Xitoy klassik kommunistik mamlakatmi?
Xitoy Xalq Respublikasi evolyusiyasining to‘rt bosqichi
Yüklə 31,99 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Demokratiya va Xitoy
|
Xitoy Xalq Respublikasi evolyusiyasining to‘rt bosqichi
Si Szinpinning hokimiyat tepasiga kelishi bilan Xitoy Xalq Respublikasi o‘z taraqqiyotida to‘rtinchi bo‘lgan yangi bosqichga qadam qo‘ydi deyish mumkin. Oldingi uchta bosqich quyidagilar: - Xitoy Xalq respublikasi tashkil etilgan 1949 yildan Madaniy inqilob boshlangan 1966 yilgacha davrlar. Bu mamlakatning yangi siyosiy va iqtisodiy tizimining poydevori qo‘yilgan bosqichdir. - 1966 yildan 1976 yilgacha: katta ichki burilish va tashqi izolyasiya bilan ajralib turadigan madaniy inqilob bosqichi. - Mao vafotidan keyin qisqa o‘tgan davr (1976 yilda) Den Syaopin o‘z kuchini mustahkamlashga xizmat qilgan bo‘lsa, 1978 yildan uchinchi bosqich boshlanadi, bu islohotlar va tashqi dunyoga ochilish davridir. - To‘rtinchi bosqich 2012 yilda Si Szinpinning hokimiyatga kelishi bilan boshlandi. Ushbu bosqich yanada qat’iy tashqi siyosat, ichki siyosatdagi intensivlik, avtoritarizmni mustahkamlash va islohotlarning birinchi o‘n yilliklaridan (investisiyalar, eksport, tejash va kapital jamlash) iqtisodiy modelning o‘zgarishi - iste’mol, xizmatlar va texnologiyalarga aniq turtki beradigan omillar bilan farqlanadi Demokratiya va Xitoy O‘nlab yillar davomida Xitoy siyosiy tizimini, iqtisodiy rivojlanish va demokratlashtirish o‘rtasidagi bog‘liqlik nazariyasiga asoslangan holda tahlil qilish ustuvor tendensiya bo‘lib keldi. Bu o‘z navbatida, iqtisodiy o‘sish Xitoy siyosiy tizimining ilg‘or mamlakatlarning siyosiy tizimi bilan "yaqinlashishi" ga olib kelishini tahmin qilishga asos bo‘lgan edi. G‘arb, Xitoy ko‘p partiyali, erkin saylovlar orqali hokimiyat almashadigan demokratiyaga aylanadi deb o‘ylagan edi. Ushbu nazariya bo‘yicha modernizasiya va iqtisodiy o‘sish, jamiyat ishlarini boshqarishda ishtirok etishni talab qiladigan o‘rta va boy sinflarning ko‘payishiga olib keladi deb tushuniladi. 1989 yildagi “Tyananmen inqirozi”, ushbu yondashuvga ko‘ra, iqtisodiyotning rivojlanishi va siyosiy tizimning harakatsizligi o‘rtasidagi qarama-qarshilik natijasida yuzaga kelgan deb hisoblanar edi. Boshqa tomondan, rivojlangan iqtisodiyotning murakkabligi, uning samaradorligini ta’minlash uchun demokratik mexanizmlar ishtirokini talab qiladi. Bunday yaqinlashuv Xitoyda yuz bermadi. Aksincha, so‘nggi yillarda ko‘proq erkinlashtirish tendensiyasida inqiroz kuzatilmoqda. Si Szinpin davrida rejimning avtoritar xususiyati kuchaytirildi, dissidentlarga qarshi qatag‘onlar kuchaygan va albatta eng muhim xolatlardan biri - Uyg‘urlar muammosi yana katta sahnaga chiqmoqda. Xitoyda demokratiya yoki demokratik islohotlar haqida gap ketganda, odatda ko‘p partiyaviylik, erkin saylovlar yoki hokimiyat almashinuvi haqida gap ketmaydi. Aksincha, qonunlarning kengayishi va hurmat qilinishi, hokimlarning fuqarolar oldida javobgarligi, suiste’molliklar, o‘zboshimchalik va korrupsiyani to‘xtatish uchun choralar ko‘rish haqida gap boradi. Ya’ni, ko‘plab xitoyliklar demokratiya va demokratik islohotlarni o‘tkazish zarurati haqida gaplashganda, ular XKPning asosiy roli yo‘q bo‘lib ketishi va ko‘p partiyali rejim o‘rnatilishi kerakligini nazarda tutmaydilar. Xitoy jamiyatining madaniy va ijtimoiy o‘ziga xos xususiyatlariga qaramay, Tayvan liberal demokratiya ularga mos kelishini namoyish etmoqda. Istiqbolda kelajak hamisha o‘zgarishga tayyor. Va nihoyat, shuni aytish mumkinki, Xitoyda nima sodir bo‘lsa, Xitoy nimani qaror qilsa, buni deyarli barcha mamlakatlarga aloqasi bor. Xitoyning yuksalishi, uning dunyoda birlashishni osonlashtirishga urinishi, uning barqarorligi uchun zarurdir. Bu esa xalqaro hamjamiyatning eng katta muammolaridan biridir. TemurJumayev, [29.09.2022 15:48] Rasmiy nomi – Xitoy Xalq Respublikasi. Poytaxti – Pekin. Hududi – 9597000 km2. Aholisi – 1358678000 kishi (2013). Davlat tili – xitoy tilining mandarin dialekti. Aholining asosiy qismi konfutsiylik, daosiylik, buddaviylik, xristian va islom dinlariga e’tiqod qiladi. Pul birligi – yuan’. Geografik joylashuvi va tabiati. Osiyoning markazi