XƏDİCƏ heydərova

Ərəb 
dilində 
Transkripsiyası  Əski 
əlifbada 
Azərbaycan 
dilinə 
transliterasiyası 
ِّ ة َر كاب 
[bə
̄ kir̝a] 
هركاب 
bakirə 
ِّ ةَخ لاعُم 
[muāʹlicə] 
خلاعم
ه
 
müalicə 
ِّ لعُم
ِّ ةَم  
[muaʹllimə] 
ِّ لعم
هم  
müəllimə 
ِّ ةَل دابُم 
[mubādilə] 
لدابم
ه
 
mübadilə 
ﺫ 
ِّ ة َو ْر  
[zır
̝ wa] 
ﺫ
هور  
zirvə 
ةَل ْوَد 
[daulə] 
تلود 
dövlət 
ِّ ة َراي  ز 
[ziyār
̝ a] 
ِّت َراي  ز 
ziyarət 
ِّ ةَمْك  ح 
[h
̝ ıkmə] 
تمكح 
hikmət 
ةَبْيَغ 
[ğeybə] 
تَبْيَغ 
qeybət 
مُأ 
ِّ ة  
[ummə] 
تما 
ümmət 
ِّ ة ي  ض َو 
[wad̝ıyya] 
ِّتيضو 
vəziyyət 
 

61 
 
Rus əlifbasının transliterasiyası
29
 
 
Rus 
 
Azərbay- 
can dilinə 
 
Rus 
əlifbası 
Trans-
kripsiya 
Transli-
terasiya 
Nümunə 
А а 
[a] 
a 
арка 
arka 
Б б 
[be] 
b 
баллон 
bаlon 
В в 
[ve] 
v 
Владимир 
Vladimir 
 
Г г 
 
 [qe] 
q 
гравюра,  
qravür,  
g  
гитара,  
gitara,  
h 
гибрид 
hibrid 
Д д 
[de] 
d 
демократия  demokratiya 
Е е 
[ye] 
ya 
Вена 
Vyana 
ye 
пьеса  
pyes  
 e 
печенье 
peçenye 
Ё ё 
[yo] 
 yo 
ёлка, актёр 
yolka,  
aktyor 
о 
Хрущёв,  
Горбачёв 
Xruşşov, 
Qorbaçov 
ö 
ксёндз, 
Кёльн 
ksöndz,  
Köln 
Ж ж 
[je] 
j 
журнал 
jurnal 
З з 
[ze] 
z 
зарисовка 
запонка 
zarisovka 
zaponka 
И и 
[i] 
i 
Иркутск 
İrkutsk 
Й й 
[qısa y] 
y 
майонез 
mayonez 
yazılmır 
Маяковский  Mayakovski 
К к 
[ka] 
k 
картон 
karton  
                                                           
29
 Нигяр Агаева, Хадиджа Гейдарова. Транслитерация слов в 
азербайджанском языке заимствованные через русский язык. // 
«Тілтаным» журналы. 2019. № 1. 
 

62 
 
q 
калач 
qalac 
Л л 
[el] 
l 
Людмила 
Lüdmila 
М м 
[em] 
m 
миниатюра 
miniatür 
Н н 
[en] 
n 
Нина 
Nina 
О о 
[o] 
o 
Москва, 
оптика 
Moskva, 
optika 
П п 
[pe] 
p 
папарацци 
paparassi 
Р р 
[er] 
r 
расизм 
rasizm 
С с 
[es] 
s 
славяне 
slavyanlar 
Т т 
[te] 
t 
Троцкий 
Trotski 
У у 
[u] 
u 
Ульянов 
Ulyanov 
Ф ф 
[fe] 
f 
Фёдор 
Fyodor 
Х х 
[x] 
x 
Харьков  
Xarkov 
 
