Xorij psixologiyasida motiv va motivatsiya muammosi

XORIJ PSIXOLOGIYASIDA MOTIV VA MOTIVATSIYA MUAMMOSI
Reja:
1.Motiv va motivatsiya tushunchasining mazmuni
2.Xorij psixologiyasida o’qish motivlarining nazariy tahlili
3.O’zbekiston psixologlari tadqiqotlarida motiv va motivatsiya muammosi
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1.Motiv va motivatsiya tushunchasining mazmuni

Garchand psixologik adabiyotlarda ayniqsa yosh va pedagogik psixologiyaga oid manbalarda motiv va motivatsiya masalasi ko’p bora ko’tarilgan bo’lsa-da, batafsil yoritilmagan. Masalan, ayrim psixologlar maktabgacha yoshda ayrim tarqoq situasion mayllar ma'lum motivlar tizimlariga aylanib borishini qayd etadilar. Biroq bu fikr atroflicha chuqurroq o’rganilmagan. Shunga muvofiq adabiyotlarda psixologlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar asosida motiv va motivatsiya tushunchasi turlicha talqin qilingan.
Eng keng tarqalgan ta'riflarga ko’ra, motiv - bu kishini faoliyatga undovchi kuch, sabab yoki ehtiyojlar yig’indisidan iboratdir.
Motiv tushunchasiga olimlar tomonidan quyidagicha ta'rif beriladi:
A.Maslouning fikricha, motiv bu ehtiyojlar yig’indisidir.
S.L.Rubinshteynning ta'kidlashicha, motiv bu ehtiyojning his qilinishi va qondirilishi.
S.L Rubinshteyn. "Motivatsiya - bu psixika orqali amalga oshuvchi determinasiyadir".
A.N.Leontev - motivni inson faoliyatiga yo’nalgan aniq ehtiyojlar va uni qo’zg’atadigan voqelik deb hisoblaydi.
Motiv -ma'lum ehtiyojlarni qondirish bilan bog’liq faoliyatga undovchi sabab.
Motivatsiya keng ma'noda inson hayotining (uning xulq-atvori, faoliyatining) murakkab ko’p qirrali boshqaruvchisi deb qaraladi.
Motivatsiya - insonni faoliyatga undashning murakkab, ko’p darajali tizimi bo’lib, u o’zida ehtiyojlarni, motivlarni, qiziqishlarni, ideallarni, intilishlarni, ustanovkalarni, emotsiyalarni, normalarni, qadriyatlarni mujassamlashtiradi.
Motivatsiya - murakkab tuzilma, faoliyatni harakatlantiruvchi kuchlar majmuasi bo’lib, u o’zini mayllar, maqsadlar, ideallar ko’rinishida namoyon qiladi va inson faoliyatini bevosita aniqlab, boshqarib turadi.
Motivatsiya - odamni faol faoliyatga undovchi sabablar majmuidir.
V.S.Merlin motivlar tizimlarining ayrim jihatlarini ancha batafsil yoritib bergan.
U motivlar tizimlarining shakllanish jarayonini quyidagicha tasavvur etadi: "turli motivlar bora-bora o’zaro bog’liq va bir-biriga tobe bo’lib boradi hamda oxir oqibatda motivlarning yaxlit tizimi vujudga keladi". V.S.Merlin fikricha, motivlar tizimining shakllanishi jarayonida nafaqat motivlar barqarorligi, balki motivlarni anglash kabi shartlar bajarilishini talab etiladi. Demak, V.S.Merlin bo’yicha motivlari tizimlari o’zaro bog’liq va bir-biriga tobe shaxs motivlarining bir butun yig’indisidan iborat. Ammo V.S.Merlin garchi motivlar tizimlarining ayrimlarini haqiqatdan ham muhim jihatlarini ko’rsatib o’tgan bo’lsa ham, motivlar o’rtasidagi tizimli munosabatlarni motivlar tizimlari va faoliyat ko’rsatish muammosini tadqiq etmagan.
Chet el psixologlari orasida A.Maslou ehtiyojlar ierarxiyasi nazariyasi bilan mashhurdir. O’z nazariyasida A.Maslou ehtiyojlarning quyidagi ierarxik qatorini ajratadi: fiziologik ehtiyojlar, xavfsizlikka bo’lgan ehtiyoj, muhabbat va boshqalar bilan bog’liq bo’lish ehtiyoji, hurmatga bo’lgan ehtiyoj, insonning o’z yashirin imkoniyatlarini to’laro namoyon etish va ro’yobga chiqarish ehtiyoji va boshqalarni kiritadi. A.Maslou fikricha, muayyan ehtiyojning qondirilishi uchun avval ierarxik qatorda undan oldingi ehtiyoj qondirilgan bo’lishi talab etiladi. Boshqacha qilib aytganda, A.Maslou konsepsiyasida ierarxiyada yuqori o’rinni egallovchi ehtiyojlar quyi o’rindagi ehtiyojlarga tobedir. A.Maslou konsepsiyasida motivasion jarayonlar boshqaruvida odam ongining ishtiroki, boshqaruvdagi roli e'tiborsiz qoldirilgan. Olim ehtiyojlar ierarxiyasidagi vertikal munosabatlarni tahlil
qilib, bir darajada joylashgan ehtiyojlar orasidagi gorizantal munosabatlar esa o’rganilmagan.
Mashhur nemis olimi Kurt Levin motivlar muammosi, ayniqsa, shaxsdagi ijtimoiy xulq motivlari borasida katta, keng qamrovli tadqiqotlar olib borib, shu narsani aniqlaganki, har bir odam o’ziga xos tarzda u yoki bu vaziyatni idrok qilish va baholashga moyil bo’ladi.