va sharqidagi davlat. Shimoli-sharq va shimoli-g’arbda – Rossiya (3645 km), shimolda – Mongoliya (4677 km), shimoli-sharqda – Shimoliy Koreya (1416 km), shimoli-g’arbda – Qozog’iston (1533 km) va Qirg’iziston (858 km), g’arbda – Pokiston (523 km), Tojikiston (414 km), Afg’oniston (76 km), janibi-g’arb va janubda – Hindiston (3380 km), janubda – M’yanma (2185 km), V’yetnam (1281 km), Nepal (1236 km), Butan (470 km), Laos (423 km), janubi-sharqida – Makao (0,34 km), Gonkong (30 km) bilan chegaradosh. Quruqlikdagi chegaralari uzunligi – 22117 km. Janubda Janubiy Xitoy dengizi, sharqda Sariq va Sharqiy Xitoy dengizlari bilan tutash. Sohil bo’ylab chegara uzunligi – 14500 km. Xitoy hududining kattaligi jihatidan dunyoda uchinchi o’rinda turadi. Xitoyning janubida Nan’lin va Yun’nan’ – Guychjou tog’lari qad ko’targan. Janubi-g’arbda Himolay-Qoraqurum, Nan’shan’, Kun’lun’ tog’lari bilan o’ralgan. Janubi-g’arbida o’rtacha balandligi taxminan 4500 metr bo’lgan Tibet tog’lari joylashgan. Nepal baland chegarada dunyodagi eng baland cho’qqi Jomolungma (Everest – 8848 m) joylashgan. G’arb va shimoli-g’arbda Takla-Makon cho’li yotadi. Xitoyning shimolida Gobi cho’li yoyilgan. Shimoli-sharqida Katta Xingan, Kichik Xingan tog’lari joylashgan. Asosiy daryolari – Yantszi, Xuanxe, Sungari, Sitszyan. Yer osti boyliklari: temir rudasi, ko’mir neft, simob, vol’fram, qalayi, surma, marganets, molibden, rux, qo’rg’oshin, alyuminiy, uran. Haydaladigan yerlar umumiy maydonning – 10%, o’tloq va maysazorlar – 31% ini egallaydi. Iqlimi hududining kattaligi tufayli iqlim turlicha: mo’tadil, subtropik va tropik. Xitoyning o’simlik dunyosi xarakter jihatidan ikki zonaga: sharqiy va g’arbiy qismlarga bo’linadi. Braxmaputra vodiysida ignabargli o’rmonlar: qarag’ay va kedrning har xil turlari o’sadi. Bo’ri, tulki, ayiq, yo’lbars, sobol’, kolonok, oq sichqon, olmaxonlar va boshqalar yashaydi. Xitoy Xalq Respublikasi 1949 yilning 1 oktyabrida tashkil topgan. 1-oktyabr Milliy bayram – Xitoy Xalq Respublikasi e’lon qilingan kun. TemurJumayev, [29.09.2022 15:48] Xitoy Xalq Respublikasi tashkil topgan kun (anʼanaviy xit. língín pall) Xitoyning har yili 1-oktabrda nishonlanadigan asosiy davlat bayramidir. Mao Tszedun 1949-yil 1-oktabrda Pekin shahrining Tyananmen maydonida boʻlib oʻtgan mitingda XXR tashkil topganini eʼlon qildi[1]. Oʻsha yil 2-dekabrda markaziy xalq hukumati 1-oktabrni milliy bayram deb eʼlon qilish toʻgʻrisida qarorni qabul qildi[2]. 2008-yilda Makaodagi bayram plakatlari (Xitoy Xalq Respublikasi tashkil topgan kun Xalqaro yurish kuniga toʻgʻri kelgan) 1950-yillarda Tyananmen maydonida harbiy paradlar oʻtkazish[1] bayramning ajralmas qismiga aylangan edi. Biroq, mamlakat rahbariyati 1959-yildan boshlab harbiy texnikalarning ommaviy namoyishini faqat „dumaloq“ sanalarda oʻtkazishga qaror qildi. Mamlakatda amalga oshirilgan „madaniy inqilob“ esa harbiy paradlardan butunlay voz kechishga olib keldi. 1960-yillardagi shu sanada ommaviy mitinglar va namoyishlar oʻtkazilardi. Keyingi oʻn yillikda to 1978-yilgacha bogʻlarda tashkil etiladigan sayllarga almashtirildi. Shu yildan boshlab bayram tantanalari „dumaloq“ sanalarda oʻtkaziladigan boʻldi. Boshqa yillarda esa tantanali qabullar oʻtkazila boshlandi[1]. 1984-yilda XXRning 35 yilligi munosabati bilan „dumaloq sanalar“dagi harbiy paradlar oʻtkazish anʼanasi qayta tiklandi. Oxirgi harbiy parad 2009-yilda boʻlib oʻtdi. Unda Xitoy armiyasi safida boʻlgan eng yangi harbiy texnika[3]namunalari namoyish etildi. 1-oktabr sanasidan Xitoyda ikki „oltin hafta“ dan biri boshlanadi, 1-3-oktabrdagi bayram kunlari dam olish kunlari bilan birlashtiriladi. Shu bilan ommaviy dam olinadigan hafta boshlanadi. 1999-yildan mamlakatda sayohatni ragʻbatlantirish uchun shunday qarorga kelingan. Ushbu chora oʻz samarasini berdi va shu kuni sayohatga chiqish xitoyliklar orasida anʼanaga aylandi. Shu bois bu kun ularning sevimli bayramlaridan hisoblanadi. Xitoy shaharlaridagi koʻchalar tabiiy gullardan yasalgan ulkan kompozitsiyalar bilan bezatiladi, bayram sayllari tashkil etiladi. Mushakbozliklar uyushtiriladi. Mamlakatning bosh maydonida Mao Tszedun surati oʻrnatilai va tabrik soʻzlari bitilgan qizil plakatlar osiladi. TemurJumayev, [29.09.2022 15:49]