Ц ц 
 
[ts] 
s,  
цистерна  
sistern  
ts,  
троцкист  
trotskiçi  
istisna ç 
царь 
çar 
Ч ч 
[ç] 
ç 
чертёж 
çertyoj 
Ш ш 
[ş] 
ş 
шляпа 
şlyapa 
Щ щ 
[şş] 
ş  
плащ 
plaş 
şş 
мещанин 
meşşan 
ъ 
sərtlik 
işarəsi 
− 
адъюнкт 
adyunkt 
ы 
[ı] 
ı 
Мартынов 
Martınov 
ь 
yumşaqlı
q işarəsi 
− 
июль 
iyul 
Э э 
[e] 
e 
этюд 
etüd 
Ю ю 
[yu] 
yu  
Юлия,  
Yuliya,  
ü 
Люксембург  Lüksemburq 
Я я 
[ya] 
ya 
князь 
knyaz 
 
Səs əvəzləmələri. Rus dili vasitəsilə dilimizə keçmiş sözlər 
aşağıdakı səs əvəzləmələrinə məruz qalır: ц → s, ц → ç, г → g, ц 
→ ts, г → h, к → q. 

63 
 
ц  → s əvəzlənməsi: 
a) Rus dilində isimlərin söz əvvəli və ortasında gələn ци və 
це hecalarındakı ц samiti Azərbaycan dilində əksər hallarda s hərfi 
ilə  yazılır.  2013-cü  il“Azərbaycan  dilinin  orfoqrafiya  lüğəti”ndə 
söz  əvvəlində  ц  -  s  əvəzlənməsi  ilə  95  ədəd  söz  vardır:  sex, 
sellüloid,  sellüloz,  sellülit,  selsi  (C),  selsin,  sement,  sent, 
sentrifuqa, sentrist, sentrizm, sentroplazma, sentrosfer, sentrosom, 
senturiya, senturman, senzor, senzura, seolit, seroz, sianat, sianid, 
sibo,  sikl,  siklik  kordinat,  siklodial,sis-forma  (fiz.),  siklobutan, 
siklobutanol,  siklobuten,siklobutilamin,  siklofosfamid,  siklofosfan, 
siklogenez, sikloheksan, sikloheptan, sikloid, sikloqram, siklometr, 
siklon,  siklooktan,  siklop,  siklopik,  siklopropan,  siklosilikat  (-lar), 
siklotron,  silfon,  silindr,  sink,  sirk,  sirkonium,  sirkul,  sirkulyar, 
sirkulyator,  sirroz,  sirrozlu,  sistit  (tib.),  sital,  sitat,  sitoaqlütina-
siya,  sitobiologiya,  sitobioloji,  sitodiaqnostika,  sitoekologiya, 
sitoekoloq,  sitoekoloqluq,  sitofiziologiya,  sitofizioloji,  sitofoto-
metrik, sitofotometriya, sitogen, sitogenetik, sitogenetika, sitoxrom, 
sitokimya,  sitolimfa,  sitoliz,  sitologiya,  sitoloji,  sitomorfologiya, 
sitomorfoloji,  sitomorfoz,  sitoplazma,  sitoplazmadaxili,  sitoplaz-
matik,  sitoplazmon,  sitotoksin,  sitotropizm,  sitra  (mus.),  sitral, 
sitramon, sitrat(-lar),  sitron (bot.), sitrus (bot.), sivilizasiya. 
 Bu cür sözlər mürəkkəb sözlərin 2-ci tərkib hissəsi olduğu 
zaman  da  ilk  hərfi  söz  ortasında  s  kimi  qalır.  Məs.,  antisellülit, 
dakriosistit,  xolesistit,  sulfatsellüloz  və  s.  Xüsusi  isimlərdə  sözün 
əvvəlində s ilə (Setkin, Sialkovski və s.) yazılır. 
b)  Rus  dilində  -ция  suffiksindəki  ц  səsi  Azərbaycan 
dilində  s  ilə  əvəzlənir.  Dilimizdə  bu  tip  sözlər  çoxluq  təşkil  edir. 
Məs.,  ablyasiya  (coğr.),  abreirasiya,  abroqasiya  (hüq.),  absorb-
siya,  abstinensiya,  adaptasiya,  administrasiya,  adsorbsiya,  aera-
siya,  aeroionizasiya,  aeronaviqasiya,  aerostansiya,  akklimatiza-
siya,  akkomodasiya  (tib.),  akkumulyasiya,  akselerasiya,  aksessiya 
(hüq.),  aktivasiya,  aqlomerasiya,  aqlütinasiya  (dilç.),  aqrasiya, 
aqravasiya,  aqromeliorasiya,  alienasiya  (hüq.),  aliensiya  (hüq.), 
alimentasiya  (hüq.),  alliterasiya,  alterasiya  (mus.),  altisinasiya, 
ambisiya,  amensiya,  amortizasiya,  amplifikasiya,  amputasiya 

