Xiva xonligida mahalliy boshqaruv tizimi

XIVA XONLIGIDA MAHALLIY BOSHQARUV TIZIMI


Norhamidova Muattar
Termiz Davlat Universiteti 3-kurs talabasi
Annotatsiya: Ushbu maqola Xiva xonligining XVI – XX asrlardagi markaziy va mahalliy boshqaruv tizimi yoritiladi.


Kalit so’zlar: siyosiy tarix, inoq, xon, mehtar, unvon, mansab, boshqaruv.

Xiva xonligi xon tomonidan saroy amaldorlari yordamida boshqariladigan,

yakka hokimchilikka asoslangan davlat bo’lib, uning boshqaruv tizimi Buxoro va
Qo’qon xonliklaridan deyarli farq qilmagan. Xonlikdagi eng yuqori unvon Xon
bo’lib, u siyosiy, harbiy va diniy hokimiyatga ega edi. Buxoro va Qo’qon
xonligidan farqli ravishda XIX asr boshlariga kelib xon xuzurida doimiy faoliyat
ko’rsatuvchi Kengash (Devon) bor edi. Eng yuqori lavozimdagi amaldorlar –
Inoq, SHayxulislom, Devonbegi, Yasavulboshi, Mehtar va boshqalar a’zo bo’lgan
bu Kengashning vakolatlari cheklangan, barcha qarorlar amalda xon tomonidan
qabul qilingan bo’lsa-da, lekin saroy a’yonlarining, qabila boshliqlarining,
mahalliy hokimlarning davlat boshqaruvidagi o’rnini ham e’tirof etish zarur.
O’zaro siyosiy nizolarni bartaraf etadigan, joylarda mahalliy boshqaruvni amalga
oshiradigan va markaziy hokimiyatning mavqeini ta’minlab turadigan bu
amaldorlar amalda davlat boshqaruvida katga kuchga ega edilar. Ayniqsa,
markaziy davlat hokimiyati zaiflashgan davrlarda bu narsa yaqqol ko’zga
tashlanadi.
Ma’lumki har qanday davlatning siyosiy boshqaruv tizimida mavjud unvon
va mansablar alohida o’rin egallaydi. Biroq turli davrlarda saroylardagi unvon va
mansablar hamma vaqt ham bir xil ma’noda qo’llanilmagan, mavjud siyosiy va
ijtimoiy vaziyatdan kelib chiqib, ularning mavqei va ahamiyati o’zgarib turgan.
Xiva xonligida amalda bo’lgan unvon va mansablar haqida XIX asr oxiri – XX asr
boshlarida yozilgan mahalliy muarrixlar asarlarida va xorijdan kelgan elchilik
missiyalari a’zolari, sayyohlar, darvishlar, savdogarlar va boshqalar asarlarida
muhim ma’lumotlar mavjud.
Muhammad Rahimxon I davrida o’tkazilgan islohotlar natijasida davlat
boshqaruvi asosan, ikki bo’g’inli, markaziy va mahalliy boshqaruvdan iborat.
bo’lib, ularning har biri musulmon davlatlarga xos bo’lgan murakkab boshqaruv
tarmoqlarga, ko’p sonli mansabu lavozim va unvon sohiblariga ega edi.
Bu lavozimlarni hammasi merosiy sanalsada, albatta, xon tomonidan
tasdiqlanishi shart edi. Xon ba’zan boshqa «urug’»dan bo’lgan shaxsni ham biror
mansabga tayin qila olar edi. SHuni ta’kidlash lozimki, katta vakolatlarga ega
bo’lgan hokimlarning turkmanlar, qozoqlar va qoraqalpoqlarni ichki ishlariga
xonning ruxsatisiz aralashish huquqi bo’lmagan.
Hozirga qadar Xiva xonligidagi mansablar masalasi kam yoritilgan
mavzulardan bo’lib qolmoqda. Bu masala bo’yicha chop etilgan ishlar kam sonli.
Xususan, tadqiqotchilar SH.Vohidov, S.Saburovalar tomonidan yozilgan maqolada
Xiva xonligidagi 147 ta unvon va mansablar ro’yxati keltirib o’tilgan. Ayrim
unvon va mansablarga ta’riflar berilgan. Xiva xonligidagi unvon va mansablar masalasi o’z davrida sharqshunos olim S. Bobojonning “Xorazm tarixi” asarida ham yoritilgan edi27. Mazkur asar 1957 yilda yozilgan bo’lib, xonlikdagi hayotni turli jihatlardan aks ettirishga qaratilgan.
SHular jumlasiga xon saroyidagi mansablar ham kiradi. Bu va boshqa asarlardan
foydalangan holda Xiva xonligidagi mansabdorlar va ularning vazifalariga
to’xtalib o’tamiz. Muallif o’z asarida Xiva xonligidagi mansablarni ikki guruhga
ajratadi:
1. Ulamo amaldorlar (mansablar).
2.Sipoho (harbiy va ma’muriy) amaldorlar (mansablar).
Ulamo amaldorlarga quyidagilar kiradi: qozikalon, qozio’rda, qoziyul xos,
a’lamul ulamo, rais, muftilar (9 ta), oxunlar (70 ta), xatib (2 ta), voiz (2 ta), sadr
(musaddir) (4 t), muxbirlar (4 ta). Bu amaldorlarning vazifalari o’rta asrlar davrida
boshqa islom davlatlari, xususan qo’shni Buxoro amirligi va Qo’qon xonligidagidan unchalik farq qilmagan. Ularning davlat boshqaruvida tutgan o’rni
masalasi boshqa ilmiy adabiyotlarda ham keng yoritilgan.
Harbiy amaldorlar: amirul umaro, qo’shbegi, inoq, mehtar, naqib, otaliq,
beklarbegi, shayxul islom, devonbegi, zakotchi, bojbon, xazinachi, mirzaboshi,
mingboshi, sarhang, shig’ovulbegi, yasovulboshi, og’a, arbob, karvonboshi,
dorg’abegi, parvonachi, sarrof, sartif, hojirav, mirshab, eshikog’alari (10 nafar),
mirob, mushrif, mutavalli, yuzboshi (10 kishi), dahboshi, sais (2 kishi), o’tar, biy,
to’shakchi, dasturxonchi, talqonchi, devona (2 kishi), shotir (10 kishi), surnaychi (2
kishi), karnaychi, jarchi, jallod (40 odam), mashshoqlar (100 odam), yasovulboshi,
oqsoqol.
“Amaldorlarning belgilangan vazifalari” deb ataladi va unda mansablarning vazifalariga ta’rif beriladi. Ammo ayrim mansablar umumiy ro’yxatda sanalgan bo’lsa-da, asarda muayyan mansabga ta’rif berilgan o’rinda
keltirilmagan. Masalan, “mashshoqlar (100 odam)”, deb ko’rsatilgan bo’lsa ham,
mansablar ta’riflangan o’rinda ularning vazifasi nimadan iborat ekanligi to’g’risida
hech nima deyilmagan.
“Amaldorlarning belgilangan vazifalari” deb ataluvchiqismini asliyat tilini saqlagan holda, izohlar bilan to’lig’icha keltiramiz.