Xorij psixologlaridan neofreydistlar hisoblanmish A.Adler, K.Yung kabilar tomonidan ilgari surilgan motiv va motivatsiya borasidagi nazariyalarga asosiy e'tiborni qaratamiz. A.Adlerning fikricha, insonni harakatga undovchi asosiy kuch uning faoliyati maqsadini aniqlovchi, ularga erishish yo’llari manbai hisoblanadi. Xornining ta'kidlashicha, inson xulqi motivatsiyasini boshqa motivlar yordamida aniqlash mumkin. Jumladan, birlamchi bezovtalanish atrof-muhitga nisbatan dushmanlik hissini tug’diradi, xavfsizlikka ehtiyoj esa insonni boshqa odamlar tomonidan baholash va o’z-o’zini baholashga nisbatan ichki intilishini vujudga keltiradi. E.Fromm ham o’z qarashlarida libido masalasiga katta e'tibor bermaydi, chunki uni qiziqtirgan muammo inson xulqi jabhalarida ijtimoiy va psixologik omillarning o’zaro ta'sir o’tkazish jarayonidir.

2.Xorij psixologiyasida o’qish motivlarining nazariy tahlili

O’qish, o’quv faoliyati motivlari haqidagi chet el olimlarining asarlarida ilgari surilgan g’oyalarini tahlil qilar ekanmiz, quyidagilarga e'tiborni qaratish joizdir. Jumladan, nemis olimi Z.Freyd va U.Makdaugall motivasion omil sifatida hayvonlardagi organik ehtiyojlarni, ya'ni instinktni odamlarga nisbatan qo’llay boshlashdi va inson fe'l-atvoriga bo’lgan qarashlar ichida birinchi nazariya sifatida maydonga chiqdi.

Bulardan tashqari XX asr boshlarida yana ikki yangi yo’nalish paydo bo’ladi, bu motivatsiyaning xulq nazariyasi va oliy asab faoliyati nazariyasidir.
Inson xulqi affektiv kognitiv determinasiyasi muammosini tahlil qila turib, kognitiv psixologiyaning boshqa vakili X.Xekxauzen shunday xulosaga keladi-ki, faoliyat determinasiyasi kognitiv (bilish) va affektiv jihatlari bir-biri bilan chambarchas bog’liq ekan, ulardan qaysi biri rag’batlantiruvchi kuch ekanligi haqidagi savol o’z ma'nosini yo’qotmadi.
Ta'lim-tarbiya jarayonida o’qish motivatsiyasining o’rni butun dunyo olimlari tomonidan tan olingan va har tomonlama o’rganilgan.
O’quv samaradorligini oshirishda o’quv motivatsiyasining rolini chet el olimlari o’z tadqiqotlarida tadqiq qildilar. Shu nuqtai nazardan turib, qo’zg’atuvchilardan tashqarida sodir bo’ladigan xatti-harakatlarni tushuntirish bo’yicha bir talay modellar ishlab chiqilgan bo’lib, ularni ko’rib chiqish ichki motivatsiyaning mexanizmlarini tahlil qilishda qo’l keladi. Shunday modellardan birini Olport taklif qiladi. Olport ichki motivatsiya bilan bog’liq bo’lgan uchta motivasion tushunchalarni tahlil qiladi: funksional avtonomiya, yetarli darajadagi harakat va "Men"ning jalb qilinganligi. U funksional avtonomiya tamoyilini faoliyat dastavval boshqa sabab bo’yicha paydo bo’lishi mumkin bo’lgan holda, o’zi uchun maqsadga aylanishi holatini tushuntirish uchun kiritadi.
E.Torndayk tajribalarining alohida tomoni ularning juda tor va cheklangan xarakterga ega ekanligidadir: ular real o’quv jarayoni bilan juda oz darajada bog’langandir.
Bruner ham o’qishni motivlashtirish masalasiga E.Torndaykdan boshqacha qaraydi. "O’quv jarayoni" nomli izlanishlarida Bruner o’quvchining real, yetarli darajada uzoq davom etadigan o’qish jarayoni tufayli tug’iladigan amaliy va nazariy muammolarni izohlashga harakat qiladi. Bruner o’qishni motivatsiyalash, yoki o’qish jarayoniga nisbatan o’quvchilarning moyilligini orttiruvchi omillar haqida emas, balki uning bilan birga, o’quvchining motivlari haqida ham fikr yuritadi. Garchi uning fikrlari umumiy xarakterda bo’lsa ham, ulardagi ayrim yo’nalishlari diqqatga sazovordir. Bu birinchi galda, o’qish jarayonida bilish xarakteridagi motivlarning ahamiyati va yangi narsani bilishdan paydo bo’ladigan ichki qanoat hissi, himoya masalalarining qo’yilishidir.
Motivlarning navbatdagi toifasiga, ya'ni ichki motivlar turkumiga individual xususiyatli motivlar kiradiki, ular o’quvchi shaxsida o’qishga nisbatan individual maqsadni ruyobga chiqaruvchi qo’zg’alish negizida paydo bo’ladi. Chunonchi bilishga nisbatan qiziqishning vujudga kelishi shaxsning ma'naviy (madaniy) darajasini oshirish uchun undagi intilishlarning yetilishidir. Bunga o’xshash motivlarning ta'sirida o’quv jarayonida nizoli, ziddiyatli holatlar (vaziyatlar) yuzaga kelmaydi.
Albatta, bunday toifaga taalluqli motivlar paydo bo’lishiga qaramay, ba'zan qiyinchiliklar vujudga kelishi ehtimol, chunki bilimlarni o’zlashtirish uchun irodaviy zo’r berishga to’g’ri keladi. Bunday xossalarga ega bo’lgan irodaviy zo’r berishlar tashqi halaqit beruvchi qo’zg’atuvchilar (qo’zg’ovchilar) kuchi va imkoniyatini kamaytirishga qaratilgan bo’ladi. Pedagogik psixologiya nuqtai nazaridan ushbu jarayonga yondashilganda, muloqotli vaziyatgina optimal (oqilona) deyiladi.
Ta'lim motivatsiyasini diagnostika qilishga bo’lgan zamonaviy yondashuvlardan kelib chiqqan holda, eng kamida, quyidagilarni ajratish mumkinligi N.E.Efimova tomonidan tavsiya qilingan, biz ularni quyida keltiramiz.
1. Diagnostika o’tkazish uchun asos bo’ladigan ta'lim motivatsiyasi ko’rsatkichlarini belgilash.
2. Uch toifadagi diagnostika uslublarini tanlash, bevosita loyihaviy va bilvosita-ta'lim motivatsiyasi ko’rsatkichlarini diagnostika qilishga yo’naltirilgan uslublar.
3. Har bir uslubning ajratilgan ko’rsatkichlarga bo’lgan diagnostikaviy imkoniyatlarini aniqlash.
4. Mazkur metodika natijalarini namoyon qilish chog’ida hisobga olinadigan nazariyani uslubning metodologik asosini hisobga olish.
5. Metodika matnlarining o’quvchilar yosh xususiyatlariga mosligi.
6. O’quvchilar shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish.
7. Diagnostikani o’tkazish
A.N.Leontevning fikricha, biz "faqat tushuniladigan" va real harakatdagi motivlarga duch kelamiz. Bola ko’pincha qancha o’qish zarurligini yaxshi tushunadi ( anglaniladigan motivlar), lekin bu narsa ham unga o’quv faoliyati bilan shug’ullanish uchun turtki bo’la olmaydi. Bu bilim mayl shaklini olsagina, biz real harakatda motiv bilan ish ko’rgan bo’lamiz. Faqat tushuniladigan motivlargina ma'lum sharoitda harakatdagi motivlar shaklini oladi. Bu narsa motivatsiyani qayta qurish uchun jiddiy ahamiyatga egadir. Maktabning vazifasi ham bola motivatsiyasini qayta qurishdan iboratdir