TemurJumayev, [29.09.2022 15:49] Davlat tuzilishi va siyosiy partiyalari. Xitoy Xalq Respublikasi (XXR) Konstitutsiyaga ko‘ra xalq demokratik diktaturasi o‘rnatilgan sotsialistik davlat. Mamlakat tarkibida — 22 provinsiya, 5 avtonom hudud va 3 markaziy — Pekin, Shanxay va Tyanszin bor. Xitoy Xalq Respublikasi 1949-yil 1-oktabrda tashkil topgan. 1-oktabr — Milliy bayram — XXR e’lon qilingan kun. Ijro etuvchi hokimiyat XXR raisi (davlat boshlig‘i)ga, Umumxitoy xalq vakillari yig‘ilishi doimiy qo‘mitasi raisi, Davlat Kengashi raisi (hukumat boshlig‘i)ga tegishli. Davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi oliy organi — Umumxitoy xalq vakillari yig‘ilishi. Mamlakatda boshqa siyosiy partiyalar paydo bo‘lganiga qaramay, siyosiy hayotni Xitoy Kommunistik partiyasi belgilaydi. Iqtisodi, transport kommunikatsiyalari. XX asrning 80-yillarida Xitoy rahbarlari mamlakatni markazlashtirilgan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tkazishga kirishdi. Buning uchun qishloq xo‘jaligida kollektivlashtirishdan fermerlik tizimiga o’tildi. Qishloq xo‘jaligi yalpi milliy mahsulotning 30%ini ta’minlaydi. Sanoatning birmuncha rivojlangan tarmoqlari — metallurgiya, mashinasozlik, ko‘mir qazib olish, neft qazib olish, to‘qimachilik, kimyo, harbiy sanoat. Asosiy savdo hamkorlari: Gonkong, Yaponiya, AQSH, Rossiya, Tayvan, Germaniya. Temiryo’llarining umumiy uzunligi — taxminan 54000 km. Avtomobil yollari — 1300000 km, ichki suv yo‘llari — 138600 km. Asosiy portlari: Guanchjou, Dalyan, Sindao, Shanxay. Tarixi. Birinchi Xitoy sulolasi — Sin (m. a. XVIII-XI asrlar), m. a. XIV asrda In nomini olgan. M. a. III 1-yilda davlat chjou qabilalari tomonidan zabt etilgan. М. a. VII asrda Chjou davlati bir nechta podsholiklarga bolinib ketgan. М. a. Ill asrda 36 ta provinsiyaga bolingan. Markazlashgan Sin imperiyasi paydo bo‘ldi. Bu imperiya davrida xunnlar hujumidan himoyalanish maqsadida Buyuk Xitoy devori qurilgan. M. a. 206-yilda Sin imperiyasi o‘rnida paydo bo‘lgan Xan imperiyasi m. a. 140-87-yillarda o‘z rivojlanishi- ning eng yuqori cho’qqisiga chiqqan. «Uch qirollik» davridan keyin mamlakatda hokimiyat 907-yilgacha hukmronlik qilgan Tan sulolasi qo‘liga o‘tgan. 1226-yilda mo‘g‘ullar bosqinidan keyin mamlakatda mo‘g‘ullardan bo‘lgan Yuan sulolasi hukm surgan. 1368-yilda hokimiyat Xitoy imperatori qo‘liga o‘tadi va Min dinastiyasi davri boshlanadi. Xitoy hukmronlari 1628-1645-yillarda ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlarni bostirish uchun manchjur qabilalari ko‘magiga tayanadi. Manchjurlar 1644-yilda hokimiyatni qo‘lga kiritadi va 1912-yilgacha mamlakatni idora qiladi. Imperiya hududini Sibir, Oltoy, Pomir va Nepalgacha kengaytirgan manchjurlar hukumati XIX asrda ko‘plab ichki va tashqi muammolarga duch keladi. 1912-yilda Sun Yatsen Gomindan hukumatiga asos soladi. Sun Yatsen o‘limidan keyin Chan Kayshi guruhi kommunistlar bilan aloqani uzib Nankinda milliy hukumat tuzadi. 1938-yilda yapon qo‘shinlarining bostirib kirishidan keyin gomindanchilar bosqinchilarga qarshi kurashish uchun kommunistlar bilan birlashadilar. Gomindanchilar mag‘lubiyatga uchrab, Tayvanga qochadi, kommunistlar esa Mao Szedun boshchiligida 1949-yil 1-oktabrda Xitoy Respublikasining tashkil topganini e’lon qiladi. Mao Sze Dun vafotidan so‘ng XXR raisi etib saylangan Den Syaopin mamlakatni siyosiy va iqtisodiy islohotlar yo‘liga boshladi. Natijada XXR dunyoning eng jadal rivojlanayotgan davlatlari qatoriga qo‘shildi. Xitoy Respublikasining tarixi 1912 yilda Sinxay inqilobi va Xitoy Respublikasining tashkil topishi 2000 yillik imperatorlik hukmronligiga chek qoʻygan Qing sulolasidan keyin boshlanadi. Respublika tashkil etilganidan so'ng ko'plab sinovlar va qiyinchiliklarni boshdan kechirdi, jumladan, harbiy qo'mondon generallar va xorijiy kuchlar kabi bir-biridan farq qiluvchi elementlarning hukmronligi. 1928 yilda respublika Shimoliy ekspeditsiyadan so'ng nominal ravishda Gomindan (KMT; "Xitoy millatchi partiyasi" deb ham ataladi) ostida birlashtirildi va gomindan hukumati ishtirokidagi mojarolarda qo'lga olinganda sanoatlashtirish va modernizatsiyaning dastlabki bosqichida edi. Xitoy Kommunistik partiyasi (KKP), mahalliy sarkardalar va Yaponiya imperiyasi. 