Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti va mamlakatshunoslik

Globallashuv sharoitida mintaqalar va mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari

Zamonaviy jahon xo‘jaligi bu - bozor iqtisodiyotining obyektiv qonunlariga bo‘ysunuvchi, o‘zaro bog‘liq bo‘lgan milliy iqtisodiyotlar birlashmasi, global iqtisodiy organizmdir.

Jahon xo‘jaligi rivojlanishinig bosqichlari vujudga kelish va rivojlanishda uzoq va qiyin yo‘l bosib o‘tdi. Ayrim tadqiqotchilar uning vujudga kelishini Rim imperiyasi davriga bog‘lashadi. Bunda ular Rim imperiyasini o‘sha vaqtdagi butunjahon xo‘jalik tizimi deb baholaydilar. Boshqa olimlar Jahon xo‘jaligi faoliyat ko‘rsata boshlagan vaqtni XV-XVI asrlar, ya’ni buyuk jug‘rofiy kashfiyotlar davri bilan bog‘laydilar. Aynan shu kashfiyotlar qimmatbaho toshlar, metallar, shirinliklar va hokazolar bilan xalqaro savdoning tez rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Ammo bu davrdagi jahon xo‘jaligi cheklangan bo‘lib, faqat savdogarlar sarmoyalari ishlaydigan soha edi.
Zamonaviy jahon xo‘jaligi sanoat inqilobidan keyin, kapital monopol bosqichiga o‘tishi davomida vujudga keldi. XIX asr oxiri-XX asr boshidagi jahon xo‘jaligi XX asrning 1960-1990 yillaridagi jahon xo‘jaligidan sezilarli farq qiladi.

20. 
    asrdagi jahon xo‘jaligi “kapital kuchiga” nisbatan ko‘p jihatdan oddiy kuchga, iqtisodiyotga yot bo‘lgan majburiyatlarga asoslangan edi. Bu davrdagi
    

jahon xo‘jaligida o‘tkir qarama-qarshiliklar mavjud edi. Bu esa uni nobarqaror qilardi. Bu imperialistik mamlakatlar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar (ikkita jahon urushiga olib kelgan), shuningdek, sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklardir. XX asr o‘rtalariga kelib jahon xo‘jaligi ikki qismga: jahon kapitalistik va jahon sotsialistik xo‘jaliklarga bo‘lingan edi.
Jahon iqtisodiy aloqalari tizimida jahon kapitalistik xo‘jaligi ustunlik qilar edi. 1990-yillar boshida xalqaro savdo tovar aylanmasining 10 dan 9 qismi jahon kapitalistik xo‘jaligi doirasida ro‘y berardi; 80-yillar oxirida xalqaro iqtisodiy ayirboshlash kanallari orqali kapitalistik dunyo umumiy yalpi mahsulotining bor- yo‘g‘i 5dan 1 qismi sotilardi xolos.
1960-yillardan boshlab jahon xo‘jaligi tizimiga rivojlanayotgan davlatlar qo‘shildi. 1970-yillarning o‘rtalarida ular orasida YAID – “yangi industrial mamlakatlar”, ya’ni Janubi-Sharqiy Osiyo (Birinchi oqim - 4 kichik “ajdaho” - Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong, Singapur) va Lotin Amerikasi davlatlari Braziliya, Argentina, Meksika sezilarli darajada ajralishdi.
Sobiq Ittifoq tarqalib ketganidan keyin va Sharqiy Yevropada inqilobiy o‘zgarishlardan keyin jahon xo‘jaligi yaxlit, butun organizm ko‘rinishni oldi. Shakllanayotgan global jahon xo‘jaligi bir tekis bo‘lmagan holda, o‘z ichiga sanoati rivojlangan davlatlar, rivojlanayotgan davlatlar va o‘tish shaklidagi iqtisodiy tizimli davlatlarning milliy iqtisodiyotlarini o‘z ichiga oladi.
Tashqi bozorga yuz tutgan ko‘plab qarama-qarshiliklar va turlicha tendensiyalarni saqlab qolgan holda XXI asr bo‘sag‘asidagi jahon xo‘jaligi XX asr o‘rtasidagi jahon xo‘jaligidan solishtirib bo‘lmaydigan darajada ko‘proq ajralmas, integratsiyalashgan va dinamikdir.