64 
 
(tib.), 
anfelsiya, 
animasiya, 
annihilyasiya, 
annotasiya, 
annotasiyalı,  antidetonasiya,  sedimentasiya,  seksiya,  sertifikasiya 
və s. 
ц   →  ç əvəzlənməsi: ц → ç əvəzlənməsi dilimizdə yalnız  
царь köklü sözlərdə və ца şəkilçisinin transliterasiyasında 
müşahidə olunur: Çar, çariça, çarizm, imperatriçə. 
ц  →  ts əvəzlənməsi: Rus dilində söz ortası və sonunda ц 
samiti ilə işlənən sözlərin Azərbaycan dilində ts ilə əvəzlənməsi 26 
ümumi isimlərdə müşahidə olunur. Məsələn, blits, nitsşeçi, vitse... 
və s. Xüsusi isimlərdə sözün ortasında və axırında ts ilə (Motsart, 
Muromets, Vorontsov  və s.) yazılır. 
 
 
 
rusca 
azərbaycanca 
1. 
 
биомицин (biomycinum) 
biomitsin 
2. 
 
блиц (нем. Blitz) 
blits 
3. 
 
блицкриг (нем. Blitzkrieg) 
blitskriq (hərb.) 
4. 
 
дендробациллин 
dendrobatsillin 
5. 
 
га́убица (нем. Haubitze) 
haubitsa (hərb.) 
6. 
 
комиций (лат. comitiо) 
komitsiya (hüq.) 
7. 
 
кра́нец 
kranets (dənizç.) 
8. 
 
липофусцин (lipofuscinum) 
lipofustsin 
9. 
 
меццо-сопрано 
(итал. mezzo-
soprano) 
     metso-soprano 
10. 
 
мунц-металл 
munts-metal 
11. 
 
ни́цшеанец 
nitsşeçi 
12. 
 
ницшеанство 
nitsşeçilik (fəls.) 
13. 
 
палаццо (итал. palazzo) 
palatsso (memar.) 
14. 
 
полицай 
politsay (tar.) 
15. 
 
рация 
ratsiya 

65 
 
 
г → g əvəzlənməsi: Rus dili vasitəsilə alınmış sözlərdə г 
→ g əvəzlənməsi müşahidə olunur. Məsələn: 
 
 
 
 
 
 
 
г → h əvəzlənməsi: Müşahidələr göstərir ki, transliterasiya 
zamanı sözlərin etimologiyası nəzərə alınıb. Məsələn: 
16. 
 
рециркуляция 
retsirkulyasiya 
17. 
 
рыцарь 
rıtsar 
18. 
 
рыцарство 
rıtsarlıq 
19. 
 
станица 
stanitsa 
20. 
 
сциенти́зм (фр. scientisme) 
stsientizm 
21. 
 
шмуцти́тул (нем. Schmutztitel)   şmutstitul (poliq.) 
22. 
 
троцкист 
trotskiçi, trotskist 
23. 
 