1937 yildan 1945 yilgacha bo'lgan Yaponiyaga qarshi to'liq miqyosli Ikkinchi Xitoy-Yaponiya urushi paytida davlat qurish harakatlarining aksariyati to'xtatildi va keyinchalik Gomindan va Kommunistik partiya o'rtasidagi tafovutning kengayishi koalitsiya hukumatini imkonsiz qildi, bu esa Xitoy fuqarolar urushining qayta boshlanishiga olib keldi. , 1946-yilda, 1945-yil sentabrda yaponlar ittifoqchi kuchlarga taslim boʻlganidan koʻp oʻtmay. Bir qator siyosiy, iqtisodiy va harbiy noto'g'ri qadamlar KMTning mag'lubiyatiga va 1949 yilda Tayvanga (sobiq "Formosa") chekinishiga olib keldi, u erda Generalissimo/Prezident Chiang Kay-Shek boshchiligidagi avtoritar bir partiyaviy davlatni o'rnatdi. Bu davlat Pekinda e'lon qilingan "Xitoy Xalq Respublikasi" (XXR) deb atalgan kommunistik hukumat yoki "rejim"ni noqonuniy deb hisoblab, 1990-yillargacha o'zini butun Xitoyning yagona qonuniy hukmdori deb hisoblaydi va faol ravishda ta'kidladi. (Peking) 1949 yilda Mao Zedong tomonidan "materik Xitoy" va "kommunistik bandit" sifatida. Xitoy Respublikasi ko'p yillar davomida, hatto o'nlab yillar davomida ko'plab davlatlar, ayniqsa 1954 yilda O'zaro mudofaa shartnomasini tuzgan Qo'shma Shtatlar tomonidan qo'llab-quvvatlandi. 1960-yillarning oxirida siyosiy liberallashtirish boshlanganidan so'ng, XXR Birlashgan Millatlar Tashkilotidagi doimiy yillik kampaniyadan so'ng, nihoyat, 1971 yilda Bosh Assambleyada "Xitoy" uchun o'rinni egallashga rozi bo'ldi va eng muhimi, Xavfsizlik Kengashining besh doimiy a'zosidan biri. 1970-yillarning oxirida milliy avtoritar hukumatdan liberallashuv va sobiq ittifoqchilar tomonidan rad etilgan zarbadan xalos bo'lgach va Chiang Kay-Shekning o'limidan so'ng, Xitoy Respublikasi o'zini Tayvanda ko'ppartiyaviy, vakillik demokratiyasiga aylantirdi va ko'proq imkoniyatlar berdi. ota-bobolari 1949 yil materik evakuatsiyasidan oldin bo'lgan mahalliy tayvanliklarga vakillik. Yakuniy hujum (1949)
Bu bilan kommunistlar allaqachon mamlakat ustidan to'liq nazoratga ega edilar. 1 oktabrda ular yangi kommunistik respublika tashkil etilganligini e'lon qildilar. Xitoy inqilobining oqibatlari Mag'lubiyatdan keyin Chiang Kay-shi va uning tarafdorlari amerikaliklar tomonidan himoyalangan Tayvan oroliga panoh topdilar. U yerda ular bugungi kunda xalqaro miqyosda Tayvan nomi bilan tanilgan Millatchi Xitoyga asos solgan. Yangi Xitoy Xalq Respublikasida maoizm deb atalmish Yevropa rejimidan ba'zi farqlarni ko'rsatuvchi kommunistik rejim o'rnatildi. Ushbu variantda to'rtta inqilobiy sinf o'rnatildi: ishchilar, dehqonlar, milliy burjuaziya va mayda burjuaziya. Sovuq urush boshlanishi bilan Xitoy hukumati o'zini Sovet Ittifoqi bilan birlashtirdi va AQShga qarshi. Xitoy Xalq Respublikasi fondi
Urushdan keyingi davr Inqilobning g'alabasi mamlakatda barqarorlik keldi, degani emas edi. Uzoq vaqt davomida anarxiya holati saqlanib qolgan hududlar mavjud edi. 1951 yilda Tibetni bosib olgan yangi respublika shimoliy va shimoli-sharqda barqarorroq edi, u erda Mao o'zining birinchi tajribalarini o'tkazdi. Mamlakatning qolgan qismida kommunistik liderning o'zi hukumatning to'liq o'rnatilishiga to'sqinlik qilgan 400 mingga yaqin bandit borligini tan oldi. Armiya Guandun provinsiyasida 40 ming askardan iborat partizanlar guruhiga qarshi jang qilishi kerak edi. Bu beqarorlik holati 1954 yilgacha davom etdi va hukumatning uzoq yillar davomida harbiy xususiyatga ega bo'lishiga sabab bo'ldi. Iqtisodiy chora-tadbirlar
Hukumat boshqa chora-tadbirlar qatorida qishloq kommunalarini yaratish bilan bir qatorda yer egalaridan yerni tortib oldi va dehqonlar oʻrtasida taqsimladi. “Oldinga katta sakrash” deb atalgan iqtisodiy islohotlar uzoq vaqt davomida muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Tarixchilarning fikriga ko'ra, millionlab xitoyliklarning o'limiga sabab bo'lgan ocharchilik yuz berdi. Bundan tashqari, Xitoyga tijorat ittifoqchilarining yo'qligi to'sqinlik qildi, chunki Sovuq urush o'rtalarida u faqat kommunistik soha mamlakatlariga ishonishi mumkin edi. G'arb va AQSh bilan keskinlik Qo'shma Shtatlar Xitoyda kommunistik rejim o'rnatilishini va uning Sovet Ittifoqi bilan ittifoqini dushmanlik bilan qabul qildi. Biroq, vaqt o'tishi bilan ikki buyuk kommunistik davlat o'rtasidagi munosabatlar yomonlashdi va bu AQSh bilan ma'lum darajada yaqinlashishga sabab bo'ldi. Qo'shma Shtatlar, o'z navbatida, Koreya urushi paytida Xitoyni bosib olishining oldini olish uchun Tayvan bo'g'oziga kemalarni qaytarib yubordi. Madaniy o'tmishni rad etish