20. 
    asr bo‘sag‘asidagi jahon xo‘jaligi - o‘z miqyosiga ko‘ra globaldir; u to‘liq ravishda bozor iqtisodiyotining tamoyillari, xalqaro mehnat taqsimotining obyektiv qonuniyatlariga, ishlab chiqarishning baynalminallashuviga asoslanadi.
    

Urushdan keyingi o‘n yillikda jahon xo‘jaligi rivojining yetakchi tendensiyalaridan biri, bu ko‘plab davlatlarning birin-ketin yopiq milliy xo‘jalikdan iqtisodiy ochiq tipdagi xo‘jalikga o‘tish hisoblanadi. Urushdan keyingi
iqtisodiy tiklash davrida va keyingi yillardagi boshlab, G‘arb davlatlari hukumatlari yanada faol ravishda oldingi avtokratik qoldiqlardan qutilmoqdalar.
Aynan AQSh “Ochiq savdo”, “Ochiq iqtisodiyot” degan go‘yalari bilan chiqdilar. Bu avvalo jahon bozorida o‘z xohishlarini o‘tkazish uchun edi. Ikkinchi jahon urushidan g‘olib va yanada boyib chiqqan jahonning eng ilg‘or savdo mamlakati sifatida yangi iqtisodiy tartib qo‘llanmalari taklif etildi. Bunday “erkin savdo” va “ochiq iqtisodiyot” hukmron iqtisodiyotning kamroq rivojlangan davlatlarga qarshi quroli, amerika korporatsiyalarining tutib bo‘lmas ekspansiyasiga intilishlari edi. Bunday “ochiq” iqtisodiyot haqida Fransiyalik iqtisodchi Mishel Pebro ochiq-oydin shunday degan “Ochiq, erkin savdo - ilg‘or iqtisodiyot uchun eng qulay o‘yin qoidalaridir”.
Ammo urushdan keyingi dunyoda ijtimoiy-iqtisodiy holatning o‘zgara borishi bilan ochiq iqtisodiyot haqidagi qarashlar bir tomonlamalik, amerika ekspansionizmining manfaatlariga yo‘naltirilganlikni yo‘qotdi va obyektiv, chuqur omillar faoliyatiga asoslangan, jahon xo‘jalik aloqalarining baynalmilallashuvi ma’nosini ola boshladi.
Ochiq iqtisodiyotni shakllantirishda davlat katta rol o‘ynadi. Davlat tovar va xizmatlar olib chiqishni rag‘batlantirib, xorijiy firmalar bilan kooperatsiyalarga, tashqi iqtisodiy aloqalar rivojlanishiga yordamlashib o‘ziga eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishlarni rag‘batlantirish funksiyasini oldi. Chet eldan investitsiyalar, texnologiyalar, ishchi kuchi va axborot oqib kelishini yyengillashtirgan mustahkam huquqiy asos yaratildi.
Mamlakatlarning ochiqroq iqtisodiyotga o‘tishlari transmilliy korporatsiyalar (TMK) faoliyati bilan tezlashdi. Yangi bozorlarni o‘zlashtirishga intilib, turli mamlakatlarda ko‘plab filiallar, shu’ba korxonalari tashkil etib, TMK chet davlatlarning proteksionistik to‘siqlarni aylanib o‘tardilar va xalqaro iqtisodiy ayirboshlashni baynalminallashtirdilar.
XX asrning ikkinchi yarmida transport, axborot - aloqa vositalarining sezilarli rivojlanishi ham milliy iqtisodiyotlar ochiqligi rivojlanishida, aholi harakatchanligining oshishida katta rag‘batlantiruvchi rol o‘ynadi.