3.O’zbekiston psixologlari tadqiqotlarida motiv va

motivatsiya muammosi

O’quv faoliyati motivatsiyasi muammosi hamdo’stlik davlatlari qatori respublikamizda ham ilmiy tadqiqot olib borayotgan olimlar tomonidan keng miqyosda o’rganib kelinmoqda. Jumladan, keyingi yillarda mazkur ilmiy muammolarning turli jabhalariga nisbatan qiziqish yanada kuchayib bormoqda. Bunga yaqqol misol sifatida respublikamiz miqyosida ushbu muammo yuzasidan tadqiqot ishlarini olib borayotgan taniqli psixolog olimlarni ta'kidlab o’tish joizdir. Bular sirasiga respublikamizda psixologiya fanining rivojlanishiga amaliy va nazariy hissasini qo’shib kelayotgan M.G.Davletshin rahbarligidagi uning shogirdlari A.Q.Saitova, F.I.Haydarovlar hamda E.G’.G’oziev va E.Z.Usmonova, V.A.Tokareva, A.A.Fayzullaev, R.Asomova, U.Jumaev va boshqalarning ushbu muammo yuzasidan olib borgan tadqiqotlarini kiritishimiz mumkin.

Keyingi o’n yilliklar mobaynida M.G.Davletshin rahbarligida ushbu muammo yangicha ilmiy asosda talqin qilinib, keng ko’lamda o’rganilmoqda. M.G.Davletshinning fikrlariga ko’ra, O’zbekiston kelajagi bo’lgan yoshlar har xil sohaning mazmuniga ongli ravishda yondashuvi orqali, ularni mumkin qadar ertaroq, to’g’ri va oqilona tasavvur qiladi. M.G.Davletshin konsepsiyasidan kelib chiqqan holda olib borilgan tadqiqotlardan biri A.Q.Saitovaning "O’smir yoshidagi o’quvchilarning o’quv motivlarini va qadriyatlarini o’rganishga" bag’ishlangan ishdir. Bu ishda muallif o’smir yoshining xususiyatlariga tayangan holda bir qator xulosalarga kelgan. Xususan tadqiqotchi fikriga ko’ra, o’smirlar o’quv faoliyatida potensial hisoblangan motiv o’z-o’zini namoyon qilish motividir; o’quv faoliyati o’smir o’quvchilarda o’z-o’zini takomillashtirishga, bu esa o’quv faoliyati bilan bog’liqdir. Muallif tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlarda shaxsdagi qadriyatlar yo’nalganligining o’quv faoliyatga bog’liqligi masalalari tadqiq qilinadi.
A.Fayzullaev ilmiy tadqiqotlarida shaxsning motivasion o’z-o’zini boshqarishning turli-tuman omillari ham ko’rib chiqilgan.
Aniqlangan bu omillar shaxs motivatsiyasining xususiyatlariga motivasion boshqarishning amalga oshirish usullari va natijalariga tegishlidir.
Bundan tashqari motivasion tuzilmalarning shaxs tomonidan ob'ektivlashtirish va o’z motivatsiyasini boshqarishdagi turli psixologik strategiya va usullari masalalari ham aniqlab berilgan. Shaxsning hayot faoliyatida motivasion o’z-o’zini boshqarishning boshqa bir qator sohalari ham o’rganilgan.
E.Z.Usmonovaning ilmiy tadqiqotida o’quvchilarning o’quv faoliyati jarayonidagi qarama-qarshilik, motivatsiya, ijod va shaxs muammolari o’rganilgan. Tadqiqot davomida ikki asosiy motivatsiya toifasining munosibligini tushunish muhim bo’lgan, muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasini odamda tashqi motivatsiyaga kiritiladi.
O'z ishida G.A. Ballar motivning muhim xususiyatlaridan biri - inson harakatlarining sababini aniqlashda ishtirok etishini ta'kidlaydi, motivning nisbiy barqarorligini, bir qator aniq harakatlarning borishi va natijalariga ta'sirini qayd etadi. Shu bilan birga, ushbu kontseptsiyani qo'llash doirasini xatti-harakatlarning ruhiy sabablariga cheklash. U motivning ta'rifini beradi: motiv - bu harakatlarning nisbatan barqaror qasddan (ya'ni, har doim ham ongli bo'lmasa-da, ob'ektiv bog'liq) aqliy sababi (aniqrog'i: ularning sababini aniqlash zanjiridagi ruhiy bo'g'in).
