Xətti cəbr və analitik həndəsə

Zəlzələr,onların zədələyici təsiri və xarakterikası

Zəlzələr dünyanın daxilində olan təbii proseslər nəticəsində meydana gəlir. Bu proseslər iki yolla təzahür edir: tektonik hərəkətlər və vulkanik fəaliyyət.

Tektonik zəlzələlər, Yer kabuğundakı plitlərin bir-birinə qarşı hərəkət etmələri nəticəsində meydana gəlir. Bu hərəkətlər müəyyən yerlərdə plitlərin üzərində qalxma və ya enmə nəticəsində enerji açığa çıxır və bu da zəlzələnin yaranmasına səbəb olur.

V ulkanik zəlzələlər, vulkanik fəaliyyətin nəticəsində meydana gəlir. Bu fəaliyyət zamanı, vulkanın altında qatı külək, su və lav hərəkət edir. Bu hərəkət nəticəsində, Yer kabuğundakı plitlərin bir-birinə qarşı hərəkət etməsindən fərqli olaraq, enerji açığa çıxır və zəlzələ yaradır.
Zəlzələlərin zədələyici təsiri çox olur və bəzən dəhşətli fəsadlara səbəb olur. Zəlzələlər zamanı tikintilər, körpülər, məscidlər və sair binalar kənarlaşa bilər və ya tamamilə yıxıla bilər. Həmçinin, zəlzələlər zamanı yollarda çökmələr və daşların hərəkət etməsi də baş verə bilər. Bu da əhalinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün qaydalara və tədbirlərə əməl etmənin vacibliyini vurğular.

Zəlzələlərin xarakteristikası, onların magnituda və intensivliyi ilə təyin edilir. Magnituda, zəlzələnin gücünü nəzərə alır və Richter ölçüsü ilə ölçülür. Intensivlik, zəlzələnin götürdüyü ziyanın miqdarını nəzərə alır və Modified Mercalli şkalanın qrafik təsviri ilə göstərilir.

Haqqında

Yerin müxtəlif süxurlardan təşkil olunması, yerin daxili qatlarında olan temperatur və təzyiq fərqi nəticəsində litosferdə müxtəlif proseslər gedir. Bu proseslər mənşəyinə görə daxili (endogen) və xarici (ekzogen) olur. Daxili proseslər Yer səthində yüksəklik və çökəklikləri yaradır. Süxurların yatım formalarını pozur, vulkan və zəlzələləri yaradır. Litosferdə çatların, qırışıqların əmələ gəlməsi ilə müşahidə olunan şaquli və üfüqi hərəkətlər tektonik hərəkətlər adlanır. Bu proseslərin təsiri nəticəsində süxur layları üfüqi, maili, şaquli vəziyyət alır və ya çatlarla müxtəlif hissələrə ayrılır.

Şaquli hərəkətlər — düzənliklərə nisbətən dağlarda daha sürətlə gedir. Yerin daxilində baş verən proseslər səthdə tədrici, çoxəsrlik qalxma və enməyə səbəb olur. Məs: Hollandiya hər il 3 mm enir, Skandinaviya yarımadası isə 1 sm qalxır. Şaquli hərəkətlər nəticəsində enmiş sahə qraben, qalxmış sahə isə horst adlanır. Qrabenlərin su ilə dolması nəticəsində Baykal, Urmiyə, Van, Tanqanika, Nyasa və s. kimi göllər yaranıb. Qraben və horstlar pillə şəklində olduqda fayadlanır. Üfüqi hərəkətlər də şaquli hərəkətlər kimi tədricən baş verir. Tektonik çatlarla parçalanmış litosfer tavaları üst mantiyanın səthi ilə ildə 2–3 sm sürətlə "sürüşərək" hərəkət edir. Üfüqi hərəkətlər nəticəsində enmiş sahə antiklinal və qalxmış sahə isə sinklinal adlanır.

