktrinalarında və konsepsiyalarında, müqavilələrdə öz əksini tapır. Dövlətin xarici siyasətinin əsas məqsədlərindən biri də dövlətin beynəlxalq münasibətlər sisteminin üzvünə çevirməkdən və bəşəri dəyərlərdən istifadə etməkdən ibarətdir. Xarici siyasət dünya resurslarının təqribi bərabərlik əsasında bölünməsinə xidmət edir. Dövlətin xarici siyasəti həm nəzəri əsaslarla müəyyən olunur (nəzəri əsaslar, əvvəldə qeyd olunduğu kimi, müqavilə və sazişlərdə, doktrina və konsepsiyalarda, xartiya və konvensiyalarda, proqramlarda, strategiyalarda və digər sənədlərdə əksini tapır), həm də müəyyən taktiki və strateji addımlarla müəyyən edilir. Xarici siyasət sayəsində dövlət beynəlxalq aləmdə tanınır və digər dövlətlərlə əlaqələr qurur. Tanınma sayəsində və qurulan əlaqələr fonunda dövlət beynəlxalq sferada öz mövqeyini gücləndirməyə çalışır və artıq təsiredici tərəf kimi əhəmiyyət kəsb edir. Beynəlxalq aləmdə tanınma dövlətə xarici siyasət sahəsində geniş fəaliyyət üçün hüquqlar və səla- hiyyətlər verir. Bu baxımdan xarici siyasəti olmayan dövlətin nüvəsindən (hasil edən enerji mərkəzindən) belə söhbət gedə bilməz. Dövlət bu gün dünya siyasətinin əsas komponentidir, onun tərkibidir. Dünya siyasətinin strukturunda, mexanizm 60 subyektində dövlətlər dayanırlar və dövlətlərin fəaliyyəti onların sistem və mexanizmlərini təşkil edir. Dünya bütöv olduğundan dövlət də mütləq şəkildə həmin bütövün tərkibinə aiddir. Xarici siyasət – dövlətin əhalisini, xalqını beynəlxalq aləmdə tanıdan və dövlət tərəfindən reallaşdırılan hərəkətlər toplusudur. Xarici siyasət sayəsində dövlətlər beynəlxalq münasibətlər sferasında özlərinə mövqe əldə edirlər, statuslar qazanırlar. Xarici siyasət və bu siyasətin gücü dövlətə beynəlxalq arenada təsir imkanları qazandırır və dövlət yeni-yeni resursların əmələ gəlməsi üçün mənbələr rolunda çıxış edir. Xarici siyasət dövləti “daxildən təmizləyən” aktlar toplusudur. Bu baxımdan xarici siyasəti ilə beynəlxalq münasibətlər sferasına daxil olarkən dövlət özünü daxildən islah etməyə məcbur olur. Belə ki, dövlətə digər dövlətin, beynəlxalq ictimaiyyətin nəzarəti meydana gəlir. Xarici siyasət dövlətlərin daxili siyasətlərinə çox böyük təsir göstərir. Belə ki, dövlət beynəlxalq qaydalara əməl etməyi özünə lazım bilir. Beynəlxalq qaydalara əməl etməklə beynəlxalq ictimaiyyətin aktiv üzvünə çevrilir. Xarici siyasət sayəsində dövlətin etik davranışları formalaşır. Bu qaydalar da dövləti öz daxili hərəkətlərini tənzim etməyə vadar edir. Dövlətin xarici siyasəti onun üzərində bir nəzarətedici tərəfi (təbəqəni) yaradır və bu tərəf dövlətə əxlaq qaydaları üçün kənardan nəzarətedici funksiya yerinə yetirir. Dövlətin beynəlxalq öhdəlikləri onun daxili siyasətini müəyyən anlarda məhdudlaşdırır. Məsələn, işgəncələrin və zorakılıqların qadağan olunması ilə bağlı dövlətlərin üzərlərinə götürdükləri öhdəliklər onları daxili qanunvericilik sahəsində məhdudlaşdırıcı addımlar atmağa məcbur edir. Eləcə də kütləvi qırğın silahlarını və onun hissələrini istehsal etməyə olan qadağanedici amillər dövləti daxildən islah olunmağa vadar edir. Ölüm hökmünün ləğv olunması ilə bağlı olan öhdəliklər də dövləti daxili siyasət fəaliyyətində məhdudlaşdırır. Uşaq hüquqları ilə bağlı beynəlxalq normalar və onların qəbul olunması da dövləti 61 daxildə ehtiyatla hərəkət etməyə vadar edir. Dövlət öz xarici siyasəti sayəsində, beynəlxalq münasibətlərə qoşulması ilə bir növ “tərbiyə” olunur. Beynəlxalq münasibətlər