Keyingi ish jarayonida Ball motivning yuqoridagi tavsifi qoldiradi degan xulosaga keldi, ammo bir qator muhim masalalar etarli darajada aniqlanmagan. Birinchidan, u motiv tushunchasining boshqa yetakchi psixologik tushunchalar bilan aloqalarini ochib bermaydi. Xususan, motivlar va ehtiyojlar o'rtasidagi munosabatlarning eng muhim masalasidan qochish kerak. Ikkinchidan, niyat tushunchasi juda umumiy va motivni adekvat tavsiflash uchun spetsifikatsiyani talab qiladi. Ular motivning aniq ta'rifini taklif qildilar: motiv - bu shaxsning psixikasida mavjud bo'lgan ba'zi bir ob'ektning rag'batlantiruvchi maqsadli modeli bo'lib, uni dunyoda bu shaxs tomonidan qandaydir tarzda ta'kidlaydi va shu bilan birga u uchun barqaror sub'ektiv qiymatga ega (ya'ni. model psixikada shaxsning ehtiyojlari yoki talablarini qondirishni osonlashtiradigan yoki qiyinlashtiradigan ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.Bunday ma'lumotlar turli yo'llar bilan (bilim, e'tiqod, hissiy munosabat va boshqalar shaklida) ifodalanishi mumkin va turli xil bo'lishi mumkin. muvofiqlik darajasi). 18
Bu erda ko'rib chiqilayotgan ob'ekt va uning talab qilinadigan holati motiv bilan modellashtirilgan ham moddiy, ham ideal bo'lishi mumkin. Bu mavzu jarayonni ifodalashi mumkin (masalan, ijodiy faoliyat).
Shaxsning har bir harakati uchun, qoida tariqasida, ushbu harakatni amalga oshirishni rag'batlantiradigan va uning yo'nalishini boshqaradigan kamida bitta sabab ko'rsatilishi mumkin. Bu, biror-bir harakatning maqsadi va umuman olganda, u qaratilgan butun vazifa insonga tashqaridan berilishi mumkinligini istisno qilmaydi, lekin u maqsadga erishish, faqat muammoni hal qilish uchun harakat qiladi. ularni qabul qiladigan darajada, ya'ni .e. aniqlaydi.
Shunday qilib, adabiyotlarni tahlil qilish jarayonida biz "motiv" tushunchasining asosiy joriy talqinlarini aniqladik. Bizning fikrimizcha, eng universali motiv g'oyasi murakkab psixologik shakllanish, jumladan ehtiyoj, ideal maqsad, motivatsiya va niyatdir.
"Motivatsiya" va "motiv" tushunchalarini tahlil qilgandan so'ng, bizning fikrimizcha, bu tushunchalar o'rtasidagi munosabatlar haqida nimadir aytish kerak.
Motivlarning turli tasniflari mavjud. Ulardan birida ijtimoiy motivlar ajralib turadi, ular kuch, mansublik, hurmat motivlari, shuningdek muvaffaqiyatga erishish va muvaffaqiyatsizlikdan qochish motivlarini o'z ichiga oladi. Insonning hayotning deyarli barcha sohalarida samaradorligi muvaffaqiyatga erishish motivini amalga oshirish darajasiga bog'liq. Keyingi bob muvaffaqiyatga erishish va muvaffaqiyatsizlikka yo'l qo'ymaslik sabablarini batafsil ko'rib chiqishga bag'ishlanadi.
Muvaffaqiyat motivatsiyasi - bu insonning mehnatga ijodiy, tashabbuskor munosabatini belgilaydigan va bajarilgan ishning tabiati va sifatiga ta'sir qiluvchi motivatsiya turlaridan biri.
Yutuq motivatsiyasiga muvofiq, ham xorijiy, ham mahalliy psixologiyada juda ko'p tadqiqotlar olib borildi (D. MakKlelland, D. Atkinson, R. Weiner, D. Rotter, K. Levin; N.V. Afanasyeva, I.A. Baturin , V.A. Belyx, M.Sh.Magomed - Eminov, V.I.Stepanskiy, S.A.Shapkin).
Muvaffaqiyat motivi shaxsning barqaror xususiyati sifatida birinchi marta G.Myurrey tasnifida aniqlangan. G.Myurrey biz ko‘rib chiqayotgan dispozitsiyani ishda natijaga erishishning barqaror ehtiyoji, biror narsani tez va yaxshi bajarish, qaysidir masalada ma’lum darajaga erishish istagi deb tushundi. Bu ehtiyoj umumlashtiriladi va o'ziga xos mazmunidan qat'i nazar, har qanday vaziyatda o'zini namoyon qiladi. 19 G.Myurreyning fikricha, muvaffaqiyatga bo‘lgan ehtiyoj quyidagi tushunchalar bilan tavsiflanadi: qiyin ish qilish; boshqarish, manipulyatsiya qilish, tashkil qilish - jismoniy ob'ektlar, odamlar yoki g'oyalarga nisbatan; buni imkon qadar tez va mustaqil ravishda bajaring; to'siqlarni engib o'tish va yuqori ko'rsatkichlarga erishish; yaxshilash; raqobatlashish va boshqalardan oldinga chiqish; iste'dodlarni ro'yobga chiqarish va shu bilan o'z-o'zini hurmat qilish. 20
Yutuq motivatsiyasining birinchi rasmiylashtirilgan modeli J. Atkinson tomonidan ishlab chiqilgan. Bu ushbu sohadagi barcha keyingi modellar uchun asos bo'ldi, motivatsiyani "shaxs x vaziyat" o'rtasidagi o'zaro ta'sir sifatida rivojlantirish. J. Atkinsonning tavakkal tanlov modeli K. Levinning maydon nazariyasi asosida shakllantirildi. Lyuin xulq-atvorni aniqlashni real vaziyatda shaxs va atrof-muhitning o'zaro ta'siriga asoslangan holda tushuntiradi. Levinning maydon nazariyasi birinchi kutish x qiymat modelini yaratdi, bu Atkinson modeli va boshqa modellarning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatdi. 21