тро́цкизм 
trotskiçilik 
24. 
 
вице... 
vitse... 
Rusca 
Azərbaycanca 
гитара 
gitara 
гинеколог 
ginekoloq 
геноцид 
genosid 
герб 
gerb 
геодезия 
geodeziya 
геология 
geologiya 
геосфера 
geosfer 
гипс 
gips 
генерал 
general 
Rusca 
Azərbaycanca 
гелио…  
helio... 
Геракл 
Herakl 
Геркулес 
Herkules 
гербарий 
herbari 

66 
 
 
 
 
 
к→q  əvəzlənməsi:  Rus  dilindən  alınmalarda  k  hərfinin  q 
ilə  əvəzlənməsi,  az  da  olsa,  müşahidə  etmək  mümkündür. 
Məsələn:копейка  –  qəpik,  калпак  –  qalpaq,  кандалы  –  qandal, 
канава – qanov, калач – qalac, калоша – qaloş və s.  
 
ю hərfinin Azərbaycan dilində transliterasiyası: 
a)  Rus  dilində  samit  səsdən  sonra  gələn  ю  hərfi  bir  sıra 
sözlərdəü ilə əvəz edilir. Məsələn: 
b)   
 Rusca 
Azərbaycanca 
аглюцинация 
aqlüsinasiya 
аллювиальный 
allüvial 
аллювиум 
allüvium 
алюминиум 
alüminium 
блюм 
blüm 
блюминг 
blüminq 
бюро 
büro 
бюст 
büst 
бюргер 
bürger (alm.) 
бюрократ 
bürokrat 
дзюдо 
cüdo 
гибрид 
hibrid 
гидро… 
hidro.. 
гипер… 
hiper... 
гипербола 
hiperbola 
гиперемия 
hiperemiya 
гипноз 
hipnoz 
гипофиз 
hipofiz 
гипотенуза 
hipotenuz 
гипотеза 
hipotez 
гипертания 
hipertaniya 

67 
 
жалюзи 
jalüz 
жюри 
jüri 
флюиды 
flüid (lər) 
флюоресценция 
flüoresensiya 
фритюр 
fritür 
карбюратор 
karbürator 
люминофор 
lüminofor 
лютня 
lütnya(mus.) 
миниатюра 
miniatür 
обтюратор 
obtürator 
ридикюль 
ridikül 
сюжет 
süjet 
трюфель 
trüfel 
трюм 
trüm (dənizç.) 
тюнер 
tüner 
тюнинг 
tüninq 
шлюз 
şlüz 
шлюп 
şlüp (üçyelkənli gəmi) 
шлюпка 
şlüpka 
шприц-тюбик 
şpris-tübik 
Люксембург  
Lüksemburq 
 
Lakin bir sıra sözlər var ki, rus dilində ю səsi samit hərfdən 
sonra  gəlməsinə  baxmayaraq  bizim  dildə  yu  ilə  yazılır.  Məsələn, 
абсолют  –absolyut  (fəls.),  абсолютизм  –  absolyutizm,  дашнак-
цутюн  –  daşnaksutyun,  авровалюта  –  avrovalyuta,  эволюция  – 
evolyusiya,  капюшон  –  kapyuşon,  катюша(воен.)  –  katyuşa 
(hərb.),  колюрия – kolyuriya, костюм – kostyum, купюра – kup-
yur  (iqt.),  меню  –  menyu,  молюск  –  molyusk,  плюс  –  plyus  (ri-
yaz.), полюс – polyus və s. 
Bu  məsələdə  vahid  prinsipin  olmaması  müşahidə  olunur. 
Məsələn,  orfoqrafiya  lüğətində  плюш  –plüş  yazıla  bildiyi  halda, 
плюс – plyus qəbul edilmişdir.  

