Xələfli A. A

§22. Yerin maqnit sahəsi 
downloaded from KitabYurdu.org

---

89 
Süxurların maqnit sahəsinə malik olmasından hələ çox qədim 
zamanlarda Çində insanlar öz məqsədləri üçün istifadə edirdilər. Bu, 
bizim eradan əvvəl VII—X əsrə təsadüf edir. Avropada isə 
maqnitlənmiş dəmir çubuğun şimal və cənub qütbə malik olması XII 
əsrdə aşkar olmuşdur. 1558-ci ildə Q.Pereqrin Almaniyada maqnit 
haqda məktub kitabını çapdan buraxdırdı. Birinci olaraq təklif etdi ki, 
maqnitlənmiş çubuğun şimal qütbə tərəf yönələn ucunu Yerin şimal 
qütbü, cənub tərəfə yönələn ucunu isə Yerin cənub qütbü 
adlandırsınlar. Eyni zamanda kompası təkmilləşdirdi, bu isə əsrin ən 
vacib ixtiralarından biri oldu. 
Əvvəllər belə hesab edirdilər ki, kompasın əqrəbini şimala 
yönəldən Qütb ulduzunun cazibə qüvvəsidir. Sonralar məlum oldu 
ki, Yer kürəsinin bir çox hissəsində kompasın əqrəbi bu istiqamətdən 
ya şərqə, ya da qərbə doğru yerini dəyişir. Bundan başqa Avropada 
ikinci bir vacib kəşf olundu. Cavanlıqda mexanik işləmiş Qartman 
1544-cu ildə Nyurinberqdə məlumat verdi ki, kompasın əqrəbinin 
şimal qütbü aşağı basılır. Bundan asılı olmayaraq 1576-cı ildə ingilis 
dənizçisi kompas ustası Norman eyni hadisəni müşahidə edərək 
Yerin cənub qütbündə kompasın əqrəbinin cənub qütbünun aşağıya 
basılmasını aşkar etmişdir. Bununla əlaqədar olaraq aşkar edildi ki, 
kompasın əqrəbinə maqnit sahəsi təsir edir, bu isə Yerin daxilində 
gizlənir. 
Bu kəşflərdən sovra İngilis Krallığının həkimi Qilbert 1600-
cu ildə «maqnit, maqnit cisimi», «Yer böyük maqnit kimi» kitabını 
çapdan buraxdı. Qilbert təcrübi olaraq göstərdi ki, formasından asılı 
olmayaraq süni yaxud təbii maqnit həm şimal, həm də cənub qütbünə 
malikdir. Bu qütblər təklikdə mövcud ola bilməz. Qilbert bela hesab 
edirdi ki, Yerin maqnit qütbü coğrafi qütblə üst-üstə düşür, lakin bu 
təsdiq edilmədi. Maqnit qütbü coğrafi qütbdən fərqlənir. Sonralar 
aşkar oldu ki, maqnit qütbü coğrafi qütb ətrafında yerini dəyişir. 
Məlum oldu ki, maqnit sahəsinin çevrəsinin sərhədi mürəkkəb 
formaya malikdir. Nəhəng meduzanı xatırladır, başı maqnit qüvvə 
xətlərinin sıxlaşdığı hissəsinə uyğun gəlir və Günəşə tərəf 
downloaded from KitabYurdu.org