sferası bir tərəfdən dövləti zənginləşdirir, digər tərəfdən də onu “himayə edir”. Dövlət çoxtərəfli aspketlərdə ətraf güclərlə əhatələnmiş olur. Beynəlxalq münasibətlərə qoşulma dövlətin daxili siyasətinə nəzarət tərəflərinin meydana gəlməsinin əsaslarını yaradır. Dövlət beynəlxalq ictimaiyyətin münasibətlərinə görə özünü daxildən tənzimləmək, islah etmək məcburiyyətində qalır. O dövlətlər daha da güclənə bilirlər ki, onların daxili siyasətləri ilə xarici siyasətləri arasında tarazlıq meydana gəlmiş olur. Hər iki istiqamətdə eyni məzmunlar ortaya çıxmış olur. Dövlət daxildən gücləndikcə öz resurslarının hərəkət məkanlarını böyütmək və genişləndirmək məcburiyyətində qalır. Beynəlxalq sabitlik və ümumdünya sülhü də dövlətlərin daxili siyasətləri arasında həm uzlaşmanı və uyğunlaşmanı, həm də əlaqəni təmin edən xarici siyasətin tərəflər arasında tarazlaş- dırılmasından asılıdır. Dövlətlər resurslarını tarazlı qaydada istifadə edərlərsə-burada “hər bir dövlətin imkanlarına müvafiq” prinsiplərlə istifadə nəzərdə tutulur - o zaman öz aralarında sabit hərəkət axınlarını-sabit siyasət cərəyanlarını yaratmış olarlar. Resursların tarazlı inkişafı isə dövlətlər arasında davamlı sülhə gətirib çıxara bilər. Əslində, əvvəlcə də qeyd olunduğu kimi, xarici siyasət vahiddən (bütöv olan dövlətdən) kənara çıxan daxili siyasətin davamıdır. Xarici siyasət bir tərəfdən dövlətlər arasında sıx yaxınlığı yaradırsa, digər tərəfdən də onları bir-birindən “uzaqda” saxlayır və ehtiyatlı davranma məsələləri ortaya çıxır. Xarici siyasət bir formadır və xarici məkanı əhatə etdiyi üçün həm də özünəməxsus olan bir məzmundur. Dövlətin xarici siyasəti onun daxili resurslarının tənzimlənmiş formada, qaydalarla sərhədlərindən kənara çıxmasıdır. Bu çıxma sayəsində vasitələr digər məkanlarda başqa vasitələrlə birləşir və qovuşma meydana gəlir. Beynəlxalq münasibətlər ayrı-ayrı 62 dövlətlərin qarşılaşaraq qovuşan (üst-üstə düşən) xarici siyasət fəaliyyətlərindən formalaşır. Bu qarşılaşmadan həm qovuş- malar yaranır, qovuşmalar sayəsində siyasət cərəyanları uzanır, məkanları birləşdirir, həm də toqquşmalar üzə çıxır. Bu anda kəsişmələr meydana gəlir və münaqişə, mübahisə, hətta müharibə ilə nəticələnə biləcək gərginliklər ortaya çıxır. Dövlətlərarası yaranan bütün gərginliklər onların maraqları arasında olan fərqliliklərdən meydana gəlir. Fərqli güc fərqli hərəkətləri yaradır, fərqli hərəkətlər də qarşılaşdıqda bir çox hallarda qovuşmalar yaranır (maraqlar qruplaşır, ittifaqlar meydana gəlir), əksər hallarda isə üst-üst düşmələr (burada paralelliklər) baş vermir və gərginliklər və böhranlar ortaya çıxır. Beynəlxalq gərginliklər-böhranlar əksər hallarda bir və ya bir neçə regionu əhatə edir. Bu da hər şeydən öncə əlaqələrin sistemli xarakterindən irəli gəlir və sistemin özünə olan daxili və kənar bağlılıqdan ortaya çıxır. Beynəlxalq sistem bu baxımdan öz kövrəkliyi ilə xarakterizə olunur. Dünya dövlətləri bu kövrəkliyin qarşısını almaq və davamlılığı yaratmaq üçün qarşılıqlı dialoqlar yolu ilə güzəştlərə getmək variantlarına əl atırlar ki, beynəlxalq aləmdə sülhü və sabitliyi qorusunlar. Dövlətin xarici siyasətini həyata keçirməyə vadar edən ümumi amilləri, istiqamətləri və kriteriyaları aşağıdakı şə kildə qeyd etmək olar: İlk növbədə nəzərə almaq lazımdır ki, dövlətin xarici siyasətini zəruri edən baza amillərin iki mühüm əsası vardır: birincisi, özünün mövcudluğunu təmin etmək, qorumaq və inkişaf edərək