Siyosatchi dehqon oilasidan chiqqan va yoshligida yapon bosqinchilariga qarshi kurashda ajralib turdi. Uning nomi bilan maoizm deb atalgan marksizm-leninizm versiyasi kommunizmni Xitoy jamiyatining xususiyatlariga moslashtirdi. 1949 yildan boshlab u Gʻarbga yopiq avtoritar rejim oʻrnatdi. Bundan tashqari, u o'z shaxsiyatiga katta sig'inishni yaratdi. Mao Szedun 1976 yil 9 sentyabrda 82 yoshida yurak xurujidan vafot etdi. Chjou Enlay Chjou Enlay Xitoy Xalq Respublikasining eng ko‘zga ko‘ringan siyosatchilaridan biri edi. Yoshligidan Kommunistik partiyaning a'zosi bo'lib, u inqilob g'alabasidan keyin 1949 yilda bosh vazir lavozimlarini va tashqi ishlar portfelini egalladi. Ushbu oxirgi lavozimda u 1954 va 1955 yillarda mos ravishda Jeneva konferentsiyasi va Bandung konferentsiyasida o'z mamlakatining delegatsiyasiga rahbarlik qildi. 1958 yilda u Tashqi ishlar vazirligini tark etdi, lekin 1976 yilda vafot etgunga qadar Bosh vazir lavozimida ishladi. Liu Shaoqi
Madaniy inqilob davrida Lyu Shaoqi Maoning iltifotini yo'qotdi va xoin va kapitalistik xayrixohlikda ayblandi. Siyosatchi 1968 yilda o'z lavozimidan chetlashtirilib, jamoat hayotidan g'oyib bo'ldi. Mao o'limidan so'ng u 1969 yilda qamoqxonadagi shafqatsiz munosabat natijasida vafot etgani ma'lum emas edi. Lin biao
Harbiy shaxs sifatidagi obro'siga qaramay, Lin Byao 1958 yilgacha Xalq Respublikasi hukumatida muhim siyosiy lavozimni egallamadi. O'sha yili u vitse-prezident, 1959 yilda esa milliy mudofaa vaziri etib tayinlandi.
1970-yillarning boshlarida Lin Byao inoyatdan tushib ketdi. Uning o'limi Mo'g'uliston ustidan uchib ketayotganda g'alati sharoitda sodir bo'ldi. Ma'lumotnomalar
PLA qarshi hujumga o'tishga muvaffaq bo'ldi va Gomindanni umumiy hujum rejasidan voz kechishga majbur qildi. Harbiy vaziyatning o'zgarishi haqiqatan ham aql bovar qilmas edi. Yillar davomida sonidan ko'p bo'lgan PLA 1948 yil iyul-dekabr oylarida nihoyat Gomindan kuchlari ustidan son jihatdan ustunlikka erishdi. 1949 yil yanvar oyida Beiping PLA tomonidan jangsiz qo'lga kiritildi va uning nomi Pekinga o'zgartirildi. 21 aprelda Mao qo'shinlari Yangtszi daryosidan o'tib, KMT poytaxti Nankinni egallab olishdi. Qisqa vaqt ichida ular KMT kuchlarining tartibsiz va demoralizatsiyalangan qoldiqlarini janubga Xitoy janubiga haydashdi. Oxir-oqibat, Chiang Kay-shek va taxminan ikki million millatchi xitoyliklar - asosan sobiq hukumat byurokratlari va biznesmenlari - materik Xitoydan Tayvan oroliga (o'sha paytda Formosa nomi bilan atalgan) chekinishdi. Bularning barchasi 1949 yil 1 oktyabrda Maoning Xitoy Xalq Respublikasini e'lon qilishi bilan yakunlandi. Bonapartizm Urushdan oldin Trotskiy hal qiluvchi savol Qizil Armiya shahar va shaharlarga kirib kelganida nima bo'lishini ta'kidlagan edi. Haqiqiy ishchilar davlati ishchilar sinfi va uning hokimiyat organlari: Sovetlarga asoslanadi. Bu ishchilarning davlatdan mustaqil bo'lgan haqiqiy kasaba uyushmalari bilan o'zini o'zi tashkil etishini rag'batlantiradi. Biroq, Xitoyda 1949 yilgi inqilob yuqoridan Bonapartizm uslubida amalga oshirildi. Ular burjua davlatini ag‘darish uchun ishchilar sinfiga asoslanish o‘rniga, sobiq Gomindan hukumatining turli fraksiyalaridan iborat koalitsion hukumat tuzdilar. Ommaning mustaqil harakatini rag'batlantirishdan uzoqda, ishchilar tomonidan mustaqil harakatning har qanday ko'rinishi qatag'on qilindi. Mao dastlab kapitalizm chegarasidan tashqariga chiqmagan dastur bilan boshladi. U yangi davlatni mustahkamlash va hokimiyatni o'z qo'liga to'plash uchun burjuaziya va ishchilar va dehqonlar o'rtasida muvozanatni saqladi. Dastlabki bosqichlarda u ishchilarning hokimiyatni egallashiga yo'l qo'ymaslik uchun hamma narsani qildi va paydo bo'lgan mustaqil