Asta-sekin, uzoq vaqt mobaynida davlatlarning bir-biridan ajratib turgan savdo-iqtisodiy, valyuta-moliyaviy to‘siqlar olib tashlandi. Xalqaro ayirboshlashning erkinlashtirilishi milliy xo‘jaliklarning tashqi sharoit va ta’sirlarga moslashishini yyengillashtirdi, ularning xalqaro mehnat taqsimotiga yanada faol qo‘shilishiga imkon yaratdi.
1960-yillardan boshlab ochiqlik jarayonlari qator rivojlanayotgan mamlakatlarga tarqala boshladi. 1980-yillar boshidan Xitoy ham ochiqlik siyosatiga tarafdorligini e’lon qildi. “Ochiqlik termini” dunyoning ko‘plab mamlakatlari lug‘atiga kirdi. Masalan arabcha-‘infitax”, xitoycha-“kayfan” va hokazolar.
“Erkin savdo” va “ochiq iqtisodiyot” tushunchalarini farqlash lozim. “Erkin savdo” haqidagi tushuncha A.Smit siyosiy iqtisodiyotidan boshlanadi va zamonaviy amerika iqtisodchilarining kashfiyoti emas. “Ochiq iqtisodiyot” tushunchasi ishlab chiqarish omillari, axborot, milliy valyutalarning o‘zaro almashuvining erkin harakatini o‘z ichiga olgan tovarlar savdosi sifatida “erkin savdo” tezisidan kengroq tushunchadir.
Ochiq iqtisodiyotni avtarkiya, o‘z-o‘zini ta’minlash iqtisodiyoti, haddan tashqari o‘z kuchiga suyanishning antipodi sifatida tushunish lozim. Ochiq iqtisodiyotning vujudga kelishi - bu jahon rivojlanishining obyektiv tendensiyasidir. Ochiq iqtisodiyot tamoyillariga mos ravishda harakat qilish bu jahon bozori standartlarini tan olish, uning qonunlari asosida harakat qilishdir.
Ochiq iqtisodiyot iqtisodiyotning yaxlitligini, jahon xo‘jaligiga, jahon bozoriga integratsiyalashgan yagona iqtisodiy majmuani nazarda tutadi. Ochiq iqtisodiyot bu turli hamkorlikdagi tadbirkorlik shakllaridan faol foydalanish, erkin tadbirkorlik zonalar tashkil qilish, tashqi savdoda davlat yakka hokimligini yo‘qotish (ko‘p sohalar bo‘yicha), xalqaro mehnat taqsimotida davlatning nisbiy ustunliklaridan samarali foydalanishdir.
Iqtisodiyotning eng muhim o‘lchovlaridan biri ma’lum iqtisodiy maqsadga muvofiqlik va xalqaro raqobatbardoshlilik doirasida (soha va makroiqtisodiy darajada) kapital qo‘yilmalar, texnologiyalar, axborot oqimini rag‘batlantiruvchi
qulay investitsion muhitdir. Ochiq iqtisodiyot ichki bozorning chet el kapitali, tovarlari, texnologiyalari, axborotlari, ishchi kuchining oqimi uchun aqlga to‘g‘ri keladigan darajada ochiqligini nazarda tutadi.
Ochiq iqtisodiyotning afzalliklari quyidagilardir:

• 
  ishlab chiqarish ixtisoslashuvi va koperatsiyalashuvining chuqurlashishi;
  
• 
  resurslarni mulohazakorlik bilan samaradorlik darajasiga qarab taqsimlash;
  
• 
  xalqaro iqtisodiy aloqalar tizimi orqali jahon tajribasining tarqalishi;
  
• 
  jahon bozoridagi raqobat tomonidan rag‘batlantiriladigan milliy ishlab chiqaruvchilar orasida raqobatning kuchayishi.
  