San-Fransiskoda baş vermiş zəlzələnin
nəticələri, ABŞ, 1907-ci il

Yer səthindən episentrə ilk növbədə uzununa dalğalar çatır və onların təsiri vertikal istiqamətdə yönəlmiş olur. Zərbə qüvvəsi ilə maksimuma çatır. Uzununa dalğalar öz növbəsində yer səthində üçüncü növ seysmik dalğa törədir ki, buna da səthi, yaxud uzunperiodlu dalğalar deyilir. Lakin ehtizazın xarakterinə görə səthi dalğalar eninə dalğalara da aid edilə bilər. Səthi dalğaların uzunluğu bir neçə yüz kilometrə çatır. Yayılma sürəti isə eninə dalğaların yayılma sürətindən iki dəfə kiçikdir. Bu sürət bərk süxurlarda 3,3-4,0 km/san-dək dəyişir, amplitudu isə az-az hallarda bir neçə santimetrə çatır. Səthi dalğalar yer üzərində böyük dağıntılar törədir. Onların dağıdıcı təsirləri pleystoseyst sahəsində xüsusilə daha yüksək olur.

Qeyd edilən dalğalardan başqa zəlzələlər zamanı ağırlıq dalğaları da yaranır. Bu növ dalğalar su ilə doymuş qumlarda və gillərdə əmələ gəlir. Yumşaq süxurların hissəcikləri seysmik zərbələrin təsiri ilə tarazlıq vəziyyətindən çıxarıldıqdan sonra yenidən əvvəlki vəziyyətinə gətirilməsi ağırlıq qüvvəsinin hesabına baş verir. Ağırlıq dalğalarının da sürəti, demək olar ki, elastiki ehtizazdan 1000 dəfə kiçikdir, saniyədə təxminən bir neçə metrdən artıq deyildir. Bu dalğalar yer qabığında adi gözlə görünə bilən deformasiyalar əmələ gətirir.

Zəlzələnin gücü və enerjisi. Zəlzələnin episentrində - Yer səthində bir çox əşyalar bilavasitə aşağıdan gələn zərbələrə məruz qalır, "dik (yuxarı) atılır" və sonradan öz yerinə otururlar. Hündür qurğular, məsələn çoxmərtəbəli tikililər - binalar güclü şaquli zərbələrdən dağılırlar. Episentrdən uzaqlaşdıqca zərbənin yer səthinə çıxış bucağı azalır və onun gücü tədricən sönür. Çəp və üfiqi təkanlar əşyaları vertikal - şaquli vəziyyətindən çıxarır, onları yıxır, çevirir, bəzən isə hətta döndərirlər.

Zəlzələ qüvvəsi (intensivliyi) hələ zəlzələlərin alət (instrumental) üsulu ilə müşahidəsi olmayan dövrlərdə ancaq adi gözlə təyin edilirdi. Bunun üçün zəlzələ nəticəsində müxtəlif sahələrdə baş vermiş dağıntılar bir-biri ilə müqayisə edilirdi və hansının daha şiddətli olması aydınlaşdırılırdı. Bu müqayisədə insan hissiyatına əsaslanan çox böyük subyektivlik və qeyri-müəyyənlik var idi. Məsələn, insanlar onların evlərini ciddi zədələyən zəlzələləri yüngül hiss olunan zəlzələdən güclü hesab edirdilər. Halbuki, daha güclü zəlzələ sadəcə uzaqda baş verdiyinə görə zəif hiss edilə bilərdi.
X IX əsrin ortalarından başlayaraq zəlzələləri insan hissiyatına, fiziki obyektlərə vurduğu ziyana, ətraf geoloji mühitə vizual təsirinə görə təsnifatlaşdırmağa cəhdlər edilirdi. Əsrin sonlarında İsveçrədə və İtaliyada tərtib edilmiş Rossi-Forel (RF) zəlzələ intensivliyi şkalasından istifadə olunurdu. Bu şkalanın öz əksini tapdığı cədvəldə seysmik titrəyişlər intensivliklərinə görə 10 dərəcəyə bölünür. 1902-ci ildə isə İtaliyada Cüzeppi Merkalli tərəfindən yeni - 12 ballı intensivlik şkalası tərtib edilmişdir. Amerikalı alimlər Q.Vud və F.Nyumen tərəfindən 1931-ci ildə, Ç.Rixter tərəfindən isə 1956-cı ildə mövcud şkalaya müəyyən dəyişikliklər edilmişdir və hazırda bu şkala "Modifikasiya olunmuş Merkalli şkalası (MMİ)" adlanır.

