Xirurgik kasalliklar

Davolash.  Tireotoksikozli  buqoqni  davolash  zamonaviy  endokrinologiya 

va  jarrohlikning  eng  dolzarb  muammolaridan  biri  hisoblanadi,  chunki  bu 

kasallik  Markaziy  Osiyo  mamlakatlari  uchun  o’lka  patologiyasi  hisoblanadi. 

Aholiga  endokrinologik  xizmat  ko’rsatish  takomillashishiga,  ixtisoslashgan 

muassasalar  sonining  ortishiga,  maktabgacha  bo’lgan  yoshdan  boshlab  buqoq 

profilaktikasini  joriy  qilinishiga  qaramay,  tireotoksik  buqoq  bilan  xastalangan 

---

 

22 

bemorlar  sonining  barqarorligi  va  bugungi  kunda  ularning  ko’payishi  qayd 

qilinyapti.  Bundan  tashqari,  so’nggi  yillarda  tireotoksik  buqoqning,  tuzalishi 

qiyin  bo’lgan,  asoratlangan  turlari  kundan-kunga  ortib  bormoqda,  ularni 

davolash  samarasiz  o’tmoqda.  Ko’pchilik  olimlarning  fikricha,  bu  holat 

urbanizatsiya  jarayonlari,  ekologiyaning  buzilishi,  stress  va  emotsional-

psixologik  sharoitlarga  boy  hozirgi  zamon  ijtimoiy-siyosiy  hayotning 

xususiyatlari  bilan  chambarchas  bog’liq.  Tireotoksik  buqoq  bo’yicha 

operatsiyalar  hozirgi  vaqtda  yurtimizning  ko’pchilik  shifoxonalarida,  jumladan 

viloyat shifoxonalarida ham bajarib kelinmoqda. 

Bugungi  kunda,  diffuz  toksik  buqoqni  davolashning  uchta  asosiy  turi 

mavjud: dori-darmonlar vositasida muolaja (konservativ davolash), tarkibini yod 

moddasi tashkil etgan preparatlar bilan davolash va xirurgik operatsiya. 

Tireotoksik  buqoqni  davolashda  dori-darmonlar  vositasida  muolaja 

operatsiyaga tayyorgarlik jarayoni yoki kasallikning boshlang’ich bosqichlarida 

mustaqil  davo  sifatida  qo’llaniladi.  Uning  asosiy  tamoillari  diffuz  turdagi 

tireotoksik  buqoqda  deyarli  ko’p  farqlanmaydi,  lekin  kasallikning  og’ir-

engilligiga  qarab  davolash  jarayoniga  zaruriy  tuzatishlar  kiritiladi.  Dori-

darmonlar  vositasida  qilinadigan  muolajaning  asosiy  maqsadi  –  yuqorida 

keltirilgan  nerv  sistemasi  va  asabdagi  (albatta  vegetativ  nerv  sistemasidagi 

buzilishlarni inobatga olgan holda), yurak-qon tomir sistemasini izdan chiqishini 

bartaraf  etish,  modda  almashinuvi  jarayonini  va  bemor  organizmidagi  yuzaga 

chiqqan  barcha  buzilishlarni  izga  solish,  hamda  detoksikatsion  muolajadan 

iborat.  Buning  uchun    asabni  tinchlantiruvchi  va  neyroplegik  preparatlar 

(rezerpin, elenium, seduksen, amitriptilin va b.) qo’llaniladi. Taxikardiya kuchli 

rivojlanganda, 

arterial 

qon 

bosimini 

pasaytirish 

hisobiga, 

miokard 

giperfunktsiyasini  pasaytiruvchi  beta-blokatorlar  qo’llash  maqsadga  muvofiq 

bo’ladi. 

Albatta,  dori-darmonlar  vositasida  qilinadigan

 

muolaja,  tireotoksikozning 

engil  va  o’rtacha  og’irlikdagi  turlari  bilan  kasallangan  bemorlarda  o’tkaziladi, 

kasallikning  og’ir  kechadigan  hollarida  esa,  qilinayotgan  muolaja  operatsiyani 

---

 

23 

asoratsiz  o’tishiga  zaruriy  tadbir  hisoblanadi.  Chunki,  bu  kasallikda  operatsiya 

jarayoni  davomida  yoki  undan  keyin  turli  asoratlarning  (tireotoksik  kriz  va  b.) 

kelib  chiqishi,  bemor  ahvolini  og’irlashtirishi  va  noxush  natijaga  olib  kelishi 

mumkin. 