ishchilar harakatining barcha elementlarini tor-mor qildi. Mao dastlab ellik yoki yuz yillik kapitalizm istiqboliga ega edi. U faqat "byurokratik-kapital" ekspropriatsiya qilishini ta'kidladi. Ammo hokimiyatni qo'lga olgan Mao tez orada chirigan va buzuq Xitoy burjuaziyasi hech qanday progressiv rol o'ynashga qodir emasligini angladi. Shunday qilib, u ishchilar sinfiga tayanib, banklarni va barcha yirik sanoatni milliylashtirishga, yer egalari va kapitalistlarni ekspropriatsiya qilishga kirishdi. Mao yangi davlatni ishchilar sinfining bevosita ifodasi sifatida emas, balki sinflar o'rtasidagi muvozanat orqali mustahkamladi. Va aynan shu davlat orqali u yer egalari va kapitalistlarni ekspropriatsiya qildi. Stalinizm va maoizm Mao Xitoy inqilobi2. Buzilgan tarzda erishilganiga qaramay, milliylashtirilgan rejali iqtisodiyotni o'rnatish Xitoy uchun progressiv chora va oldinga katta qadam bo'ldi. Biroq, bu Marks va Lenin tushungan ma'noda proletar inqilobi emas edi. Xitoy stalinchilari proletariat nomidan harakat qilib, sotsialistik inqilobning asosiy iqtisodiy vazifalarini bajardilar, ammo Xitoydagi ishchilar butun fuqarolar urushi davomida passiv bo'lib, butun jarayonda mustaqil rol o'ynamadilar. Byurokratiya Stalin Rossiyasidan namuna olgan totalitar bir partiyali diktaturani rivojlantirdi. Inqilob qanday amalga oshirilganligi va Xitoy chegaralarida qudratli Stalinistik rejim mavjudligini hisobga olsak, bu natijani butunlay bashorat qilish mumkin edi. Xitoydagi yagona qurolli kuch Xitoy Stalinistlari tomonidan boshqariladigan dehqonlar armiyasi bo'lgan PLA edi. Leninning ta'kidlashicha, davlat, oxirgi tahlilda, odamlarning qurolli organlaridir. 1949 yilga kelib XKP 4,5 million a'zoligini da'vo qildi, ularning 90% dehqonlar edi. Mao partiya raisi edi va haqiqatan ham hokimiyat jilovini uning qo'lida ushlab turardi, garchi hukumat rasmiy ravishda uning o'ng qo'li Chjou En-lay tomonidan boshqarilsa ham. Armiya, politsiya va maxfiy politsiya hammasi ularning qo'lida edi. Bu shunchaki aytishning yana bir usuli: ular davlat hokimiyatini ushlab turishgan. Bu ularning haqiqiy kuch bazasi edi va bu hal qiluvchi edi. Mao eski davlatni parchalash uchun dehqonlar armiyasidan qo'chqor sifatida foydalangan. Ammo dehqonlar sotsialistik ongni egallashga qodir bo‘lmagan sinfdir. Albatta, kam rivojlangan mustamlaka va yarim mustamlaka mamlakatlarida dehqonlar juda muhim rol o'ynashi kerak - lekin u faqat shaharlardagi ishchilarning inqilobiy harakatiga bo'ysunadigan yordamchi rol bo'lishi mumkin. Shuni esda tutish kerakki, rus inqilobigacha hatto Lenin ham "qoloq mamlakatda proletar inqilobi g'alaba qozonish" imkoniyatini inkor etgan. Faqat Trotskiy ilgari G'arbiy Yevropa proletariatidan oldin hokimiyat tepasiga rus ishchilar sinfi kelishi mumkinligi haqidagi istiqbolni ilgari surgan edi. Biroq, 1917 yilda aynan shunday bo'ldi. Bolsheviklar partiyasi Lenin va Trotskiy rahbarligida 1949-yilda Xitoy kabi nihoyatda qoloq, yarim feodal mamlakat bo‘lgan Rossiyada ishchilarni hokimiyat tepasiga olib keldi. Jamiyatning oz sonli qismi boʻlgan rus ishchilar sinfi (koʻpchilik dehqonlar edi) jamiyat boshida oʻzini qoʻydi va 1917 yil oktyabrda klassik sotsialistik inqilobni amalga oshirdi. Lenin va Trotskiy boshchiligida proletariat burjua-demokratik inqilobning vazifalarini darhol amalga oshirdi, so'ngra kapitalistlarni ekspropriatsiya qilish va ishchilar demokratiyasi rejimini o'rnatishni davom ettirdi. Xitoy inqilobi Rossiyadagi Oktyabr inqilobi bilan bir xil yo'nalishda rivojlanishi mumkin edi. Yetishmagan narsa sub'ektiv omil edi: Lenin va Trotskiyning bolsheviklar partiyasi. Xitoyda o'rnatilgan rejim klassik me'yordan og'ish edi. Ammo, real hayotda jarayonlar har doim ham ideal me'yorlarga mos kelmaydi. Har qanday buzilishlar va o'ziga xos variantlar mumkin. Ted Grant proletar bonapartizmining rolini Trotskiyning doimiy inqilob nazariyasining o'ziga xos varianti sifatida tushuntirgan yagona marksistik nazariyotchi edi. Maoning istiqboli hali uzoq kapitalizm davri bo'lganida, Ted 1949 yilda Mao g'alabasining muqarrarligini va deformatsiyalangan ishchilar davlatining o'rnatilishini tushuntirdi. Inqilobiy an'analar Xitoy