Xiva xonlari haqida tarixiy hangomalar Davlat hukmdorlari tevaragidagi yoki unga qarshi bo’lgan guruhdagilar tomonidan amalga oshiriladigan to’ntarishlar nafaqat quvg’inga uchragan arbob hayotini, balki butun boshli xalq hayotiniyam izdan
Yüklə 277,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Taxtdan voz kechgan xon
U necha bor qirg’inbarotlarda qatnashib, ajal bilan yuzma-yuz keldi va hattoki 10 yil hijratda zindonband qilinib, u erdan ming mashaqqatlar bilan qochdi. So’ngra atrofiga tarafdorlar to’plab, keyingina toju taxtga erishdi. Shundan so’ng yigirma yil davomida taxtni qo’ldan bermay, davlatni o’z imkoniyati darajasidan kelib chiqib boshqardi. Biroq sog’lig’i yomonlashgach, ayovsiz kurashlar bilan qo’lga kiritgan taxtidan voz kechishga qaror qildi… Abulg’ozi 1603 yilning 23 avgustida sohibi toj-Arab Muhammadxon oilasida to’rtinchi farzand bo’lib dunyoga keldi. Ammo hayoti shahzodalanikidek rohatu farog’atda kechmadi. Dastlab, 6 yoshida onasidan etim qoldi. 13 yoshidan boshlab, og’ainilar o’rtasidagi toju- taxt uchun kechgan kurashlar girdobiga tushib qoldi. O’shanda abash va Elbars ismli og’alari onalari nayman urug’idan bo’lgani bois, urug’ oqsoqollarining gij- gijlashiga tayanib, otasiga qarshi qo’zg’olon ko’tardilar. Shunda Arab Muhammadxon bolalarining g’alayonini yoshlik havasi bilan hokimiyatga intilish, deb tushunib, Vazir shahrini har ikki o’g’liga in’om qildi. Bu in’om bilan qanoatlangan shahzodalar faqat besh yilgina tinch yashadilar. Ular 1621 yilda yana otasiga qarshi isyon ko’tarishdi. Bu gal Arab Muhammadxonning boshqa ikki o’g’li Isfandiyor va Abulg’ozi otasi tarafda turib, isyonkor habash va Elbarslarga qarshi kurashdi. Ammo bu jangda isyonkorlarning qo’li ustun kelib, mag’lubiyatga uchragan Isfandiyor va Abulg’ozi har tarafga qarab qochdi. Avval Kat, so’ngra Buxorodan panoh topgan Abulg’ozi Imomqulixon huzurida ikki yil hayot kechirdi. 1623 yili maslakdosh inisi Isfandiyor Eron shohi Abbos 1 yordamida Xiva taxtini egallagach, ota yurtiga keldi. Hukmdor Abulg’ozini siylab, unga Urganch hokimligini topshirdi. Ammo oradan 4 yil o’tib, xon va hokim orasida kelishmovchilik kelib chiqqach, Abulg’ozi oldin Turkiston, keyin Toshkent va Buxoroda hijratda yashashga majbur bo’ldi. 1630 yili Isfandiyorxondan norozi bo’lgan yovmudlar uni orazmga kelib, xonga qarshi kurashishga chorladilar. Shu taxlit Abulg’ozi yana eliga qaytib, Isfandiyor bilan jangga kirdi. Ana shundan keyin og’a-inilar o’rtasidagi muzokaralardan so’ng poytaxt azoraspda hukm surayotgan Isfandiyor Abulg’oziga iva hokimligini berishga qaror qildi. Biroq xon Abulg’ozining orazmda turishi o’ziga zarar ekanligini, qachondir bo’lmasin, taxtni tortib olishi mumkinligini o’ylab, Eronga qarashli niso shahriga bosqinchilik qilishda ayblab, uni hibsga oldirdi. Eron shohi Safi’ 1 ga niso bosqinchisini qo’lga olganligini aytib, Abulg’ozini unga topshirishdi. Shu tarzda Abulg’ozi 1630-39 yillarda Eronning Taborak qa’lasida maxsus nazorat ostida hibsda o’tirdi. U ana shu tutqunlik