Keling, J. Atkinsonning tavakkal tanlov modelining asosiy qoidalarini ko'rib chiqaylik. J.Atkinson tadqiqotida muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasi integral shakllanish bo‘lib, unda ikkita motivatsion tendentsiya aniqlanadi: muvaffaqiyatga intilish va muvaffaqiyatsizlikdan qochish istagi. Motivatsion tendentsiyalar murakkab tarkibga ega. Ularga quyidagilar kiradi: doimiy shaxsiy dispozitsiyalar - motivlar; Xulq-atvorning bevosita vaziyatni belgilovchi omillari - kutish yoki ehtimollik va kelajakdagi muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlikning sub'ektiv rag'batlantiruvchi qiymati.
Shunga ko'ra, model muvaffaqiyat motivatsiyasining uchta asosiy omilini aniqlaydi: motiv, kutish, qiymat.
Kutish deganda biror harakatni amalga oshirish muayyan oqibatlarga olib kelishini kutish tushuniladi. Motivlarning nomlari (masalan, yutuq va boshqalar) aslida qoniqish hissi tajribasining bir xil turini keltirib chiqaradigan motivlar sinflarining nomlari: muvaffaqiyatga erishishdan faxrlanish va boshqalar. 22
Maqsadga yo'naltirilgan xulq-atvor ikki tendentsiyaning birgalikda ta'siridan kelib chiqadigan erishish tendentsiyasi bilan belgilanadi: muvaffaqiyatga intilish tendentsiyasi va muvaffaqiyatsizlikdan qochish tendentsiyasi.
Muvaffaqiyatga intilish tendentsiyasi deganda shaxsni muvaffaqiyatga olib keladi deb kutgan harakatlarni amalga oshirishga undaydigan kuch tushuniladi. Bu tendentsiya faoliyatning yo'nalishi, intensivligi va qat'iyligida namoyon bo'ladi. U quyidagi omillar bilan yaratiladi: shaxsiy - motiv yoki muvaffaqiyatga bo'lgan ehtiyoj va ikkita vaziyat - kutish yoki muvaffaqiyatning sub'ektiv ehtimoli va muvaffaqiyatning motivatsion qiymati.
Muvaffaqiyatsizlikka yo'l qo'ymaslik tendentsiyasi deganda odamning muvaffaqiyatsizlikka olib kelishini kutgan harakatlarini bajarishga to'sqinlik qiladigan kuch tushuniladi. Muvaffaqiyatsizlikka yo'l qo'ymaslik tendentsiyasi insonning muvaffaqiyatsizlik tahdidini o'z ichiga olgan vaziyatdan chiqishga intilishida namoyon bo'ladi. Bu tendentsiya shaxsiy omil - qochish motivi va vaziyat omili - kutish yoki muvaffaqiyatsizlikning sub'ektiv ehtimoli bilan yaratiladi. 23
Ushbu modelda muvaffaqiyatga intilish motivatsiyasi uchta o'zgaruvchi bilan belgilanadi: muvaffaqiyatga intilish motivi, bu muvaffaqiyatga erishishda g'urur va zavqni boshdan kechirish qobiliyati sifatida tushuniladi; muvaffaqiyatning sub'ektiv ehtimoli (harakatni bajarish muvaffaqiyatga olib kelishini kutish, berilgan maqsadga erishish. Bu tushuncha harakatning muayyan oqibatlarga olib kelishiga ishonch darajasini ko'rsatadi); muvaffaqiyatning rag'batlantiruvchi qiymati, ya'ni. ushbu aniq faoliyatdagi muvaffaqiyatning nisbiy qiymati.
J.Atkinson modeli talqin qilishdan ko'ra ko'proq motivatsion jarayon natijalarini tavsiflash va bashorat qilishga qaratilgan edi.
J. Atkinsonning yutuq motivatsiyasi modeli keyinchalik bir nechta modifikatsiyadan o'tkazildi. Feather, natija uchun o'z javobgarligini idrok etish parametrini hisobga olishga harakat qildi. Reyner kelajakka yo'naltirish xususiyatlarini hisobga oladigan modelni ishlab chiqdi; motivatsiyaning atributsion modeli Vayner va boshqalar tomonidan taklif qilingan.
Muvaffaqiyat motivatsiyasi sohasidagi turli hodisalarni umumlashtirishga da'vo qiladigan zamonaviy kognitiv modellardan biri qaror qabul qilishning rasmiy nazariyalariga yaqinroq bo'lgan va qaror qabul qilishning kognitiv jarayonlarini birinchi o'ringa qo'yadigan X. Gekxauzen modelidir.
