Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti va mamlakatshunoslik

Tadqiqot obyekti. Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarining 20 asr oxiri va 21 asr boshlaridagi iqtisodiy rivojlanishi obyekt sifatida olingan .
Tadqiqot predmeti sifatida mintaqa mamlakatlarining rivojlanishi, unda yangi industrial mamlakatlar guruhining shakllanish hamda ASEANdagi integratsion masalalar o’rin olgan.
Tadqiqotning nazariy va uslubiy asosi bo‘lib O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ilmiy asarlari, mamlakatimiz va xorij iqtisodchi olimlarning iqtisodiy rivojlanish strategiyasi va mintaqaviy iqtisodiyotga oid ilmiy tadqiqotlari natijalari xizmat qiladi. Shuningdek, tadqiqot davomida ushbu sohaga oid O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, Prezident Farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, mintaqa mamlakatlarining ayrim qonunchilik jihatlari asos qilib olindi.

Tadqiqotning ilmiy yangiligi global moliyaviy inqiroz sharoitida va undan keyingi davrda Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish tendensiyalari hamda ular oldida turgan ayrim muammolar yoritib o’tilgan. Shuningdek ularning investitsiya siyosati borasidagi ishlarining ayrim jihatlarini Respublikamiz sharoitida foydalanish bo‘yicha chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqilgan.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijasida erishilgan asosiy natija, xulosa va tavsiyalardan mamlakat tashqi iqtisodiy faoliyatini takomillashtirish, ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini kengaytirishga qaratilgan loyiha va dasturlarni ishlab chiqishda hamda Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatalri va O‘zbekiston savdo-iqtisodiy, investitsiya hamkorligini rivojlantirishda foydalanish mumkin.
Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi kirish, ikki bob, xulosa va hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I BOB. GLOBALLASHUV SHAROITIDA MAMLAKATLAR IQTISODIY RIVOJLANISHINING NAZARIY ASOSLARI

1. 
   Mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishining konseptual va ilmiy nazariy asoslari
   

Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko‘p omilli va shu bilan birga ziddiyatli jarayon hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo‘yicha ro‘y bermaydi.

Iqtisodiy rivojlanish o‘z ichiga yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat o‘zgarishlarni, ijobiy va salbiy tamonlarni olib notekis boradi.
Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon bo‘lganligi sababli, uning mezonlaridan biri bo‘lgan iqtisodiy o‘sish ko‘proq tahlil qilinadi. Iqtisodiy o‘sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismi bo‘lib, o‘z ifodasini real YaIM hajmining va uning aholi jon boshiga ko‘payishida topiladi.
Iqtisodiy o‘sishga tarixiy jihatdan yondashilganda, u bir xil sur’atlarda va bir tekis bormaydi. Tarixda iqtisodiy o‘sish suratlarining jadallashish, jiddiy pasayish va hatto cheklanish davrlari ma’lum. Agar katta tarixiy bosqichlar olib qaraladigan bo‘lsa, jahon va milliy iqtisodiyotda, barqaror iqtisodiy o‘sish, ishlab chiqarishning har tomonlama taraqqiyot manzarasi hosil bo‘ladi. Shu bilan birga iqtisodiy o‘sish nafaqat miqdor, balki muayyan sifat o‘zgarishlari shaklida ham namoyon bo‘ladi. Shunday ekan iqtisodiy o‘sish bevosita yalpi ichki mahsulot miqdorining mutlaq va aholi jon boshiga hamda iqtisodiy resurs harajatlari birligi hisobiga ko‘payishi hamda sifatining takomillashuvida ifodalanadi².
Mahsulotning o‘sish sur’ati bilan ishlab chiqarish omillari miqdorining o‘zgarishi o‘rtasidagi nisbat iqtisodiy o‘sishning ekstensiv yoki intensiv turlarini belgilab beradi.





