Xələfli A. A

 
§23. Yerin maqnit sahəsinin elementləri
Yerin ümumi maqnit sahəsi yer kürəsinin istənilən nöqtəsində 
gərginlik vektoru T ilə təsvir olunur. T-nin qiyməti və istiqaməti 
həmişə dəyişir. Qütblərdə T vektoru (şəkil 31) Yerin ekvatoruna 
perpendikulyardır, ekvekvatorda isə şaquli istiqamətdə yönəlir, qütb-
lərdən ekvatora kimi yavaş-yavaş düzəlirlər. T vektorunun istiqamə-
tini maqnit qüvvə xətlərinə toxunan çəkməklə təyin etmək olur. 
Keçmiş SSRİ-nin ərazisində T vektoru yer səthinə duz bucaq altında 
yönəlir. Yerin maqnit sahəsinin öyrənilməsində şərtləşilib ki, vahid 
düzbucaqlı koordinat sistemindən X,Y,Z istifadə olunsun. Hansı ki 
X,Y oxları üfüqi (X oxu şimala yönəlib, Y oxu isa şərqə), Z oxu isə 
şaquli yönəlib (Yerin mərkəzinə doğru). Tam vektor T yer səthinin 
çox nöqtələrində heç bir oxla üst-üstə düşmür (şəkil 31). T 
vektorunun şaquli müstəviyə proyeksiyasına şaquli hissəsi 
downloaded from KitabYurdu.org

---

94 
(komponenti) deyilir və böyük Z hərfi ilə işarə edirlər, üfüqi müstəvi 
üzərinə proyeksiyasına isə üfüqi hissəsi (komponenti) deyilir və 
böyük H hərfi ilə işarə edilir. N vektoru maqnit meridianı 
müstəvisində yerləşir. H vektorunu x və u oxu üzrə iki komponentə 
ayırırlar. Ayrılan komponentlərə şimal və şərq komponentləri deyilir, 
böyük X və U hərfləri ilə işarə edilir.
Coğrafi şimal qütbü (x) ilə maqnit şimal qütbü H arasındakı bucağa 
maqnit meylliyi deyilir və böyük D hərfi ilə işarə olunur və aşağıdakı 
düstürla təyin edilir. 
X =HcosD: T vektoru ilə H vektoru arasındakı bucağa əyimlik 
bucağı deyilir və J hərfi ilə işarə olunur. 
H = T cosJ 
Parametrlər arasında olan asılılıqlar aşağıdakı kimidir. Y=HsinD; 
Z=TsinJ
tgD=
Х

; sinJ=
T
Z
; T
2
=H
2
+Z
2
=X
2
+Y
2
+Z
2
; 
H
2
=X
2
+ Y
2
; 
Bu kəmiyyətlərə Yerin maqnit sahəsinin elementləri deyilir. 
Bu üç kəmiyyəti təyin etməklə Yerin tam vektorunu və əksinə, tam 
vektoru təyin etməklə bu üç komponenti təyin etmək olar. 
Yerin maqnit sahəsinin qiymətinin şimal-cənub xətti boyunca 
1 km məsafədə dəyişməsinə normal maqnit qradienti deyilir. Şimal 
qütbdən ekvatora qədər olan məsafə 10.000 km-dir. T vektorunun 
normal qradienti T=(6•10
4
)-(3•10)
4 
10000=3nTl. Z vektoru qütbdə T 
vektoruna bərabərdir, T = 6 10
4 
nTl ekvekvatorda isə Z = 0 olur, 
ona görə də normal maqnit qradientinin qiyməti Z 5nTl təşkil edir. H 
vektoru qütbdə sfır, ekvatorda isə tam vektorun qiymətinə bərabərdir. 
H=T=(3•10
4
)-(4•10
4
)
beləliklə, H komponentinin dəyişməsi 3-4 nTl təşkil edir.