68 
 
c) 
Dilimizə rus dili vasitəsilə keçən alınma sözlərdə ь 
(мягкий знак), ъ (твёрдый знак), saitdən sonra və söz əvvəlində 
gələn ю (yu) hərfi dilimizdə yu ilə yazılır. Məsələn: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qoşa samitlər və söz sonunda a saiti: Rus dili vasitəsilə 
keçmiş qoşa samitli sözlər Azərbaycan dilinə transliterasiya 
olunduğu zaman bəzən samitlərdən biri və söz sonunda olan a saiti 
düşür. Məsələn:   
Rusca 
Azərbaycanca 
адъюнкт   
adyunkt 
aдъюта
́нт  
adyutant 
дизъю́нкция 
dizyunksiya  
дизъю́нкционный 
dizyunktiv 
июль 
iyul 
июль 
iyun 
конъюнкция 
konyunksiya 
конъюгация 
konyuqasiya 
конъюгата 
konyuqat 
kонъюнктив 
konyunktiv (dilç.) 
конъюнктива 
konyunktiva (anat.) 
конъюнктивит 
konyunktivit (tib.) 
конъюнктура 
konyunktura 
ньютон,  Isaac Newton  
/ˈnjuːtən/ 
nyuton (fiz.), 
фью́черс 
fyuçers (iqt.) 
юань 
yuan 
Юпитер 
Yupiter 
Юрий 
Yuriy 
Rusca 
Azərbaycanca 
агглютинация 
aqlütinasiya 
балл 
bal 

69 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Azərbaycan dilinə transliterasiya zamanı y samitinin 
artırılması: Rus dili vasitəsilə alınmış ia və io diftonqlu sözlərdə 
saitlər arasına y samitinin artırılması istisna hal kimi bir neçə sözdə 
müşahidə olunur: миллиард – milyard, миллион – milyon, 
валериан – valeryan. 
Söz sonunda й samitinin yazılışı: Rus dilindən alınmış 
xüsusi və ümumi isimlərin sonundakı й samiti Azərbaycan dilində 
yazılmır. Məsələn: Горький – Qorki, Грозный – Qroznı, 
Ярославский – Yaroslavski, Маяковский – Mayakovski, 
планетарий – planetari, сценарий – senari və s. 
Daha bir vacib məsələ rus dilində iki samit arasında gələn я 
hərfinin tələffüzü ilə bağlı transliterasiya problemidir. Təəssüf ki, 
Azərbaycan  orfoqrafiyasında  bununla  bağlı  vahid  prinsip  qəbul 
edilməmişdir.  Məsələ  burasındadır  ki,  60-cı  illərdə  я,  ю,  ё,  е 
hərfləri  aşağıdakı  şəkildə  transliterasiya  olunmuşdur:  я  –  ja,  ю  – 
ju,  е  –  je,  ё  –  jo.  Bu  zaman  я  hərfinin  iki  samit  arasındakı 
yumşalma  funksiyası  nəzərə  alınmamışdır.  Maraqlıdır  ki,  SSRİ 
баллон 
balon 
бруцеллёз 
bruselyoz 
диаграмма 
diaqram 
дифференциация 
diferensiasiya 
капилляр 
kapilyar 
массаж 
masaj 
металл 
metal 
миллиард 
milyard 
миллион 
milyon 
монограмма 
monoqram 
параллель 
paralel 
пассаж 
pasaj 
программа 
proqram 
стенограмма 
stenoqram 
телеграмма 
teleqram 
туннель 
tunel 
шоссе 
şose 

70 
 
Akademiyasının “Rus dilinin qrammatikası” fundamental əsərinin 
“Sait  və  samitlərin  tələffüzünün  yazılışı”  bölməsində  yazılıb:  “ 
Yumşaq samitlərdən sonra a (qrafik olaraq я transkripsiyada ə ilə 
verilə  bilər)  gəlir,  məs.,  пəтирублёвый,  чəсовой,  йəзыковой, 
выглəдеть.
30
  
L.V.Şerbanın  yuxarıda  göstərdiyi  prinsipdən  çıxış  edərək 
belə  bir  qərar  vermək  olar  ki,    şlyapa  əslində  şləpa;  şlyaxta  –  
şləxta; şlyambur – şləmbur; şlyager – şləger yazılmalıdır. 
 