² uz.denemetr.com/docs/.../index-91629-1.html
Ekstensiv iqtisodiy o‘sishga ishlab chiqarishning avvalgi texnikaviy asosi saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining ko‘payishi tufayli erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko‘paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o‘rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va sifati bo‘yicha, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo‘yicha xuddi o‘shanday yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o‘zgarmay qoladi.
Iqtisodiy o‘sishning intensiv turi sharoitida mahsulot chiqarish miqyoslarini kengaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish: yanada progressivroq ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo‘llash, ishchi kuchi malakasini oshirishi, shuningdek mavjud ishlab chiqarish potensialidan yaxshiroq foydalanish yo‘li bilan erishiladi. Intensiv yo‘l ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarning har bir birligidan olinadigan samaraning, pirovard mahsulot miqdorining o‘sishida, mahsulot sifatining oshishida o‘z ifodasini topadi. Bunda mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa oshirish uchun mavjud korxonaga teng bo‘lgan yana bir korxona qurishga hojat yo‘q. Bu natijaga ishlab turgan korxonani rekonstruksiya qilish va texnika bilan qayta qurollantirish, mavjud resurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga erishish mumkin.
Real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda, alohida-alohida mavjud bo‘lmaydi, balki muayyan uyg’unlikda, bir-biri bilan qo‘shilgan tarzda bo‘ladi. Shu sababli ustuvor ekstensiv va ustuvor intensiv iqtisodiy o‘sish turlari tahlil qilinadi.
Iqtisodiy o‘sish murakkab va ko‘p qirrali jarayondir. Shu sababli uni baholash uchun qandaydir bitta ko‘rsatkich kifoya qilmaydi, muayyan ko‘rsatkichlar tizimi talab qilinadi. Bu ko‘rsatkichlar tizimida jismoniy va qiymat ifodasidagi ko‘rsatkichlar farqlanadi.
Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari ancha aniq natija beradi, (chunki ular inflyatsiya ta’siriga berilmaydi), lekin unversal emas (iqtisodiy o‘sish sur’atlarini hisoblashda har xil ne’matlar ishlab chiqarishni umumiy ko‘rsatkichga keltirish qiyin). Klimat ko‘rsatkichlar keng qo‘llaniladi, ammo har doim ham uni
inflyatsiyadan to‘liq “tozalash” mumkin bo‘lavermaydi. Shu sababli iqtisodiy o‘sish sur’atlari qiyosiy yoki doimiy narxlarda hisoblanadi.
Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy o‘sishning asosiy qiymat ko‘rsatkichlari quyidagalar hisoblanadi:

• 
  YaIM yoki milliy daromad hajmining real ko‘payishi;
  
• 
  YaIM yoki milliy daromadning aholi jon bosh hisobiga o‘sishi;
  
• 
  YaIM yoki milliy daromadning iqtisodiy resurs harajatlari birligi hisobiga ortishi;
  

Iqtisodiy o‘sishni aniqlashda har uchala ko‘rsatkichdan ham foydalanish mumkin, lekin ularning ahamiyati turlicha.
Masalan: agar diqqat markazida iqtisodiy potensial muammosi tursa, birinchi ko‘rsatkichdan aniqlash ko‘proq mos keladi. Alohida mamlakat va regionlardagi aholini turmush darajasini taqqoslashda, ko‘proq ikkinchi ko‘rsatkichdan foydalaniladi. Iqtisodiy samaradorlikni baholashda uchinchi ko‘rsatkichga ustuvorlik beriladi³.
Odatda iqtisodiy o‘sish foizda o‘sishning yillik sur’ati sifatida aniqlanadi. Masalan, agar o‘tgan yili real YaIM 60 mlrd. so‘mni va joriy yilda 70 mlrd. so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, o‘sish sur’atini joriy yildagi real YaIM hajmiga bo‘lish yo‘li bilan aniqlash mumkin. Bu holda o‘sish sur’ati 16,6% ni (70/60*100) tashkil qiladi.
Iqtisodiy o‘sishning alohida tomonlarini xarakterlovchi ko‘rsatkichlari ham mavjud bo‘lib, ulardan asosiylari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasi, mehnat unumdorligi va ish vaqtini tejash, shaxsiy daromad va foyda massasi, mil- liy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi kabilar hisoblanadi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi quyidagi ko‘rsatkichlar bilan xarakterlanadi:

1. 
   ishlab chiqarish vositalarining rivojlanish darajasi, ya’ni uning unumdorligi;
   
2. 
   xodimning malakasi va tayyorgarlik darajasi;
   