Heckhausen modeli - kutish × qiymat modeli. Ushbu asosiy o'zgaruvchilar bilan bog'liq holda, "kutish" (sub'ektiv ehtimollik) va "rag'batlantirish qiymati" tushunchalari ko'rib chiqiladi. Motiv va motivatsiya tushunchalariga kelsak, muallif, umuman olganda, J. Atkinsonning motivni yaxlit, umumlashtirilgan dispozitsiya va motivatsiya sifatida, motiv va vaziyatning tegishli tomonlari o‘zaro ta’siridan kelib chiqadigan holat sifatidagi qarashlariga asoslanadi.
X.Gekxauzen va uning hamkasblari motivatsion jarayonni shaxsiy dispozitsiyalarning (motivlarning) o'zaro ta'siri va vaziyatning xususiyatlari sifatida ko'rib chiqadilar. Bunday holda, yutuq motivi tashqi (vaziyatli) ta'sirlarga nisbatan muvaffaqiyat faoliyatining barqarorligini ta'minlaydigan shaxsiy xususiyat yoki xususiyat sifatida ishlaydi. Yutuq motivi statik xususiyat emas. Bu nafaqat tabiiy rivojlanish jarayonida, balki maqsadli ravishda ham o'zgarishi mumkin bo'lgan dinamik tizimdir.
Yuqorida aytib o'tilganidek, muvaffaqiyat motivatsiyasining atributsion modellari ham mavjud. Eng mashhur yondashuvlardan biri motivning kognitiv kontseptsiyasini ishlab chiquvchi Vayner tomonidan taklif qilingan. Uning uchun yutuq motivi - bu muvaffaqiyatni ichki omillar, ayniqsa harakat tufayli qabul qilish tendentsiyasi.
Shunday qilib, biz K. Levin nazariyasiga asoslanib, motivatsiya bo'yicha tadqiqot yo'nalishini aniqladik. Levinning tadqiqotlari motivatsiya muammolarining rivojlanishiga sezilarli turtki berdi, lekin ayni paytda bir qator cheklovlarni qo'ydi. Murakkab kognitiv tuzilmalarning xulq-atvor dinamikasiga ta'sirini etarli darajada ifodalash va tavsiflashda aniq qiyinchiliklar paydo bo'ladi.
Kutish x qiymat modellarining maqsadi jarayonning o'zini tushuntirishdan ko'ra maqsad va harakatni tanlash jarayonining natijasini bashorat qilishdir. Psixologik jihatdan asosiy narsa jarayonni aniq tushuntirish va maqsadni yaratishdir. Shu bilan birga, bu modellar maqsad va harakatlarni shakllantirishning muhim shartlarini ta'kidlaydi. Avvalo, bu qiymat va kutishdir. Qiymat va kutish kognitiv determinant sifatida tavsiflanadi. Gap shundaki, inson kognitiv jarayonlar orqali muqobil maqsadlar yoki harakatlarning qiymati va kutilishini o'lchaydi va eng katta kutilgan qiymatga ega bo'lganini tanlaydi.
So'nggi o'n yilliklarda amalga oshirilgan "kutish x qiymati" motivatsiya modellarini ishlab chiqish maqsad va harakatni tanlash bog'liq bo'lgan qo'shimcha shartlarni aniqlashga qaratilgan edi. Bu shartlar shaxsning atrof-muhit bilan o'zaro munosabati jarayonida shakllanadigan "integral sifatlar" ni ifodalashi bilan tavsiflanadi. Bularga o'z mas'uliyatini idrok etish, harakatlar natijalarini sababiy tushuntirish, vaqt istiqboli va shaxsiy standart kiradi. Biroq, ushbu modellar mualliflarining o'zlari bu fazilatlarning tabiatini hisobga olmaydilar, balki ularni tayyor sifatida qabul qilishadi.
X.Gekxauzenning umumlashtiruvchi kognitiv modeli umuman olganda natijalar va uning oqibatlarining kutilgan qiymati parametriga ko'ra turli xil muqobillarni tortish modelidir. Bunday model shaxsning tashabbuskorlik faoliyatini tushuntirish uchun mos bo'lishi dargumon.
Ko'rib chiqilgan barcha modellarda, maqsadlar va harakatlarga alternativalarni kognitiv tarozida shaxsning asosiy pozitsiyasi shubha ostiga olinmaydi. Bunday holda, shaxs o'z hayotining kontekstidan chiqarib yuborilgan va muqobil tanlashning sun'iy holatiga joylashtirilgan deb hisoblanadi.
Mahalliy psixologiyada tubdan boshqacha yondashuv ishlab chiqilmoqda, unga ko'ra inson muayyan ijtimoiy munosabatlar tizimida va boshqa odamlar bilan o'zaro munosabatlarda faoliyat olib boradi. 24
Rus psixologiyasida muvaffaqiyat motivatsiyasi muammosi 70-yillarning o'rtalarida faol rivojlana boshladi. Birinchi tadqiqotlar esa (R.S.Vaysman, 1973; R.S.Nemova, 1973; A.B.Orlova, 1974; V.I.Stepanskiy, 1981 va boshqalar) faqat muvaffaqiyat motivatsiyasining ayrim jihatlariga taalluqli edi. Muvaffaqiyat motivatsiyasi, shuningdek, intilish darajasi bilan chambarchas bog'liq mavzu M.Sh. kabi mutaxassislar tomonidan o'rganilgan. Magomed-Eminov, T.V. Kornilova, I.M. Paley va boshqalar. 25