---

90 
yönəlmişdir, quyruğu isə çox uzanmış maqnit qüvvə xətlərinin
Günəş tərəfdən əsən küləyin hesabına əmələ gəlmişdir (şəkil 29). 
Şəkil
29. Maqnit sahəsinin təsir dairəsinin təsviri. 
Maqnit sahəsinin çevrəsi yerdən çox uzaq məsafələrə yayılır: 
Günəşə tərəf bu 60 min km, əks istiqamətdə isə 100 min km-
dən çoxdur.Maqnit sahəsinin quyruğu daha böyük ölçüyə malikdir, 
bəzi hallarda Aya qədər çatır. Peyklərdən ölçmə işləri göstərdi ki, 
Yerin maqnit sahəsi Yerin özü tərəfindən yaradılır. Yerin maqiit 
sahəsinin mənşəyi hal-hazırkı dövrə qədər tam aydın deyildir. 
Yer səthində müşahidə olunan maqnit sahəsini üç hissəyə ayırmaq 
olar: 1. Daxili sahə, yəni bunu yaradan səbəb Yerin daxilində. 
(mərkəzində) yerləşir; 2. Xarici səbəb; 3. Burulğanlı cərəyanlar. 
Tədqiqatlar və hesablamalar göstərdi ki, xarici və burulğanlı elektrik 
sahələrinin yaratdığı sahələr Yerin mərkəzində gedən proseslər 
nəticəsində yaranan maqnit sahəsi ilə müqayisədə çox zəifdirlər, bu 
iki sahəni nəzərə almamaq da olar. Demək olar ki, Yerin maqnit 
sahəsi Yerin nüvəsində gedən fiziki, kimyəvi və s. proseslərin 
hesabına əmələ gəlir. Bir çox nəzəriyyələr mövcuddur ki, bunların 
köməyi ilə Yerin nə üçün maqnit sahəsinə malik olduğunu sübut 
downloaded from KitabYurdu.org

---

91 
etməyə çalışırlar. Hal-hazırda bu nəzəriyyələr içərisində yeganə 
model Hidrodinamo modelidir ki, bunun köməyi ilə Yerin maqnit 
sahəsinin olmasını izah etmək olur. Bu nəzəriyyədə kiromaqnit effekt 
əsas rol oynayır. Bu effekt ondan ibarətdir ki, hər bir fırlanan cisim 
fırlanma oxu boyunca maqnitlənir. Bu sahə çox zəif sahədir. Yerin 
maqnit sahəsinin hissəsidir. Bu hipotezin köməyi ilə belə qəbul edilir 
ki, çox yuksək tempratura qədər qızmış Yerin nüvəsi fırlanma 
nəticəsində kiçik maqnit sahəsində burulğanlı elektrik sahəsi yaradır. 
Yaranmış burulğanlı elektrik cərəyanı və nüvədəki maddələrin 
yüksək temperatura malik olması həmin maddələri şaquli vəziyyətdə 
yuxarı hərəkətə gətirir. Bu hərəkət Yerin maqnit sahəsinin 
yaranmasına gətirib çıxarır. Bunu bir qədər ətraflı izah edək. 
Seysmik tədqiqatlar göstərir ki, Yerin nüvəsi Yerin həcminin 1/8-ni 
təşkil edir, maddələr burada maye şəklində yox, ifrat bərk cisim 
formasındadır. Bu maddələr böyük sıxlığa, yüksək elektrik 
keçiriciliyinə malikdir. Hesab etmək olar ki, nüvədə həmin metal 
fırlanma hərəkətində iştirak edərsə sürtünmə nəticəsində dairəvi 
burulğanlı elektrik cərəyanı yaradır. Digər tərəfdən məlumdur ki, 
maqnit sahəsində hərəkət edən elektrik keçiriciliyinə malik 
hissəciklər induksiya cərəyanı yaradır, beləliklə, bu induksya 
cərəyanı əlavə maqnit sahəsi yaradır, bu yaranmış maqnit sahəsi indi 
mövcud olan maqnit sahəsini müəyyən edir.
Belə güman edilir ki, nüvədə maye keçirici maddələrin yavaş 
konvektiv hərəkəti də baş verir, bu da nüvədə radioaktiv elementlərin 
parçalanmasından alınan istiliyin hesabına ola bilər. Bunlardan 
başqa, belə fərziyyə də var ki, Yerin daxilində termoelektrik cərəyanı 
axır, bunu yaradan səbəb isə Yerin qütblərində və nüvəsində olan 
temperaturlar fərqindən irəli gəlir. Bu temperaturlar fərqi elə bil 
mantiya ilə nüvə arasında termocüt yaradır. 
Yerin maqnit sahəsi kimi sabit maqnitin sahəsi yaxud Yerin 
mərkəzində yerləşdirilmiş dipolun iki qütbü mövcuddur ki, buna 
Yerin maqnit qütbüləri deyilir. Şimal maqnit qütbü mənfi maqnit-
izmə malikdir. Cənub qütbü isə müsbət maqnitizmə malikdir. Ona 
görə də maqnit qüvvə xətləri cənub qütbdən çıxıb şimal qütbə daxil 
downloaded from KitabYurdu.org