³ el.tfi.uz/pdf/iqtisodiyotnazariyasi_uzl.pdf
v) ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o‘rtasidagi nisbat;
g) mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishning tashkil etilishi, ixtisoslashtirilishi va kooperatsiyasi.
Iqtisodiy o‘sishning jahon amaliyotida keng qo‘llaniladigan boshqa ko‘rsatkichi iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi hisoblanadi. U tarmoqlar bo‘yicha hisoblab chiqilgan YaIM ko‘rsatkichi asosida tahlil qilinadi. Bunda xalq xo‘jaligining yirik sohalari, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlari o‘rtasidagi nisbat ham o‘rganiladi⁴.
Iqtisodiy o‘sishga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar iqtisodiyotning jismoniy o‘sish layoqatini belgilab beradi, ular taklif omillari deb ham ataladi. Bu omillar quyidagidar:

1. 
   tabiiy resurslarning miqdori va sifati;
   
2. 
   mehnat resurslari miqdori va sifati;
   
3. 
   asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi;
   
4. 
   texnologiya va fan-texnika taraqqiyoti.
   

Respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o‘tshi davrida amalga oshirilayotgan “...tarkibiy o‘zgarishlar iqtisodiy o‘siishing hal qiluvchi omiliga aylanib bormoqda”.
Iqtisodiy o‘sishga taqsimlash omillari ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish potensialidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar iqtisodiy jarayonga to‘liq jalb qilingan bo‘lishi, balki juda samarali ishlatish ham zarur. Resurslarniig o‘sib boruvchi hajmidan real foydalanish va ularni kerakli mahsulotning mutlaq miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo‘ladi.
Iqtisodiy o‘sishga ta’sir ko‘rsatuvchi, taklif va taqsimlash omillari o‘zaro bog‘liq va bir-birini taqozo qiladi. Masalan, resurslar miqdorining o‘sishi va sifatining yaxshilanganligi, texnologiyani takomillashtirish iqtisodiy o‘sish uchun imkoniyat yaratadi. To‘liq bandlik va resurslarni samarali taqsimlash bunday o‘sishni ro‘yobga chiqaradi.





⁴ elibrary.nammpi.uz/index.php/component/.../4-menejment.download
Iqtisodiy o‘sishda resurslarni taqsimlash omillari ham o‘z o‘rniga ega bo‘lsa- da, bu muammoni tahlil qilishda asosiy e’tibor taklif omillariga qaratilishi zarur.
Real mahsulot ikki asosiy usulda ko‘paytirilishi mumkin:

1. 
   resurslarning ko‘proq hajmini jalb etilishi;
   
2. 
   ulardan ancha unumli foydalanish yo‘li bilan.
   

Mamlakatning iqtisodiy o‘sish sur’atini harakterlaydigan ko‘rsatkichlar (real YaIM va aholi jon boshiga real YaIMning o‘sishi) miqdoriy ko‘rsatkichlar bo‘lib, ular:

• 
  birinchidan mahsulot sifatining oshishini to‘liq hisobga olmaydi va shu sababli farovonlikniig haqiqiy o‘sishini to‘liq xarakterlab bera olmaydi;
  
• 
  ikkinchidan, real YaIM va aholi jon boshiga YaIMning o‘sishi bo‘sh vaqtning sezilarli ko‘payishini aks ettirmaydi va farovonlik real darajasining pasaytirib ko‘rsatilishiga olib keladi, uchinchidan, iqtisodiy o‘sishni miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning atrof muhitga va insonning hayotiga salbiy ta’sirini hisobga olmaydi.
  

Shuning barobarida hozirgi globallashuv jarayonlaridan kelib chiqqan holda shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, yuqoridagi iqtisodiy o‘sish xususiyatlari turli mamlakatlarda turlicha baholanadi. Bu ular orasidagi turli tavofutlarni ham keltirib chiqaradi.
Shuning uchun iqtisodiy o‘sishga erishish uchun iqtisodiy muvozanat o‘rnatilishi kerak.
Iqtisodiy muvozanatlarning quyidagi turlari mavjud:

1. 
   Yalpi talab va taklif o‘rtasidagi muvozanat. Yalpi talab jami ishlab chiqarilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlarga sarflangan xarajatlarni ko‘rsatsa, yalpi taklif ijtimoiy ishlab chiqarish hajmini ko‘rsatadi. Muvozanatning bo‘lmasligi iqtisodiyotda “defitsit” ga yoki ortiqcha ishlab chiqarishga olib kelishi mumkin. “Defitsit” narx-navo ko‘tarilishiga va aholi turmush darajasi tushib ketishiga olib kelsa, ortiqcha ishlab chiqarish takror ishlab chiqarishni izdan chiqaradi va inqiroz holatlarini keltirib chiqaradi.
   