 
ADİL-də illüstrativ materiallar problemi və Mikayıl Müşfiq 
yaradıcılığı leksikoqrafiyanın obyekti kimi 
 
Orta  əsrlərdə  yaşamış  italyan  əsilli  fransız  filoloqu 
J.J.Skaliger (Joseph Juste Scaliger) lüğət işinin ağır zəhmətini belə 
ifadə  etmişdir:  “Cinayətkarları  katorqalara,  min  bir  əziyyətli 
mədən işlərinə göndərmək lazım deyil. Onlara lüğət işini tapşırın! 
Çünki  leksikoqrafiya  bütün  bu  məşəqqətlərə  bərabərdir” 
31
. 
Skaliger  fikrini  daha  da  qüvvətləndirərək  latın  dilində  demişdir: 
“Lexicographis  secundus  post  Herculem  labor”  (Herkulesin 
əməyindən sonra ikinci yerdə lüğətçilik durur). 
Keçən  əsrin  50-60-ci  illərində  Azərbaycan  dilinin  kartote-
kasının  yaradılması  işinə  Ə.Orucov  başçılıq  edirdi.  Azərbaycanın 
yazıçı və şairlərinin əsərlərinin sitatlaşdırılması prosesinə ayrı-ayrı 
filoloqlar, tələbələr cəlb  olunmuşdu:  onlar əsərlərdən sitatları kar-
toçka üzərinə köçürərək pul müqabilində instituta gətirib təhvil ve-
rirdilər. Kompüterin olmadığı bir dövrdə kartotekanın  yaradılması 
prosesini  başqa  yolla reallaşdırmaq mümkün deyildi,  hər şey kus-
tar üsulla, əl ilə köçürülməklə həyata keçirilirdi. Bu cür pərakəndə 
sitat  toplanması  qeyri-sistemli  sitatlaşma  ilə  nəticələnməyə  məh-
kum  idi.  Yəni  yazıçı  və  şairlərin  əsərləri  sistemli  şəkildə  cümlə-
cümlə, misra-misra qeydə alınmırdı.  
                                                           
30
 Грамматика русского языка. т. I. Изд. АН.СССР, М.:1953, s. 63. 
31
 Scaliger J.J. 1) Poemata omnia. Leiden, 1615. P. 35; 2) Poemata omnia. 
Berlin, 1864. P. 38. 