Shakllanib bo‘lgan ochiq iqtisodiyot va ochiq iqtisodiyotga o‘tish bir xil narsa emas. Ochiq iqtisodiyot davlatning tashqi iqtisodiy aloqalarida nazoratsizlik va hamma narsa mumkin, chegaralar ochiq degani emas. Ochiq iqtisodiyot uning aqlga sig‘adigan darajada amalga oshirish mexanizmini shakllantirishda davlatning sezilarli aralashuvini talab qiladi. Hech bir mamlakatda iqtisodiyotning absolyut ochiqligi yo‘q.
Stixiyali ochiqlik nafaqat iqtisodiy rivojlanish yordam bermaydi, balki iqtisodiy xavfsizlikka xavf tug‘diradi. Samaradorlik, raqobatbardoshlik, milliy xavfsizlik tamoyillari asosida ko‘rilgan ochiqlik eksport strukturasi va kapital harakati, shuningdek ular tashqi dunyo bilan o‘zaro ta’sirining faqat shakliga emas, balki valyuta, soliq, kredit va investitsiya siyosatini hisobga olmasdan turib tushunib bo‘lmaydi.
Ochiqlik miqdorining 1-darajali indikatoriga eksport va importning ichki yalpi mahsulotdagi ulushini kiritish mumkin. Ularning kombinatsiyasi alohida milliy iqtisodiyotlarning jahon bozori bilan aloqalarining miqyosi haqida tushuncha beradi. Shunday qilib, eksportning YaIMga munosabati eksport kvotasi sifatida aniqlanadi.
Mamlakat ichki bozorining hajmi, uning iqtisodiy rivojlanganlik darajasi, shuningdek mamlakatning xalqaro ishlab chiqarishda qatnashuvining roli
iqtisodiyot ochiqligi darajasi va xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi darajasiga ta’sir qiluvchi omillardir.
Ayrim iqtisodchilar quyidagi qonuniyatni alohida ta’kidlaydilar: iqtisodiyot strukturasida asos sohalari (energetika, metallurgiya, tog‘-kon va b.) ulushi qancha ko‘p bo‘lsa, mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotida ishtiroki, iqtisodiyotning ochiqligi shuncha kam bo‘ladi. Amerika iqtisodchilari J.Saks va E.Uornerlarning fikricha milliy iqtisodiyotning ochiqlik darajasi mamlakatda “haddan tashqari katta” eksport va import bojlarining yo‘qligi, milliy valyutaning “yetarli darajadagi” konvertatsiyasi mavjudligi bilan aniqlanadi, shuningdek “davlat sotsialistik bo‘lmasligi kerak”.
1974 - yilda professor A. Errero rahbarligi argentinalik olimlar guruhi global taraqiyot modeli ustida ish olib borib, yangi natijalar olishga erishdilar. “Tinchlik- 3” modeli muhokamasida insoniyat jamiyatining garmonik rivojlanishi uchun turli mamlakatlarda boyliklarning notekis taqsimlanganligi asosiy to‘siq bo‘layotganligi aytilgan edi. Ko‘pchilik rivojlanayotgan mamlakatlar aholisi ochlik, savodsizlik va yomon maishiy sharoitlarda yashayotgan edi. Bu holat modeli tabbiy resurslardan beayov foydalanish atrof-muhitning ifloslanishi kabi muommolar bilan bog’lanmagan edi.
Errero modelida insoniyat jamiyatining yaxlit rivojlanishi uchun nafaqat moddiy ta’minotni oshirish, balki munosib hayot sharoitlarini yaratish talab etiladi. Buning ma’nosi, yetarli tibbiy xizmat, ta’lim, oziq-ovqat va uy-joy bilan ta’minlanganlik tushuniladi.
Tadqiqiotlarni o‘tkazish uchun dunyoni 4 ta o‘zaro bog’liq mintaqalardan iborat sistema deb qaraladi.
Bu mintaqalar sifatida;