2. 
   Ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilar o‘rtasidagi muvozanat. Talab taklifni keltirib chiqaradi. Bu qonun iqtisodiyotning fundamental qonunlaridan biridir. Ammo, taklifga qarab talab paydo bo‘ladi deb hisoblovchi nazariyalar ham bo‘lgan, unga ko‘ra bozor o‘z iste’molchisini topadi. Muvozanatning ushbu turida iste’molchilar daromadi haqida axborot yetarli bo‘lsagina ishlab chiqaruvchilar o‘z faoliyatlaridan maksimal foyda, iste’molchilar maksimal naf oladilar.
   
3. 
   Uy xo‘jaliklari daromadlari bilan ularning xarajatlari o‘rtasidagi muvozanat. Uy xo‘jaliklari daromadlari tarkibi qanchalik differensial (xilma-xil) bo‘lsa, ularning xarajatlarini prognozlashtirish shunchalik oson bo‘ladi. Doimiy daromad manbai bo‘lmagan uy xo‘jaliklari ham borligini e’tiborga olsak, ular yashash minimumi uchun baribir “avtonom xarajat”lar qiladilar. Ya’ni “avtonom xarajatlar” daromadga bog‘liq emas, daromadga ega bo‘lmagan uy xo‘jaliklari ham ushbu xarajatlarni amalga oshiradilar. Bu narsa “qarzga yashash” deb ataladi. Daromadlarning xarajatlardan oshishi aholi qo‘lida oshiqcha pul paydo qiladi. Aholi qo‘lidagi oshiqcha pul jamg‘armani shakllantiradi. Bu esa potensial investitsiya degani. Ammo, aholi qo‘lidagi ishlatilmay turgan pullarning to‘planishi inflyatsiya jarayonlarini kuchaytirib yuboradi.
   
4. 
   Pul massasi bilan tovar va xizmatlar bozoridagi muvozanat. Milliy iqtisodiyotdagi pul massasi yaratilgan tovar va xizmatlar hajmiga mos bo‘lishi kerak. Tovar va xizmatlar bilan ta’minlanmagan pullarning mavjud bo‘lishi iqtisodiyotga halokatli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Pullar juda “oquvchan” bo‘lgani bois pul muomalasini nazorat qilish qiyin. Shuning uchun ma’lum miqdorda eng sog‘lom deb hisoblanuvchi iqtisodiyotlarga ham 6-7 % inflyatsiya tabiiy holdir.
   
5. 
   Jamg‘arish va investitsiya hajmi o‘rtasidagi muvozanat. Jamg‘arish iqtisodiyot miqiyosida yaratilgan qo‘shilgan qiymat (foyda, daromad) larning jamlanmasidir. Qo‘shilgan qiymat o‘z navbatida investitsiyalarning asosiy manbai hisoblanadi.
   
6. 
   Investitsiyalar va iqtisodiy o‘sish darajasi o‘rtasidagi muvozanat. “Ekonomics” darsliklaridan ma’lumki, YaIMning 30 foizi investitsiyaga
   

yo‘naltirilsa, iqtisodiyot 6 foizga o‘sadi. Demak, iqtisodiy o‘sish investitsiyalar kiritishni taqazo etadi.
Yuqoridagilardan xulosa shuki, iqtisodiyotda kuzatiluvchi beqarorliklarni bartaraf etishda iqtisodiy jarayonlarning muvozanatiga erishish kerak. Iqtisodiyotni bir butun tizim sifatida olib qaraydigan bo‘lsak, u o‘zaro aloqada va bog‘liqlikda rivojlanuvchi bir butunlik sifatida tushunilar ekan, unga dinamik o‘zgarishlar xosdir. Xuddi shuningdek, bozor iqtisodiyoti tizimi ham barqarorlikka moyil bo‘lmagan iqtisodiy tizimligi bois iqtisodiy muvozanatlarga erishish iqtisodiy o‘sishning asosiy shartidir.

2.