71 
 
Söylədiklərimizin təsdiqi olaraq Mikayıl Müşfiq yaradıcılı-
ğından müəyyən misallar gətirmək istərdik.  
İzahlı lüğətdə qızılgöz sözünün yalnız zoologiya termini ki-
mi izahı verilib: “Qırmızı gözlü kəpənək növü”.  Ardından heç bir 
illüstrativ material yoxdur. Amma Mikayıl Müşfiqdə şair təxəyyü-
lünün bənzətməsi var. Görün şair nə deyir: 
Minlərcə nöyüt haləsi parlar 
Hər damla qızılgöz qanımızda. 
Şair  bir  damla  insan  qanını  qızılgöz  kəpənəyinin  gözünə 
bənzədib və bu gözün üzərinə minlərcə neft haləsinin əksi düşüb. 
Təbii ki,  Müşfiqin  bu bənzətməsini  lüğətdə şairanə  üslubi  işarəsi 
ilə vermək lazımdır. Çünki bu ümumişlək bir ifadə deyil. 
Başqa bir misal. ADİL-də açarçılıq sözünün qarşısında qı-
sa  bir  izah  yazılıb:  “Açarçı  sənəti,  işi”.  Ardından  yenə  heç  bir  il-
lüstrativ material verilməyib. 
Halbuki M.Müşfiqin “Buruq adami” mənzum oçеrкində bu 
leksik vahidlə bağlı kifayət qədər misralar var: 
O, bir il vardı i, açarçılıqdan 
– Bəlкə istəmədən – olmuşdu azad... 
Və yaxud: 
Baх, mənim vəzifəm açarçılıqdır; 
İllərcə feyz aldım mən bu gedişdən. 
Bilməyirəm məndə bu nə qılıqdır 
Ki, xoşlanmayıram heç qeyri işdən. 
Eyni  şəkildə  avralçı  sözü  üçün  də  demək  olar.  Bu  söz  gə-
miçilik  terminidir.  İzahlıda  avral  sözü  verilsə  də,  avralçı  sözü, 
ümumiyyətlə,  əks  olunmayıb,  halbuki  M.Müşfiqdə  bu  leksik  va-
hidlə bağlı misralar var: 
Mədəndə bu gün fırtınalar var, 
Çalхanmada ətrafa aхınlar. 
Avralçıların coşqunudur bu, 
Div səsli maşınlar кimi gurlar. 
Hansı  əsaslasa,  Azərbaycan  lüğətçiliyində  yalnız  substan-
tivləşmiş mənalı feili sifətlər lüğətə salına bilər. Belə bir qanun nə 
rus, də ingilis, nə də qeyri bir lüğətçilikdə yoxdur. Zənnimizcə, bu-

72 
 
nu  bir  oturub-araşdırmaq,  müzakirədən  keçirmək  lazımdır.  Söylə-
diklərimizin  məntiqi  izahı  olaraq  bəzi  misallar  vermək  istərdik. 
ADİL-də baş söz kimi verilən açılan leksik vahidinin yalnız “Atəş 
açan silah”  anlamı əks olunmuşdur. Halbuki Açılan sözünün feili 
sifət  mənaları da vardır.  Leksikoqrafın borcudur  ki,  izahlı lüğətdə 
sözlərin  ana  dilində  ifadə  etdiyi  bütün  polisemantik  anlamlarını 
açıb ortaya qoysun. M.Müşfiqdə biz açılan feili sifətinin həm hə-
qiqi,  həm  də  məcazi  anlamlarını  inanılmaz  poetik  ifadələrlə  görə 
bilirik. Müşfiq məcazi mənada nə gözəl deyir: 
 Gözləri yıldızlı bir yaz gеcəsi, 
 Хəfif кüləкlərin şirin ləhcəsi  
 Bir nеy dili кimi açılan zaman  
İndi isə həqiqi mənada: 
 Gözləri qibləyə açılan hasarlı binalar 
 Dinləmiş əzəldən səsini.  
Burada həqiqi mənada olan açılan sözü məcazi anlamda iş-
lənən binanın gözü yəni  pəncərə sözünün təyinidir. Açılan leksik 
vahidinin feili sifət kimi məcazi və həqiqi mənalarının işlənmə mə-
qamları, çox təəssüf ki, izahlı lüğətdə əks olunmayıb. 
Çox maraqlıdır, binanın gözü ifadəsi  izahlı lüğətdə varmı? 
Dördcildlikdə göz sözünün “kiçik pəncərə” mənası verilsə də, təəs-
süf ki, Müşfiqin tamhəcmli pəncərə üçün işlənən misraları lüğətdə 
əks olunmayıb. 
Mikayıl Müşfiq quru, susuz torpaq üçün deyir: 
 Neçin yanıq çöllərin bitirməmiş bir fidan? 
 Neçin sinəni öpməz gözü yaşlı çiçəklər? 
Gözü  yaşlı  –  yəni  şehli  mənasını  verir.  “Gözü  yaşlı” 
birləşməsi  çiçəklər  sözünün  təyinidir  və  frazoloji  biləşmə  əmələ 
gətirir.  Lüğətdə  gözü  yaşlı  çiçəklər  frazeoloji  birləşməsi  romb 
işarəsi  ilə  bütöv  şəkildə  verilməlidir.  Təbii  ki,  M.Müşfiq  dilində 
işlənən  bu  şeh  mənası  izahlı  lüğətdə  əks  olunmayıb.  Yəni  gözü 
yaşlı söz birləşməsinin həqiqi mənası lüğətdə var, amma Müşfiqin 
dilində işlənən məcazi anlamı – şeh mənası yoxdur.  
Dördcildlikdə  tən  sözünün  klassik  ədəbiyyatda  işlənən 
mənası  insan  bədəni  olaraq  verilmişdir  və  burada  Füzulidən, 