güclənmək; ikincisi, beynəlxalq münasibətlərin, dünya siyasəti sisteminin üzvünə çevrilmək. Dövlət hər iki baza istiqaməti üzrə parçalanmış, bölünmüş (burada hissələrə ayrılmış) siyasəti icra edir. Burada vəzifələr kimi hərəkətlər və hərəkət istiqamətləri əsas götürülür. Vəzifələr hüquqları 63 meydana gətirir. Məqsədlər isə qarşıya qoyulur, təmin olunmanın müəyyən hədəfləri, səviyyəsi məqsədlərə çatmağı əsas götürür. Vəzifələrə dövlətin xarici siyasətinin bütün istiqamətlərini təşkil etmək öhdəliyi və məsuliyyəti aid olur. Xarici siyasətin həyata keçirilməsini zəruri edən amillər: Maddi tələbat amili. Məlumdur ki, müasir zamanda insanların tələbatını ödəyən dünyanın maddi və təbii sərvətləri bütün məkanlar üzrə bərabər paylanılmamışdır. Dövlətlər həmin tələbatları tarazlı qaydada ödəmək məqsədilə bir-biriləri ilə iqtisadi-ticarət əlaqələri qurmaq məcburiyyətindədirlər. Bu addımın atılması resurslardan nisbi bərabərlik əsasında təmin olunmağa əsaslanır. Bütün dünya siyasətinin mərkəzində insan amili dayandığından insanların tələbatlarının tarazlıq qaydada təmin olunması dünya siyasətinin başlıca məqsədinə çevrilir. Vətəndaşlarının xarici ölkələrə miqrasiyasının təmin olunması-dövlətlər çalışırlar ki, öz vətəndaşlarının xarici ölkələrə əmək, elm və təhsil, mədəniyyət miqrasiyası yüksək səviyyədə təmin olunsun. Bu, dövlətlərarası inteqrasiya siyasətinin tərkib hissəsidir. Bu yollarla dövlətlər öz vətəndaşları üçün lazım olan resursları həm də digər ölkələr hesabına təmin edirlər. Miqrasiya eyni zamanda insanların dünya vətəndaşlığı ideyalarının formalaşmasını zəruri edir. İnsanların dünya üzrə vahid maraqlarını formalaşdırır. Miqrasiya və xarici ölkələrdə məskunlaşma və xarici ölkələrin iqtisadiyyat-təsərrüfat sahələrində çalışmaq dövlətlərarası münasibətlərin də bütövləməsinə və vəhdət təşkil etməsinə xidmət edir. Bu istiqamət həm də vətəndaşların maddi tələbat- larının təmin olunması istiqamətinin tərkibidir. İnsanların dünya turuna çıxmaq, dünyanın gəzmək hüqüqlarının təmin olunması da xarici siyasəti şərtləndirən başlıca istiqamətlərdən biridir. İndiki zamanda insanların iştirak etmək istədikləri (bütün vətəndaşlar üçün açıq olmayan, yalnız bəzi kateqo- riyadan olan şəxslər üçün giriş və iştirak imkanlarının mümkün olduğu sahələr istisna olmaqla) bütün sahələr üzrə hüquqları 64 vardır və insanların bu hüquqlardan istifadələri üçün dövlətlər şərait yaratmaqda borcludurlar. Vətəndaşların təhlükəsizliyinin qorunması, müharibə- lərin qarşısının alınması-dövlət başqa bir dövlət tərəfindən öz vətəndaşlarının təhlükəsizliyini qorumaq və təmin etmək məqsədilə (məsələn, müharibələrin qarşısının alınması) xarici siyasət həyata keçirir. İstər öz qonşuları olan dövlətlər, istərsə də kənar dövlətlərlə səmimi və dostluq xarakterinə malik münasibətlər yaratmaq məcburiyyətində olur. Bu yolla xaricdən gələn təhlükələrin qarşısını almağa çalışır. Dövlətin tərbiyəli davranışı (burada ədalətin ifadə olunduğu beynəlxalq hüquq normalarına uyğun davranmaq əsas götürülür) onu xarici təhlükələrdən qoruyur. Xaricdən gələn təhlükələrin qarşısını almaq üçün müvafiq strukturlar arasında koordinasiya olunmuş siyasəti həyata keçirmək məqsədilə əlaqələr yaradılır, müəyyən qaydaları özündə əks etdirən normalar qəbul edilir. Təhlükəsizliyin təmin olunması sahəsində siyasətin həyata keçirilməsi vacib amilə çevrilir. Ə razi bütövlüyünün qorunması – məlumdur ki, dövlət müəyyən sərhədlər çərçivəsində əraziyə malik olur. Həmin