---

92 
olur. (şəkil 30). Yerin maqnit qütbü dipolun oxu ilə yer səthinin 
kəsişdiyi yer qəbul olunub. Müşahidələrlə müəyyən olunub ki, 
maqnit qütbü ilə coğrafi qütb üst-üstə düşmür; bu fərq şimal 
qütbündə 6°, cənub qütbündə isə 30°-dən çox olur. Əgər Yerin 
maqnit sahəsini maqnitlənmiş şara oxşatmış olsaq, maqnit 
gərginliyini istənilən müşahidə məntəqəsində riyazi düstürla 
aşağıdakı kimi göstərmək olar.
T=


2
3
cos
3
1
Р
М
Harada ki, M yerin maqnit momenti, R isə Yerin mərkəzindən 
müşahidə məntəqəsinə qədər olan məsafədir, 

Yerin maqnit oxu ilə 
məntəqə yerləşən istiqəmət arasındakı bucaqdır. 
Şəkil 30.
Yerin müxtəlif nöqtələrində Şəkil 31.Yerin maqnit sahəsnin
T vektorunun istiqaməti elementləri 
Yerin maqnit sahəsinin gərginlyi Yer səthində ən böyük qiymətə 
qütblərdə malikdir. Bu 65.000 nTl-dır, ekvekvatorda isə 35.000 nTl-
dır. Yer səthindən uzaqlaşdıqca maqnit sahəsinin gərginliyi azalır, 
maqnit dairəsinin sərhədində 5 nTl təşkil edir. Yerin süni peykindən 
aparılan müşahidələrlə müəyyən olunub ki, Günəşdən və kosmosdan 
downloaded from KitabYurdu.org

---

93 
arasıkəsilmədən yerə elektron proton seli axır. Yerin maqnit sahəsi 
bu yüklü hissəciklərin qarşısında bir maniyəyə çevrilir, bu hissəciklər 
maqnit sahəsinə düşərək oradan çıxa bilmir. Peyk və raketlərdən 
alınan məlumatlara görə bu hissəciklər yerin maqnit sahəsi ətrafında 
hədsiz böyük sahə yaradır. Bu yüklü hissəciklər maqnit sahəsində 
spiralvari maqnit qüvvə xətləri istiqamətində bir qütblə digər qütb 
arasında hərəkət edir. Yerin maqnit sahəsində yaranan bu radioaktiv 
sahə heç bir təhlükəyə malik deyil, ancaq bu zona peyklər, raketlər 
və kosmik gəmilər üçün ciddi maniələr yaradır. Peyk və raketlərlə iki 
radioaktiv qütb aşkar edilib, yerdən uzaqlaşdıqca radioaktiv zonanın 
intensivliyi əvvəlcə 100 dəfələrlə artır, özünün ən böyük qiymətinə 
25000 km məsafədə çatır və sonra isə azalmağa başlayır. Yer 
səthidən 10 Yer radiusu məsafəsində (63700km) radioaktivlik sabit 
səviyyəyə çatır. Axırda qeyd etmək lazımdır ki, Yerin maqnit 
sahəsinin öyrənilməsi və onun nəzəriyyəsinin işlənib hazırlanması 
təkcə faydalı qazıntıların axtarışı üçün deyil, bütün bəşəriyət üçün 
əhəmiyyət kəsb edir. Çünki Yerin maqnit sahəsi olmasa, kosmosdan 
gələn şüaların qabağını almaq mümkün olmazdı, bu da bəşəriyyətin 
məhvinə səbəb olardı.