1964-cü ildən Azərbaycanın da daxil olduğu keçmiş SSRİ-də, həmçinin Şərqi Avropada rəsmi olaraq 12 ballıq MSK-64 şkalası tətbiq edilir. Şkalanın adı onu tərtib edən seysmoloqların soyadlarının baş hərflərindən formalaşdırılmışdır: S.V.Medvedyev (SSRİ), V.Sponxoyer (ADR) və V.Karnik (Çexoslovakiya). Bir-birindən az fərqlənən MMİ və MSK-64 şkalalarından əlavə 12 ballıq Avropa makroseysmik şkalası (EMS,1998), həmçinin Yaponiyada 1951-ci ildən tətbiq edilən Yaponiya meteoroloji agentliyinin (JMA) 7 ballıq şkalası mövcuddur.

Zəlzələlər yerdəki qabarıqlıqların və çatlama nöqtələrinin hərəkət etməsi ilə yarana bilir. Bu hərəkət nəticəsində enerji açığa çıxır və bu enerjinin dəyəri zəlzələnin gücünə və ölçüsünə təsir edir. Zəlzələlər, yerin daxilində və ya üzərində baş verə bilər və zaman zaman tsunamilərlə və vulkanik patlamalarla birlikdə yaranır.Zəlzələlər xüsusi bir risk kateqoriyası ilə əlaqədar olur. Bu kateqoriyada olanlar arasında, zəlzələyə məruz qalmış insanlar, təhlükəli binalarda yaşayanlar, bina tikintisi və ya təmirində işləyənlər, zəlzələ alarm və xilasetmə sistemləri təmiri ilə məşğul olanlar, tədqiqat mərkəzlərində və zəlzələ riski olan bölgələrdə çalışanlar sayılabilir.Zəlzələlər və onların təsirindən qorunmaq üçün bir sıra tədbirlər alınmalıdır. Zəlzələ alarm və xilasetmə sistemlərinin quraşdırılması, müqavimətli binaların tikintisi, zəlzələ təlimləri, təhlükəli binalardan yayılma və ya evakuasiya planları hazırlanması, zəlzələ çantalarının hazırlanması və zəlzələ sığınacaqlarının hazırlanması kimi tədbirlər sayılabilir.
Son olaraq, zəlzələlər və onların təsirindən qorunmaq üçün alınan tədbirlər, insanların canını qoruyacağı kimi, dağıtıma, iqtisadiyyat və sosial həyatın dayanmasına da təsir edir. Bu səbəbdən, zəlzələlər və onların təsirindən qorunmaq üçün alınan tədbirlərin tətbiqi, insanlar üçün vacibdir.
Zəlzələlər zamanı zədələnmiş insanların sayı, zəlzələnin gücü, yerin xüsusiyyətləri, binaların təmir və tikinti keyfiyyəti kimi faktorlara bağlı olur. Zəlzələlər zamanı əhalinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün tədbirlər alınmalıdır. Bu tədbirlər arasında, zəlzələ müqavimətli binaların tikintisi, zəlzələ alarm sistemi, təxribat planları və təlimlər kimi tədbirlər sayılabilir.
Zəlzələlər öncədən bəlli olmaz və bu səbəbdən, zəlzələyə hazırlıq ən əsas məsələlərdən biridir. Hazırlıq, kiçik tədbirlər vasitəsi ilə də edilə bilər, məsələn, evdə bir zəlzələ çantası hazırlamaq və ya ailə ilə birgə təxribat planı yaratmaq.

Zəlzələləri əvvəlcədən öngörə bilmək çətindir və bu günə qədər elə bir texnologiya yoxdur. Zəlzələlər yerin daxilində baş verdiyindən, onların baş verməsi ilə bağlı tədqiqatların əksəriyyəti zəlzələ baş verəndən sonra aparılır. Yerin qoxlaması, titrəməsi və ya başqa təsirlər, zəlzələnin baş verməsinin əvvəlcədən xəbərdarlıq verməsi üçün müsbət əlamətlər ola bilər. Ancaq, bu əlamətlər zəlzələnin mövcud olduğunu təsdiq etməz və yalnız bir təxminədir.