inqilobi oldinga ulkan qadam bo'ldi. Agar bu muvaffaqiyatga erishmaganida, mamlakat, shubhasiz, Chiang Kay-Shek diktaturasi ostida AQSh imperializmining yarim mustamlakasiga aylangan bo'lar edi. Buning o'rniga, yetmish yil oldin, Xitoy xalqi birinchi marta xorijiy hukmronlikdan to'liq ozodlikka erishdi. Pomeshchiklikning tugatilishi Xitoyni yarim feodal munosabatlari og'irligidan ozod qildi va sanoatda xususiy mulkchilikning tugatilishi hamda tashqi savdoda davlat monopoliyasining joriy etilishi Xitoy sanoatining rivojlanishiga kuchli turtki berdi. Biroq, ishlab chiqarish vositalarini milliylashtirish hali sotsializm emas, garchi bu uning uchun birinchi shart bo'lsa ham. Sotsializm sari harakat proletariatning nazorati, rahbarligi va ishtirokini talab qiladi. Imtiyozli elitaning nazoratsiz boshqaruvi haqiqiy sotsializmga mos kelmaydi. Bu har xil yangi qarama-qarshiliklarni keltirib chiqaradi. Byurokratik nazorat korruptsiya, qarindosh-urug'chilik, isrofgarchilik, noto'g'ri boshqaruv va tartibsizlikni anglatadi, bu esa oxir-oqibat milliylashtirilgan rejali iqtisodiyotning yutuqlariga putur etkazadi. Buni Rossiya va Xitoy tajribasi tasdiqlaydi. Etakchi qatlam Xitoyni kapitalizm yo'liga olib keldi. Byurokratiya o'zini jamiyatdan yuqori ko'targan vaziyatda bu imkoniyat doimo yashirin edi. Dastlab rejali iqtisodiyot doirasida iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish choralari sifatida boshlangan byurokratiya kapitalistik usullarni qo'lladi. Biroq, o'sish sur'atlariga qaramasdan, Xitoyda "bozor iqtisodiyoti" ning joriy etilishi Xitoy ishchilari va dehqonlari manfaatlariga xizmat qilmaydi. Bu shaharlarda ham, qishloqlarda ham yangi va dahshatli ziddiyatlarni keltirib chiqarmoqda. Muayyan nuqtada bular yangi inqilobiy yuksalishga olib keladi. Xitoy ishchilari, dehqonlari, talabalari tajriba asosida o‘tmishning buyuk inqilobiy an’analarini qaytadan kashf etadilar. Yangi avlod Xitoy kommunizmining asoschisi va uning haqiqiy vorisi Marks, Engels, Lenin, Trotskiy va Chen Dusyu g‘oyalarini o‘z bag‘riga oladi. Butun mamlakat bo'ylab ko'rilayotgan ish tashlashlar va norozilik namoyishlari to'lqini yaqinlashib kelayotgan portlovchi voqealarning belgisidir. Xitoy ishchi sinfining uxlab yotgan giganti uyg'onganida esa butun dunyo uning silkinishini his qiladi.
Koreya urushidagi ishtiroki Kommunistik hukumat asta-sekin boshqa davlatlar tomonidan tan olindi, ammo keyin Xitoy 1950 yilgi Koreya urushiga aralashdi, natijada BMT tomonidan sanksiyalar kiritildi. Xitoyga qurol va boshqa urush materiallarini etkazib berishga global embargo qo'yildi. Kommunistik davlat bo'lgan Shimoliy Koreya Koreya urushi paytida Xitoydan yordam so'ragan. Xalq ozodlik armiyasi yordam soʻrashiga javoban Shimoliy Koreyaga yurish qildi. Bu vaqt ichida Xitoy, shuningdek, Qing sulolasi qulagandan beri Xitoy hukmronligidan mustaqil bo'lganligi sababli, uni nihoyat nazorat qilish uchun o'zining Xizang viloyatidan qarshilik ko'rsatdi. Bu harakatlar Xitoyning BMT tomonidan tan olinishiga yo'l qo'ymadi va Tayvan hali ham Xitoy Respublikasi sifatida tan olingan. Dissentni yo'q qilish Koreya urushidan keyin Xitoy asosiy e'tiborni ichki siyosatga va davlat dushmanlarini yo'q qilishga qaratdi. Ular urush jinoyatchilari, sotqinlar va kapitalistlarga qarshi keng ko'lamli yurishlar uyushtirdilar va ularni davlat dushmani deb atadilar. Hatto chet elliklar va nasroniy missionerlarni ham chetlab o'tishmadi, chunki ularni Amerika Qo'shma Shtatlarining agentlari deb ayblashdi. Xitoy o'z dushmanlarini yo'q qilishda jiddiy ekanligini ko'rsatish uchun juda ko'p olomon ishtirok etgan ommaviy sinovlar o'tkazildi. 