73 
 
şair Hacı  Kərim  Sanılıdan  sitatlar  var.  Lakin  Mikayıl  Müşfiq  öz 
şeirlərində tən sözünü cansız əşyalar üçün də işlədib: 
Buram-buram qıvrılıb həmlə еdincə rüzgar, 
Bu əyyaş qaldırımdan üzüstə yеrə düşdü. 
Qəlbində son döyüntü, səsində хırıltılar 
Bəyaz tənli daşlarla qucaqlaşdı, öpüşdü. 
Tənli  sözü  tən  leksik  vahidinin  dördşəkilli  -lı  şəkilçisini 
qəbul  etməsi  hesabına  yaranan  sifətdir.  Bu  söz  izahlı  lüğətdə, 
ümumiyyətlə, verilməyib. 
Lüğətdə  titrək  sözünün  titrək  səs,  titrək  əl,  titrək  dəniz, 
titrək  işıq  birləşmələrinin  anlamları  əks  olunub.  Amma  Müşfiq 
titrək sözünü baxışlar üçün də işlədir, hansı ki, lüğətdə yoxdur: 
Еşq olsun o titrəк baхışlarında 
Açan çiçəкlərə, açan güllərə. 
Son  olaraq  bütün  bu  söylənənlərdən  belə  bir  nəticə  hasil 
olur  ki,  Azərbaycan  leksikoqrafiyası  üçün  M.Müşfiq  yaradıcılığı 
digər  yazıçı  və  şairlərimizin  əsərləri  kimi  hələ  tam  öyrənilməmiş 
bir sahədir. Yuxarıda sadaladığımız ADİL-də əks olunmamış  mə-
naları lüğətçi, əlbəttə ki, özündən uydurub lüğətə daxil edə bilməz. 
Hər bir leksik vahidin semantik çalarlarının lüğətə daxil edilməsi-
nin bir əsası olmalıdır. Bu əsas bədii ədəbiyyatdan, dövrü mətbuat-
dan,  elmi  və  rəsmi  materiallardan  və  ya  dərsliklərdən  götürülmüş 
sitatların markerləşdirilməsidir. Yəni kartotekada yerləşdirilmiş si-
tat  onun  ifadə  etdiyi  hansısa  semantik  çaların  lüğətə  daxil  edilmə 
pasportudur, onun icazə bəlgəsidir.  
Şöbəmizin 2021-ci ilə qədərki iş planında “Azərbaycan di-
linin böyük izahlı lüğəti”nin tərtibatı durur. Ümid edirik ki, texni-
kanın  imkanlarını  öz  işimizə  tam  gücü  ilə  tətbiq  edərək  elektron 
kartoteka  yarada  biləcəyik  və  dahi  ədiblərimizin  əsərlərində  işlə-
nən leksik vahidlərin müxtəlif semantik çalarlarda ifadəsini, onla-
rın  təxəyyülünün  yaradıcı  məhsulu  olan  frazeoloji  birləşmələri, 
cümlə  və  misraları  izahlı  lüğətimizdə  əks  etdirməklə  bütün  türk 
dünyasına və ümumiyyətlə, dünyaya Azərbaycan dilinin nə qədər 
zəngin bir dil olduğunu nümayiş etdirə biləcəyik.