davrida qanday xato va kamchiliklarga yo’l qo’yganligini anglab, kelajakdagi maqsad va niyatlarini belgilab oldi. So’ngra u qariyib 10 yillik tutqunlikka chek qo’yib, hiyla ishlatganicha qa’ladan qochdi. Ming mashaqqatlar evaziga Orol o’zbeklari huzuriga etib kela oldi. Orolliklar xonzoda Abulg’ozini yaxshi kutib olib, Isfandiyor bilan muxolifligi bois, yovmudlar bilan birlashib, xonga qarshi kurashga otlandilar va natijada qo’zg’olonchilarning qo’li ustun kelib, Abulg’ozi 1644 yili taxtga chiqdi. Ana shu sanadan so’ng Abulg’ozixonning 20 yillik hukmronlik davri boshlandi. Bu vaqtda u davlat ichkarisida islohot o’tkazish uchun bosqinchiliklarga chek qo’yish maqadida chegarani mustahkamladi. Ayni paytda 1646-53 yillarda Eron, Atrov va Jurjonliklar, 1655-62 yillarda xonlikka bostirib kelgan Ural kazaklari va Buxoro amirligi bilan urushlar olib bordi. Shu bilan birga, u Amudaryo o’zanini o’zgartirib, suv bermay qo’yganligi bois xarobaga aylanayozgan Urganch va Vazir shaharlarini onqaning g’arbiy tomonidagi hozirgi Urganchga va Gurlan bekligiga ko’chirib, yangi shaharlarga asos soldi. Endi oldingi shaharlar-Ko’hna Urganch va Ko’hna Vazir, Abulg’ozi barpo etdirgan shaharlar Yangi Urganch hamda Yangi Vazir nomi bilan ataladigan bo’ldi. Abulg’ozi, shuningdek o’zbek urug’larini-uyg’ur va nayman, qo’ng’irot va qiyot, jaloyir hamda qiyot, mang’it va nukus, qangli-qipchoq urug’larini birlashtirib, ular uchun daryo bo’ylaridan er taqsimlab berdi. Shu taxlit, xonlik ichidagi er va suv uchun bo’ladigan urug’lararo nizolar bartaraf etildi. Ayni paytda har bir urug’ ichidan obro’li bir kishini o’z yoniga olib, ularga yuqori lavozimlarni topshirdi. Ana shu tarzda ham davlatga qilinadigan bosqinchiliklarning oldini oldi, ham xonlik ichida nizolarga chek qo’yib, barqarorlik o’rnatdi. Bundan unumli foydalanib, tarix va tabobatga qiziqqani bois, tajribalarini umumlashtirib, uchta asar yozdi. “Shajarai turk” asarida Odam Ato zamonidan o’zigacha bo’lgan davrdagi turk va mo’g’ul urug’larini, “Shajari Tarokima” da turkman urug’lari hayotini batafsil tasvirlaydi. “Manofe’ ul-inson” asarida esa Abulg’ozining tabiblik tajribasi, qo’llagan amallari keng yoritiladi. Shuningdek, orazmda uchraydigan dorivor giyohlar va o’simliklar, ularning foydasi, qanday kasalliklarni davolashda ularni qay tarzda qo’llash kerakligini Abulg’ozi tabib sifatida o’z asarida mukammal yoritadi. Tabiiyki, 1616 yildan 1644 yilgacha kechgan toju-taxtlar uchun kurashlar, qolaversa , 10 yillik hibsdagi azoblar, 20 yillik davlat boshqaruvidagi asabbuzarliklar bois, u o’z sog’lig’ini yo’qotdi. Tarixda ne bir hukmdorlar kasal, hattoki, o’lar holatdayam taxtni topshirmagan. Abulg’ozi esa xasta xon sifatida davlat boshqaruvini, xalqni emas, sog’lig’ini o’ylar, shu bois o’g’li Anusha foydasiga 1664 yilda o’z ixtiyori bilan taxtdan voz kechdi. Bu Xivada hukmronlik qilgan 57 nafar xon davridagi, ehtimol, dunyo tarixidagi ana shunday yagona hodisa edi. Yüklə 277,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|