M.Sh. Magomed-Eminov, mahalliy psixologlar orasida birinchi bo'lib, muvaffaqiyat motivatsiyasining tuzilishi va ishlash mexanizmlarini o'rganishga harakat qildi . An'anaga ko'ra, yuqorida aytib o'tilganidek, chet el psixologiyasida muvaffaqiyat motivatsiyasi muammolari maqsadni tanlashni bashorat qilishga qaratilgan "kutish x qiymati" modeli doirasida o'rganilgan. Olim motivatsiyaning dinamik modelini taklif qildi, u to'rtta tarkibiy komponentdan (faoliyatning boshlanishi yoki motivatsiyasi, maqsadni belgilash, niyatlarni amalga oshirish, amalga oshirishdan keyingi - harakatni to'xtatishga yoki bir harakatni boshqasi bilan almashtirishga qaratilgan jarayonlar), ularning har biri amalga oshiradi. faoliyatni amalga oshirish jarayonida o'ziga xos motivatsion funktsiyalar.
Muallif M.Sh. Magomed-Eminov, motivatsiya "affektiv va kognitiv jarayonlar birlashtirilgan murakkab ko'p darajali funktsional tizim" sifatida xorijiy tadqiqotchilarga xos bo'lgan muvaffaqiyat motivining dinamik shakllanish sifatida yoki bir tomonlama talqinini engib o'tishga imkon beradi. kognitiv, shuningdek, motivatsiyani faraziy oraliq jarayon sifatida talqin qilish, motivatsiyani haqiqiy vaziyatda muayyan sub'ektning faoliyatini tartibga soluvchi aqliy jarayon sifatida qarashga qarama-qarshi qo'yish imkonini beradi. 26
Faoliyat natijasi o'z-o'zidan yutuq motivini amalga oshirmaydi, bu uning predmet mazmunida keng umumlashtirilgan shaxsiy motiv bo'lib, yutuq faoliyatini amalga oshirishda qanday shaxsiy xususiyatlar namoyon bo'lishi bilan tavsiflanadi. Shunday qilib, vaziyatni belgilovchi omillar sifatida umidlar va natijaning qiymati muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasida hal qiluvchi ahamiyatga ega emas. Bitta odam uchun muvaffaqiyatga erishish motivi barcha faoliyat turlarida va bir xil darajada namoyon bo'lmasligi mumkin, ya'ni har bir shaxs uchun muvaffaqiyatga erishish motivi amalga oshiriladigan o'ziga xos faoliyat doirasi mavjud. .
Muvaffaqiyat motivatsiyasini yangilashning asosiy mexanizmlaridan biri, M.Sh. Magomed-Eminovning fikriga ko'ra, vaziyatning motivatsion ahamiyatini baholash va erishilgan vaziyatda umumiy kompetentsiyani baholashdan iborat bo'lgan vaziyatni motivatsion-emotsional baholash mavjud . 27
Muvaffaqiyatga erishish holati uchun, M.Sh. Magomed-Eminov quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi: faoliyatning individual bajarilishini talab qiladigan vazifaning mavjudligi; faoliyatni muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz bajarish imkoniyati; ishlash standartlari mavjudligi (natijalarni baholashning tashqi va ichki mezonlari); sub'ektning harakat natijasi uchun shaxsiy javobgarlik hissi tajribasi; mukammallik standartida belgilangan qiyosiy shkala asosida natijalarni baholash (o'zini o'zi baholash, boshqalar tomonidan baholash).
Muvaffaqiyat motivatsiyasi ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan o'rganiladi. Shunday qilib, M.L. Kubishkina keng ijtimoiy kontekstda muvaffaqiyatga erishish motivini ijtimoiy muvaffaqiyatga intilish sifatida ko'rib chiqishga harakat qildi. M.L. Kubyshkina ijtimoiy muvaffaqiyat motivining asosiy jihatlarini aniqladi va tahlil qildi: muhim faoliyatda yuqori natijalarga erishish istagi va u bilan bog'liq obro' va hurmat; boshqalar orasida yuqori ijtimoiy mavqe, obro' va ta'sirga ega bo'lish istagi; raqobatga intilish, qarama-qarshilik, raqobat.
Shunday qilib, hozirgi vaqtda rus psixologiyasida muvaffaqiyat motivatsiyasi bo'yicha tadqiqotlar etarlicha kuchli o'rin egalladi va tobora ko'proq olimlarni jalb qilmoqda; Empirik materiallarni to'plash, shuningdek, chet ellik hamkasblar tajribasini tushunish va tanqidiy tahlil qilish jarayoni mavjud.
