Xiva xonlari haqida tarixiy hangomalar Davlat hukmdorlari tevaragidagi yoki unga qarshi bo’lgan guruhdagilar tomonidan amalga oshiriladigan to’ntarishlar nafaqat quvg’inga uchragan arbob hayotini, balki butun boshli xalq hayotiniyam izdan
Yüklə 277,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Oltinni olmagan xon
“Qarg’ishga qolmayin desang, uyimni buzma”, deya dadil gapirdi xonga beva ayol. Bu gapdan so’ng xon beva ayol ozor ko’rmasin, qarg’ishga qolmayin, deb uning uyini buzdirmadi. Shu tariqa qa’la devori aynan shu joydan o’z yo’nalishini o’zgartirib davom etgan… Qa’la devorini qurdirgan o’sha xon Olloqulixon edi. U Xiva taxtiga o’tirgan hukmdorlarning qirq to’qqizinchisi bo’lib, qo’ng’irotlar sulolasiga mansub otasi Muhammad Rahimxonning vafotidan so’ng 1825 yilda boshiga toj, barmog’iga saltanat uzugini taqqan. O’shanda Olloqulixon endi o’ttiz yoshga to’lgan edi. Bu paytlarda saroy o’yinlari tez-tez bo’lib turadigan odatiy hol sanalgan. Shu bois Olloqulixon atrofiga o’zidek insofu diyonatli kishilarni to’pladi. Uning xalq o’rtasida insofli hukmdor, deya dovruq taralishiga sabab, 1831 yili Xivalik savdogar Said Niyoz Sholikorboyga nasib etgan bir qor oltinni xonlik xazinasiga qo’shmaganida edi. O’shanda Said Niyoz Orenburgdan qirq qop mahsulot olib qaytib, ichidan chiqqan bir qop oltinni nima qilarini bilmay qoldi. So’ng oxiratim kuymasin, deya Olloqulixonning huzuriga borgandi. —Bu oltinlar qanday yo’l bilan topilgani noma’lum. Shu bois bir qop oltinni deb xonlik xazinasini bulg’amaylik, —dedi xon boyga. Keyin masjid, minora solishni maslahat berdi. O’zi ham a’yonlarining maslahatiga ko’ra, Eron va Buxoro bilan kechadigan nizoli voqealarga chek qo’ydi. Hatto, urushda asirga olingan xurosonlik forsiylarga Oqdarband qishlog’ini ajratib berib, ularga dehqonchilik bilan shug’ullanib, harbiy xizmat qilishlari uchun sharoit yaratib berdi. Ayni paytda Xorazmda yangi etnik ulus— forsiylarni ko’paytirdi. Chor imperiyasi bilan to’xtab qolgan diplomatik aloqalarni yo’lga qo’ydi. Ko’p yillardan beri Xivada saqlanayotgan 29 nafar rus kishisini sovg’a va in’omlar bilan ozod qilib, vataniga jo’natdi. Eng hayratlanarlisi, Olloqulixon sharq musulmonlariga xos nafaqat arab va fors tillarini, balki rus tiliniyam o’rganib, yozib gapira oladigan darajaga etgan edi. Rusiyalik savdogarlardan ruscha kitoblar sotib olib o’qirdi. Hatto, Xorazmda, O’rta Osiyoda birinchilardan bo’lib, zamondoshi Pushkin she’rlarini mutoaala qilgan. Vaholanki, keyinchalik, chorizm istilosidan so’nggi qaramlik davridayam Buxoro amirlari va Xiva xonlari ruslar bilan tilmoch orqali muomila qilishgan. 1830 yillarda, tag’in diniy bid’at avj olgan zamonlarda ovro’pa tilini, mutaassiblar ta’biri bilan aytganda, “kofircha”ni o’rganish, kitoblar o’qish ham xon uchun jasorat edi. Shuningdek, Fedka Grushin degan rus asirini eshik og’asi lavozimiga, Andrey Ivanovni esa Xivada ruhoniylik qilishiga, rus asirlarining to’planib, ulug’ ro’za, pasxa, troitsa—nasroniylik diniy bayramlarini o’tkazishiga ruxsat berdi. Biroq, nima bo’lganida ham u Xorazm hukmdori sifatida o’z milliy manfaatlarini o’ylar edi. Shu bois 1839 yilda Xivaga kelgan Angliya elchisi Abbat va 1841 yili vohaga tashrif buyurgan chor imperiyasi elchisi Nikifirovlarning o’z davlatlari manffatini ko’zlovchi talablarini rad etdi. Savdonigina rivojlantirish uchun o’z elchilarini ularga qo’shib yubordi. Bulardan tashqari Olloqulixon xonlikda ko’plab kanallar qazdirdi, suv yo’llarini tozalatdirdi. Poytaxt Xivada ko’plab masjid, madrasa, xonaqoh barpo etdirdi. Olloqulixonning boshqa amaldorlarga, oltinni nafsiga ishlatib, qo’sha-qo’sha uy, xotin ustiga xotin olayotgan boylarga ibrat sifatida 99 hujradan iborat ikki qavatli madrasa bunyod qildirgani ham ma’lum. O’z xalqiga nisbatan rahm-shafqatli bo’lgan xon Ichan qa’ladan tashqarida yashayotgan fuqarolarni himoya etish niyatida yana bir istehkom—Dishon qa’lani barpo etdirdi. Vaholanki, Olloqulixon paytida Xivaga hujum tahlikalari bo’lgan emas. U xalqi, davlati manfaati himoyasini o’ylab, shunday mudoffa inshoaatini bunyod etdirgan edi. Mazkur qa’la devorining uzunligi 6250 metr bo’lib, paxsa devorlar loydan olti haftalik muddat ichida tiklangan. E’tiborni tortadigan jihati, Dishon qa’la janubidagi devor paxsa avval ichkariga kirib, keyin burilib, yana o’z yo’nalishida davom etgan. Yuqorida aytganimizdek, Olloqulixon qa’la devorini tiklayotganida, bir beva ayolning uyi yo’nalishiga to’g’ri kelgandi.Bevaning, xalq qarg’ishidan qo’rqqan xon devorning yo’nalishini o’zgartiradi. Olloqulixon kasalligi tufayli, 1842 yili, o’n sakkiz yillik hukmdorligidan so’ng vafot etgan. Undan etti o’g’il va xonlik davrida barpo etdirgan inshoaatlar yodgor bo’lib qoldi. PDF's generated at: Sat Apr 23 2022 15:16:20 GMT+0000 (Coordinated Universal Time) Source: http://xorazmiy.uz/oz/pages/view/171 Yüklə 277,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|