Z əlzələlər üçün hazırlıq, təlim və təhlükəsizlik tədbirləri, insanların bu doğal fənominin nə vaxta baş verəcəyini öncədən bilmədikləri üçün çox vacibdir. İnsanlar zəlzələlərə hazırlıqlı olmalı və zəlzələ zamanı qorunmaq üçün gərəkli tədbirləri qısa müddətdə almaq üçün bilik və təcrübə sahibi olmalıdır.
Son dövrlərdə, dünyanın dəyişik bölgələrində bir çox zəlzələlər baş vermişdir. Bunların ən çox nəticə verənləri arasında 2010-cu il Haiti zəlzələsi, 2011-ci il Tohoku zəlzələsi və tsunamisi (Yaponiya), 2015-ci il Nepal zəlzələsi, 2017-ci il Meksika zəlzələsi və 2018-ci il Lombok zəlzələsi sayılabilir.
Son zamanlarda İranın Qaradağ rayonunda 7.3 şiddətində zəlzələ baş vermişdir. Bu zəlzələ sonucunda yüz minlərlə insan evsiz qalmış, bir çox insanda yaralanmalar olmuşdur. Həmçinin, 2021-ci ilin aprel ayında Hindistanda baş verən 6.0 şiddətində zəlzələ də bir çox insanın həyatını itirməsinə və yaralanmasına səbəb olmuşdur.
Bunların yanı sıra, son dövrlərdə zəlzələlərə daha çox diqqət yetirilməyə başlanmış və bir çox ölkələr zəlzələyə dayanıqlı tikinti standartlarına uyğun binaların inşa edilməsi üçün tədbirlər görmüşdür.
Konstantinopol zəlzələsi 10 sentyabr 1509-cu ildə Mərmərə dənizinin şimal-şərqində, Osmanlı İmperiyası sərhədləri daxilində baş verib. Yerli vaxtla saat 04:00 radələrində baş verdiyi bildirilən zəlzələnin səth dalğasının gücü əvvəlki tədqiqatlardan fərqli olsa da, 7,2 Ms ilə 8,0 Ms arasında hesablanıb. Bugünkü ölçmələrlə 50 saniyə davam edən zəlzələnin episentrinin Adalar seqmentində olduğu müəyyən edilib. Zəlzələnin intensivliyi Merkalli şiddət şkalası üzrə X (intensiv) və ya XI (ekstremal) olaraq müəyyən edilib.
T arixi qeydlərə görə, zəlzələ nəticəsində Osmanlı İmperiyasının paytaxtı Konstantinopolda 4000 ilə 13000 arasında insan həyatını itirib, 10000-dən çox insan yaralanıb, 1070-ə yaxın ev dağılıb, mədrəsələr, hamamlar, məscidlər və kilsələr dağılıb, 160 min əhalisi olan şəhərdə 5 minə yaxın adam həlak olub. Bundan əlavə, zəlzələdən sonra baş verən və hündürlüyü bəzi yerlərdə 6 metri keçən sunami dalğaları şəhərin divarlarını aşaraq, rayonlara ciddi ziyan vurub, İstanbul divarlarını zədələyib. Zəlzələnin təsiri Boludan Ədirnəyə qədər hiss olunub. Xüsusilə Qalata bölgəsində bir çox evləri su basıb.
Növbəti güclü zəlzələlərdən biri də 2023-cü il fevralın 6-da yerli vaxtla saat 04:17-də Türkiyənin Kahramanmaraş vilayətinin Pazarcık rayonunda 7,7 bal gücündə baş verib. Daha sonra saat 13:24-də Elbistan rayonunda 7,6 bal gücündə iki zəlzələ, fevralın 7-də Adıyaman şəhərinin Gölbaşı rayonunda 5,3 bal gücündə daha bir zəlzələ olub. Episentri Kahramanmaraş şəhərində yerləşən zəlzələ isə 7.4 bal gücündə olub. 10-dən çox vilayətdə dağıntılar yaradan təbii fəlakət nəticəsində 912 nəfər həlak olub, 5385 vətəndaş xəsarət alıb. Dağıdıcı zəlzələdən sonra ən böyüyü 6,6 bal gücündə olmaqla ümumilikdə 42 afterşok baş verib.