ərazilərin qorunması, başqa dövlətlərin işğalına imkan verməmək və ərazidə yaşayan vətəndaşların yaşayış yerlərini itirərək məcburi köçkünə çevrilməməsi məqsədilə xarici siyasət aparır. Bu istiqamətdə ümumi beynəlxalq konvensiyalara qoşulur və ikitərəfli və çoxtərəfli formatda əlaqələri təşkil edir. Qaçqın və məcburi köçkün problemləri, eləcə də ərazilərin işğal altındaq qalması təbii ki, ziyan çəkmiş dövlət üçün çox gərgin daxili rejimi yaradır. Tarazlı məskunlaşma pozulur və sənayenin tarazlı əsaslarla təşkili dağılır, cəmiyyətin tarazlı quruluşu (burada məkanlar üzrə yaşayış məskənlərinin paylanması nəzərdə tutulmalıdır) öz formasını itirir. Ölkə daxilində demoqrafik proseslərin tarazlanması proseslərində problemlər yaşanır və ölkənin daxili yeklənir. İşğal altında 65 qalmış sənaye sahələri və ərazilər ölkədə resurs çatışmazlığını yaradır. Vətəndaşlarının digər dövlətlərdə mövcud olan terrorist qruplardan qorunması - Bu, ümumi müdafiənin tərkib strategiyası və taktikasıdır. Başqa dövlətlərdə mövcud olan terrorçu qruplaşmanın fəliyyətinin geniş yayılaraq digər dövlətə keçməsinin qarşısının alınması məqsədilə xarici siyasət həyata keçirilir. Bu da təhlükəsizlik amili ilə bağlıdır. Silah qaçaqmalçılığı, narkotik vasitələrin və digər qadağan olunmuş maddələrin (əşyaların) mübadiləsi, adam oğurluğu və başqa ölkələrə satılması, cinayətkar dəstələrin bir dövlətdən başqa dövlətin ərazisinə keçməsi, iqtisadi sahələri əhatə edən cinayətkarlığın qarşısının alınması (qeyri-qanuni pulların xarici banklarda yatırılması və dövriyyəsi) və bu kimi digər mənfi amillərin qarşısını almaq məqsədilə xarici siyasət həyata keçirilir. Qlobal müharibələrə gətirib çıxaracaq və yer kürəsində həyatın məhvinə regional və qlobal miqyasda səbəb ola biləcək kütləvi qırğın silahlarıının geniş yayılmasının qarşısını almaq məqsədilə, eləcə də qlobal radiasiya problem- ləri ilə rastlaşmamaq üçün xarici siyasət həyata keçirilir. Bu məqsədlə də beynəlxalq hüquq normaları qəbul edilir və icrasına əməl olunur. Ekoloji problemlərin həllinə birgə yanaşma, qlobal ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunması, ərzaq çatışmazlığının aradan qaldırılması, epidemik və digər kütləvi xəstəliklərlə kollektiv olaraq mübarizə aparılması məqsədilə (çünki bu problemləri həll etmək bir dövlətin tək işi deyil) xarici siyasət həyata keçirilir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, ərzaq, geyim və dərman preparatlarının və digər ilkin zəruri maddələrin və əşyaların kəskin çatışmazlığı baş verərsə, dünya sosiolo- giyasında kəskin problemlər yaşana bilər və dünyada sabitliyin təmin olunmasında çox ciddi məsələlər üzə çıxar. Həm də onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, bir dövlətin ekoloji probleminin 66 həlli (hidrosferin və atmosferin çirkləndirilməsinin qarşısının alınması) tək onun gücündə deyil. Bu problem böyük bir regiona təsir etdiyindən digər məkanlarda (dövlətlərdə) də insanların həyatı üçün təhlükə xarakteri kəsb edir. Eləcə də qlobal ərzaq çatışmazlığını və epidemik xəstəlikləri də bu kimi qlobal problemin içərisində axtarmaq lazımdır. Bu baxımdan da bu kimi problemlərin həllində dövlətlər birliyinin gücü və vahid mövqeyi zəruri amilə çevrilir. Xarici siyasətlərin birləşdirilməsi zərurəti ortaya çıxır. Bəşəriyyətin ümumi inkişafı naminə elmi-texniki nailiy- yətlərin birgə mənimsənilməsi və iqtisadi və sosial sahələrdə tətbiqi məqsədilə də xarici siyasət həyata keçirilir. Elmi