Yutuq motivatsiyasi mahalliy psixologlar tomonidan turli tomonlardan o'rganiladi: muvaffaqiyat motivatsiyasining mohiyati, tuzilishi va faoliyat mexanizmlari o'rganiladi; ta'lim faoliyatida muvaffaqiyat motivatsiyasi o'rganiladi; yutuq motivatsiyasining aqliy va psixofizik moslashuv jarayoniga ta'siri o'rganiladi; Yutuq motivatsiyasini diagnostika qilish usullari va uni o'lchash vositalari ishlab chiqilmoqda.
Muvaffaqiyat motivatsiyasi ijtimoiy-psixologik jihatdan ham o'rganiladi, ijtimoiy muvaffaqiyat motivi sifatida, faoliyatda sezilarli natijalarga erishishga va yuqori ijtimoiy mavqega erishishga yordam beradi. Olimlar kasbiy faoliyatda muvaffaqiyat motivatsiyasining rolini, yutuq motivatsiyasining guruhlar samaradorligiga, jamoada psixologik muhitni shakllantirishga ta'sirini o'rganishga katta e'tibor berishadi va ular muvaffaqiyat motivatsiyasi va shaxsiy xususiyatlar o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganadilar. (o'z-o'zini hurmat qilish, intilishlar darajasi, tashvish va boshqalar). 28
Shunday qilib, keling, aytilganlarni umumlashtiramiz. Ushbu ishda biz M.Sh. tomonidan tuzilgan yutuq motivatsiyasining talqiniga amal qilamiz. Magomed-Eminov. Muvaffaqiyat motivatsiyasi deganda biz muvaffaqiyat motivini ro'yobga chiqarish imkoniyati mavjud bo'lgan yutuq vaziyatlaridagi faoliyatni aqliy tartibga solish sifatida tushunamiz. Muvaffaqiyatga erishish motivi, o'z navbatida, biz shaxsiyatning umumlashtirilgan, nisbatan barqaror xususiyatini, insonning o'z mahorati va qobiliyatini namoyish qilish imkoniyati mavjud bo'lgan joyda vazifani yuqori sifatli bajarishga intilishini tushunamiz.
G‘arb psixologiyasida motiv va motivatsiyani ajratish mezoni sifatida turg‘un (dispozitsion) va o‘zgaruvchan omillar (M.Madsen), turg‘un va funksional o‘zgaruvchilar (X.Myurrey), shaxsiy va situatsion determinantlar (J.Atkinson) ko‘rib chiqiladi. Mualliflarning ta'kidlashicha, shaxsning barqaror xususiyatlari tashqi stimullar bilan bir xil darajada xatti-harakatlar va faoliyatni belgilaydi. Muayyan motivni shakllantirishda shaxsiy moyilliklar (afzalliklar, moyilliklar, qarashlar, qadriyatlar, dunyoqarash, ideallar) ishtirok etishi kerak.
Bir qator mahalliy psixologlar (K.K. Platonov, V.S. Merlin, M. Sh, Magomed-Eminov) ham psixik holatlar bilan bir qatorda shaxs xususiyatlari ham motiv vazifasini o‘tashi mumkin, deb hisoblaydilar. 16
Demak, hozirgi vaqtda faoliyatning motivi va rag'bati sifatida turli xil psixologik hodisalar qabul qilinadi: goh holat sifatida motivatsiya, goh maqsad, goh ehtiyoj, goh niyat. Shu bilan birga, bir hodisani motiv sifatida qabul qilib, motivda boshqalarning ishtirokini inkor etadilar . Ba'zi hollarda maqsad motivdan, boshqalarida - ehtiyoj, boshqalarida - ikkalasi ham ajralib turadi. Natijada, sabab aslida nima ekanligi noma'lum bo'lib qoladi. 17
B.F. Lomovning qayd etishicha, psixik hodisalarni o‘rganishda muayyan hodisaning yagona determinantini izlashga urinish boshi berk ko‘chadir. Har qanday hodisa determinantlar tizimi bilan belgilanadi.
G.A. Motiv va motivatsiya muammosini ishlab chiqishda Ball motivning allaqachon mavjud talqinlarini tanqidiy tahlil qilishdan ko'ra uzoqroqqa bordi. U mavjud bo'lganlarga qo'shimcha ravishda ko'rib chiqilayotgan kontseptsiyaning talqinini taklif qilishga harakat qildi: a) juda aniq; b) motiv tushunchasini boshqa yetakchi psixologik tushunchalar bilan bog‘lash va shu bilan birga ularni ulardan ajratishga yordam berdi; c) iloji boricha mavjud talqinlarning konstruktiv jihatlaridan foydalanilgan; d) iloji bo'lsa, odatda psixologlarning amaliy va tadqiqot ishlarida motivlar sifatida ko'rib chiqiladigan yopiq ob'ektlar.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1.Turg’unov Q. Psixologiya terminlarining ruscha-o’zbekcha izohli lug’ati T; "O’qituvchi" nashriyoti 1975 y

2. Umumiy psixologiya (A.V.Petrovskiy tahriri ostida) T; "O’qituvchi" 1992 y

3.Ergashev P.S Muloqot psixologiyasi (ma'ruzalar matni) T-2003 y

4.G’oziev E.G’ Umumiy psixologiya 1-2 kitob T-2002 y

5.G’oziev E.G’ Muomala psixologiyasi T-2001 y

6. Umumiy psixologiya darsligi 2009 y