Tarkibini yod

 

moddasi tashkil qilgan preparatlar

 

bilan davolash: 

1.  Yod  mikrodozalari,  lyugol  eritmasi,  tarkibida  yod

 

moddasi  bor 

preparatlar  guruhi  namoyondalari  bo’lib,  ularni  lyuminal,  valeryanka  bilan 

birga,  barqapop  taxikardiya  va  titroq  aritmiyada  esa  digitalis  bilan  birga 

tayinlanadi.  Yod  moddasi  –  bemorlarni  operatsiyaga  tayyorlashda  g’oyat 

ta’sirchan  vosita,  biroq  kasallik  kechishida  hamisha  ham  barqaror  va  uzoq 

muddatga  yaxshilanishni  vujudga  keltiravermaydi  –  ko’pchilik  bemorlarda 

davomli  remissiya  davridan  keyin  ahvol  yana  yomonlashib,  hatto  davolashdan 

oldingi  holatdan  ham  battar  bo’lishi  mumkin.  Yod  tugunli  tireotoksik  buqoqli 

bemorlarga  esa,  deyarli  ta’sir  qilmaydi.  Yodning  terapevtik  aktivligi,  birga 

qo’shilib  kelgan  kasallikni  hisobga  olgan  holda,  boshqa  vositalarni  mohirona 

qo’shish yo’li bilan kuchaytirilishi mumkin. 

2.  Merkazolil  –  sintetik  tireostatik  preparat  bo’lib,  yod  preparatlari  bilan 

birga  sutkasiga  40-60  mg  dozada  tayinlanadi.  Remissiya  davri  boshlangandan 

keyin 1 kecha-kunduz davomida 5-10 mg quvvatlab turadigan dozasi buyuriladi. 

3. Beta-adrenoblokatorlar – arterial qon bosim, qonning bir daqiqada otilib 

chiqishining  pasayishi  hisobiga  miokard  giperfunktsiyasini  kamaytiradi,  sinus 

tuguni ritmini sekinlashtiradi. 

4. Yurak glikozidlari – strofantin, korglyukon. 

5.  Tiouratsil  –  ko’pchilik  bemorlarda  asosiy  modda  almashinuvni 

pasaytiradi,  tomir  urishini  siyraklashtiradi,  asab  va  nerv  simptomlarini 

engillashtiradi, umumiy kayfiyatni yaxshilaydi, ekzoftalm kamayadi. Meyori 14 

kungacha  0,2  dan  kuniga  3  marta,  bemor  ahvoli  yaxshilanganda  0,1-0,2  dan 

kuniga  2  martagacha  pasaytiriladi.  Davolashni  qonni  muntazam  nazorat  qilib 

turgan  holda  o’tkazish  lozim,  chunki  preparat  suyak  ko’migi  va  jigarga  toksik 

ta’sir ko’rsatishi mumkin. 

---

 

24 

6.  Detoksikatsion  muolaja  va  diurezni  kuchaytirish.  Uning  mohiyati 

infuzion  (venaga  suyuqliklar  quyish)  muolajasi  (oqsilli  va  oqsilsiz  qon  o’rnini 

bosuvchilar  va  b.)  zamirida  siydik  haydovchi  preparatlar  (laziks,  furosemid, 

veroshpiron)  qo’llashdan  iborat.  Hozirgi  davrda  detoksikatsiyaning  birmuncha 

ta’sirchan  ekstrakorporal  usullaridan:  gemosorbtsiya,  plazmoferez,  limfoferez, 

limfosorbtsiya va boshqalardan foydalaniladi. 

7. Organizm quvvatini oshiradigan muolajalar: gemotransfuziya, plazma va 

oqsilli,  oqsilsiz  qon  o’rnini  bosuvchi  preparatlar,  kontsentratsiyasi  yuqori 

glyukoza  eritmalarini  quyish.  Anabolik  preparatlar,  tarkibida  temir  moddasi 

bo’lgan preparatlarni, vitaminlar bu muolajaning tarkibiy qismi hisoblanadi. 

8. Fizioterapevtik usullar – elektr moslama yordamida uyqu, galvanik yoqa 

qo’yish, giperbarik oksigenatsiya (GBO) va b. 

9.  Har  bir  bemor  uchun  individual  dozada  radioaktiv  yod  (I

131

)  ishlatish  – 

qalqonsimon  bez  follikulyar  epiteliy  xujayralarini  halokatga  uchratadi  va 

ularning  o’rnini  biriktiruvchi  to’qima  bilan  to’ldiradi.  Biroq,  bu  preparat  katta 

dozalarda  qabul  qilingandan  so’ng  o’lim  bilan  tugaydigan  jadal  tireotoksik 

reaktsiya  rivojlanishi,  davo  kor  qilmaydigan  doimiy  og’ir  miksedema  paydo 

bo’lishi  mumkinligini  e’tiborga  olish  lozim.  Qalqonsimon  bezning  xavfli 

o’smalari  rivojlanishi,  jinsiy  bezlar  faoliyatini  o’zgarishi,  ekzoftalmning 

kuchayishi ehtimoli ham yo’q emas. 