nailiyyətlər və yeni biliklər bütün dünya xalqları arasında paylaşılır. Bu addım dünyanın vahid şəkildə inteqrasiya olunmuş formada inkişafını ortaya çıxarır. Savadsızlığın aradan qaldırılması, elm və təhsilin inkişafı, bu sahədəki yeniliklərin mübadiləsi məqsədilə xarici siyasət həyata keçirilir. Dünyanın savadsızlıq problemi (xüsu- silə qadınların) dünyanın vahidləşməsinə və rasionallaşmasına imkan vermir. Bu baxımdan da dünya dövlətləri çalışırlar ki, savadsızlığın aradan qaldırılmasını tarazlı şəkildə təmin etsinlər. Dünya mədəniyyətinin və tarixinin öyrənilməsi və təbliği məqsədilə xarici siyasət həyata keçirilir. Dünya tarixinin və mədəniyyətinin birgə şəkildə öyrənilməsi və biliklərin ümumi- ləşdirilməsi ümumi metodologiyanı üzərə çıxarır ki, bu da nəticədə dünyanın elmi cəhətdən bütövləşməsinə və vahid mövqelərdən çıxış etməsinə gətirib çıxarır. İ nsan hüquqlarının qorunması və demokratiyanın inkişafı naminə dövlətlər arasında münasibətlər qurulur, əlaqə- lər yaradılır. İnsan hüquqları bütün dövlətləri düşündürür. Dövlət məhz insan hüquqlarının təmini və qorunması məqsədilə təşkil olunur. Bütün dünyada insan hüquqlarının nisbi bərbarlik əsasında təmin olunması əsas şərtə çevrilir. 67 Bunun üçün insan hüquqlarının mahiyyəti öyrənilir, tədris olunur, cəmiyyyətlər maarifləndirilir. Hər bir kəsin öz hüququnu bilməsi amili əhəmiyyət kəsb edir. Dövlətlər beynəlxalq tədbirlərdə insan hüquqları məsələsini müzakirə edirlər və öz siyasətlərinin mərkəzində də insan hüquqlarını görürlər. İnsanlıq bəşəri siyasətin qayəsini təşkil edir. Bəşəri problemlərin həllinə birgə yanaşmaq, gücləri birləşdirmək naminə xarici siyasət reallaşdırılır. Dünya xalqlarını bir-birinə yaxınlaşdırmaq və bəşəri dəyərlərə birgə sahib olmaq və bəşəri dəyərləri birgə şəkildə qorumaq istəklərindən və zərurətdən də dövlətlər arasında xarici siyasət həyata keçirilir. Xarici siyasətin həyata keçirilməsində zəruri addımlardan biri də qanunvericilik və islahatlar sahəsində, strukturlaşmada dünya təcrübəsinin öyrənilməsini və təcrübə mübadilələrinin həyata keçirilməsini təmin etməkdən ibarətdir. Bu siyasət, yəni təcrübə mübadiələlərini birləşdirmək də dünya siyasətinin vahid məzmununu formalaşdırmaq məqsədini güdür. Xarici siyasətin məqsədi beynəlxalq sistemin tərkibi kimi digər sistem strukturlarından inkişaf baxımından çox geri qalmamaqdan ibarətdir. Bu baxımdan da vahid dünya insanı ideologiyası baza olaraq xarici siyasətin qayəsinə çevrilir. Xarici siyasət- insan hüquqlarının təmin olunması baxımından iki mühüm istiqamətdə həyata keçirilir: birincisi, beynəlxalq hüquq normalarının öyrənilməsi, beynəlxalq sənədlərin daxili sənədlərlə uyğunlaşdırılması; ikincisi isə beynəlxalq təcrü- bənin öyrənilməsi və onun daxili hüquqla əlaqələndirilməsi və nümunəvi modellər şəkilində tətbiq olunması. Xarici siyasəti icra edən strukturların başlıca funksiyası bu istiqamətləri birləşdirmək və onlar arasında sıx əlaqəni yaratmaqdan ibarətdir. Ümumiyyətlə, xarici siyasətin zəruriliyini şərtləndirən çoxlu sayda istiqamətlər vardır və bu istiqamətlərin çoxalması və daima genişlənməsi prosesləri həyata keçirilir. Dünya 68 dövlətləri inkişaf etdikcə, daxili resurslar artdıqca xarici siyasət də genişlənir. Bu genişlənmə proseslərinin şərtləndirici tərkibi də genişlənir. Hər bir istiqamət müəyyən zərurətdən formalaşır. Bu baxımdan da baza münasibətlərə və əlaqələrə xidmət edən Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|