1. 
   Afrika
   
2. 
   Lotin Amerikasi
   
3. 
   Osiyo va Okeaniya
   
4. 
   Rivojlanmagan mamlakatlar olingan.
   

Modelda mintaqalarning o‘zaro aloqasi sifatida xalqaro savdo va insonparvarlik yordami qaraladi. Har bir mintaqaning mintaqaning rivojlanishi 5 ta; iqtisodiyot, aholi soni, uy-joy qurilishi, urbanizatsiya, ta’lim, oziq-ovqat o‘zgarishlarini ifodalovchi o‘zaro bog’liq sistemalar orqali ifodalanadi. Xususan, qurolsizlanish natijasida munosib turmush tarziga erishish uchun zarur bulgan ulkan imkoniyatlar ochildi. Tadqiqot 2 ta ssenariyni tekshirish bilan chegaralanadi. Bu loyiha bir qator ijobiy elementlarga ega. Bu jarayonni boshqarish imkoniyati, optimallash moslashishining quyilishi kabilar.
Yaponlarning “Taraqqiyotga yangicha kirish” loyihasi. Global taraqqiyot muammosi bo‘yicha professor Ya. Kaya rahbarligida ishlab chiqarilgan ushbu loyiha ancha mashhur bo‘lib ketdi. Ular dunyo miqyosdagi global muommolar qatoriga oziq-ovqat tanqisligi, rivojlangan mamlakatlarning ko‘pchiligida ishlab chiqarishning past darajada ekanlagi, ishsizlik kabilarni kiritadi. Global taraqqiyot modeli asosida dunyo iqtisodining o‘sishini ta’minlash maqsad qilib quyilgan. Ko‘pgina rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti qishloq xo‘jalik va xom ashyo qazib olishga asoslangan.
Modelda sanoatning ishlab chiqarishnig o‘sishi bilan samaradorlik pasaymaydigan sohalarini rivojlantirish eng maqbul strategiya deb hisoblanadi. Bu loyihada dunyo mamlakatlari 9 ta mintaqaga ajratiladi.
Har bir mintaqaning rivojlanish dinamikasi 3 ta o‘zaro bog’liq qism modellar orqali taviflanadi; ishlab chiqarish, iste’mol, aholi soni. Modelda ikkita ssenariy qaraladi:

• 
  A-ssenariy bo‘yicha aholi jon boshiga to‘gri keladigan yalpi mahsulotni maksimal oshirish;
  
• 
  B-ssenariy rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotini optimal rivojlantirish.
  

Tadqiqotlar 1970-yildan 2010-yilgacha bo‘lgan davr uchun o‘tkazildi. A- ssenariyda barcha mintaqalar uchun aholi jon boshiga to‘gri kelgan yalpi mahsulotning o‘sishi ta’minlangan boshqaruv usuli topildi. Biroq bu ssenariyda rivojlangan mamlakatlar sanoatining o‘sish suratlari avvalgidek yuqori bo‘lib,
rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodi o‘rtasidagi farq yanada oshdi. B- ssenariyda esa rivojlangan mamlakatlar daromadlarining pasayishi, rivojlangan mamlaktlarda esa sezilarli oshishi kuzatiladi. Shu bilan aholi daromadlaridagi farqlar saqlanib qoldi. Rivojlanayotgan mintaqalar daromadlarining oshishi barcha mintaqalar iqtisodiyotini qayta qurish hisobiga amalga oshiriladi.
Shundan kelib chiqqan ta’kidlab o‘tish kerakki, hozirda ba’zi mintaqalarning iqtisodiy jihatdan ancha rivojlanganligini, boshqalarida esa aksincha holatni kuzatishimiz mumkin. Xususan Janubiy-Sharqiy Osiyo mintaqasi so‘nggi yillarda ancha rivojlanib borayotganligini kuzatishimiz mumkin.
Mazkur mamlakatlar 20-asr oxiri 21-asr boshlarida o’zlarining iqtisodiy o’sish sur’atlarini oshib borishdi va xalqaro maydonda o’z o’rinlariga ega bo’la boshlashdi.

3.