1950-yil 28-iyunda “Agrar islohot toʻgʻrisida”gi qonun qabul qilindi, bu yer islohotini tezlashtirdi. Maqsad boy dehqonlar qilish va mulkdorlarni tarqatib yuborish edi. Mao barcha odamlar ishchilar sinfining manfaatlariga rioya qilishlarini xohladi. Uning siyosatiga qarshi bo'lganlarning hammasi sudlangan va davlatning dushmani sifatida tamg'alangan. Hukumat soliq to'lashdan bo'yin tovlash va korruptsiyaga qarshi edi. Hukumat amaldorlarini korruptsiyaga solishga uringan tadbirkorlar va kapitalistlar fosh qilindi va ta'qib qilindi. Sanoatlashtirish va iqtisodiy o'sish Iqtisodiy o'sishga erishish uchun mamlakatni jadal sanoatlashtirishga erishishga harakat qilindi. Xitoy ularga sanoatlashtirishda yordam berish uchun Sovet Ittifoqidan kelgan texnologiyaga tayandi. Mashinalar, texnik yordam va harbiy texnika Sovet Ittifoqi tomonidan yetkazib berildi. Xitoyda birinchi milliy aholi ro'yxati 1953 yilda ularga iqtisodiy rejalashtirishda yordam berish uchun o'tkazildi. Ular Xitoy aholisining 583 millionga yaqin ekanligini aniqladilar, bu ularning dastlabki prognozlariga qaraganda juda katta. Hukumat aholining eng muhim ehtiyojlarini, ya'ni katta aholi uchun oziq-ovqat va ichki kapital va sovet texnikasini sotib olish uchun mablag'larni amalga oshirdi. Hukumat qishloq xoʻjaligini kollektivlashtirishni, bank ishini, sanoat va savdoni milliylashtirishni boshladi. Xususiy tadbirkorlik tugatildi. Katta siyosiy o'zgarishlar yuz berdi. Partiya va hukumat boshqaruvi markazlashgan edi. 1953 yilda Xitoyning qonun chiqaruvchi organiga aylangan Birinchi Butunxitoy xalq vakillari kongressiga delegatlar saylandi. Kongress 1954 yilda yig'ilib, shtat konstitutsiyasini qabul qildi va Mao Xalq Respublikasi raisi, Liu Shaoqi Butunxitoy xalq vakillari kengashining Doimiy qo'mitasi raisi, Chjou Enlay Davlat kengashi bosh vaziri etib saylandi. Uning o'sishiga yordam berish uchun hukumat tomonidan yaxshilanishlar amalga oshirildi. Tez rivojlanish va infratuzilmalar tufayli ziyolilarga bo'lgan ehtiyoj ta'kidlandi. Hukumat koʻproq ziyolilarni ragʻbatlantirish uchun xalqqa hukumat toʻgʻrisida oʻz nuqtai nazarini ochiq bildirish imkonini berdi. Hukumatga qarshi tanqidlar va noroziliklar bildirilgani sababli bu teskari natija berdi. Kommunistik partiya xijolat tortdi va tanqidchilarni o'ngchilar deb atadi. O'ngchilarga qarshi kampaniya ko'plab o'limga olib keldi. Mao Tszedunning kampaniyalari Surat muallifi: Vikipediya Creative Commons Mao uning madaniy inqilobiga qarshi bo'lgan barcha odamlarni olib tashlamoqchi edi. Uning g'oyasi Xitoyning eski an'analarini olib tashlash edi. Uning usullari qattiqqo'l edi va uning hukmronligi davrida ko'pchilik halok bo'ldi. Qizil gvardiyachilar maoizm g'oyalariga qarshi deb gumon qilganlarni terror qilish uchun ishlatilgan. Ta'lim va jamoat transporti zarar ko'rdi va fuqarolar hayotiga ta'sir qildi. Oddiy odamlar Maoning iqtiboslarini o'qishga majbur qilindi. Mao hukmronligiga qarshi bo'lgan ko'plab siyosiy rahbarlar hokimiyatdan chetlatilgan va qamoqqa tashlangan. Hatto Maoning oldingi ittifoqchilari ham, shu jumladan Liu Shaoqi ham chetda qolmagan. Hukumat dushmanlariga qarshi bu kampaniya Mao 1976-yilda vafot etgandan keyingina tugadi. Mao tarafdorlari uning davrida Xitoy birlashgan va xorijiy imperialistlar mamlakatdan quvib chiqarilgan deb daʼvo qilishdi. Mamlakatda ilgari erishilmagan jadal rivojlanishlar yuz berdi. Mao Tszedun vafotidan keyin Deng Syaopin hokimiyat uchun kurashayotgan boshqalardan ko'tarila oldi va nihoyat 1980 yilda Xitoy rahbari bo'ldi. U turli sanoat islohotlarini amalga oshirdi va sanoat tarmoqlarida hukumat nazoratini markazsizlashtirishni boshladi. Iqtisodiy islohotlar tufayli turmush darajasi keskin yaxshilandi. Rivojlanish juda yuqori bo'lsa-da, Deng hukumati tanqidlardan xoli emas edi. Tyananmen maydonida bir necha kishining o‘limiga sabab bo‘lgan norozilik namoyishlari bo‘lib o‘tdi. Deng nafaqaga chiqdi va hokimiyatni Jiang Zeminga topshirdi. Iqtisodiy taraqqiyot xalq hayotini yaxshilashda davom etdi. Xitoy Bugun 2000 yil kelishidan oldin xorijiy mustamlakalar Xitoyga, 1997 yilda Gonkongga va 1999 yilda Makaoga qaytarildi. Xitoy iqtisodiyoti Osiyo moliyaviy inqirozi davrida juda kuchli edi va 21-asr boshida o'sishda davom etdi. Tashqi siyosat gullab-yashnashda davom etdi va Xitoyning terrorga qarshi urushni qo'llab-quvvatlashi uni Qo'shma Shtatlarga yaqinlashtirdi. Xitoy uchun iqtisodiy o'zgarishlar o'sishda davom etdi va ular 2008 yilgi Yozgi Olimpiya o'yinlariga mezbonlik qilish imkoniga ega bo'ldilar, bu ularning hozirgi o'sishi va rivojlanishini namoyish etdi va mamlakat hozirgi paytda eng qudratli davlatlardan biri ekanligini isbotladi. Yüklə 31,99 Kb. Dostları ilə paylaş:
|