Tabiiyki,  tireotoksikozni  davolashning  mavjud  hamma  usullarini  sanab 

chiqish  qiyin,  keyingi  davrda  ularning  soni  ko’payib  yangidan-yangi  dorilar 

topilyapti,  davo  taktikasining  ayrim  jihatlari  qayta  ko’rib  chiqilyapti. 

Tireotoksikozni  davolash  vositalari  orasida  gormonal  terapiyaga,  karbonat 

preparatlari,  kardanum  va  boshqalarni  qo’llanilishiga  alohida  ahamiyat 

berilmoqda.  SHunga  qaramasdan,  diffuz  toksik  buqoqni  xirurgik  davolash 

hanuzgacha,  radikal  usul  bo’lib  qolayapti.  Tireotoksikozning  tugunli  yoki 

aralash  turlarida  esa,  albatta  operatsiya  usulini  qo’llash  maqsadga  muvofiq 

bo’ladi, chunki mualliflar ko’rsatishicha tugunli va aralash buqoqlarning 25% ga 

yaqinida malignizatsiya bo’lish ehtimoli bordir. 

---

 

25 

Tireotoksik  buqoqda  jarrohlik  usullarini  qo’llash  texnikasi  hozirgi  vaqtda 

birmuncha  takomillashgan.  Biroq,  qalqonsimon  bezda  qilinadigan  operatsiya 

usullari  bilan  bog’liq  hamma  masalalar  uzilkesil  hal  etilgan  deb  bo’lmaydi, 

chunki operatsiya vaqtida ham, operatsiyadan keyingi davrda ham og’ir asoratlar 

hanuzgacha yuz berib turadi. 

Operatsiyaga  ko’rsatmalar  va  monelik  qiladigan  hollar.  Diffuz  toksik 

buqoqni  konservativ  davolash  jarayonida  remissiyalar  va  bemor  ahvolining 

vaqtincha  yaxshilanish  davridan  aldanish  yaramaydi,  chunki  ular  aksariyat 

muolaja  natijasida  yuz  beradi  va  undan  keyin  tezda  o’tib  ketadi.  Kasallik 

muddatlari  va  og’irligi  oshgan  sayin,  ayniqsa  davomli  va  kam  ta’sirchan 

davolashda operatsiya xavfining kuchayib borishini unutmaslik kerak. 

Xirurgik  davolashga  ko’rsatmalar:  III  daraja  va  undan  yuqori  kattalikdagi 

diffuz  buqoq,  traxeyaning  ezilishi  yoki  siqilishi  holatlari,  tugunli  va  aralash 

buqoqlar, yod moddasi bo’lgan preparatlarga allergiya, kasallikka va yurak-qon 

tomir  tizimi  tomonidan  bo’lgan  o’zgarishlarga  muolajaning  ta’sirsizligi. 

Bemorning  yoshi  (keksa,  yosh bola)  qalqonsimon bezda operatsiya  o’tkazishga 

monelik  qiladigan  hol  hisoblanmaydi,  biroq  bu  yoshlarda  operatsiya  turini 

tanlashga birmuncha ehtiyotlik bilan yondoshish lozim. 

Tireotoksikozning  engil  turlarida,  qo’shilib  kelgan  (yondosh)  kasallik  o’ta 

og’ir  bo’lgan  vaqtda,  keksa  bemorlarda  jigar,  buyrak,  yurak-qon  tomir 

sistemasining  qaytmas  o’zgarishlari  bo’lsa,  ruhiy  kasallarda,  diabetning  og’ir 

turida  –  operatsiyadan  voz  kechish  lozim  bo’ladi.  Homiladorlikning  birinchi 

oylarida  tireotoksikoz  klinikasi  orta  borganda  esa,  xomilani  bartaraf  etib, 

so’ngra  muolaja  qilish,  u  ham  naf  bermaganda  operativ  davolash  maqsadga 

muvofiq bo’ladi. 

Tireotoksikozning  og’ir  turlarida,  bemorlarni  operatsiyadan  oldin 

tayyorlashni  endokrinologiya  bo’limida  vrach-endokrinolog,  jarroh  va 

anesteziolog bilan hamkorlikda o’tkazilishi maqsadga muvofiq bo’ladi.