Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti va mamlakatshunoslik

1.3.Davlat byudjetining daromadlari va harajatlari
Davlat byudjetining daromadlari o‘zlarining manbalariga ko‘ra quyidagi uch guruhga bo‘linadi:

- soliqli daromadlar;

- soliqsiz daromadlar;

- qaytarilmaydigan tarzda o‘tkaziladigan pul mablag‘lari.

O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlari ikki qismdan iborat: davlat maqsadli jamg‘armalari hisobga olinmagan daromadlar va davlat maqsadli jamg‘armalari daromadlaridan iborat.

Hozirgi amaliyotda O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetining asosiy daromad manbalaridan biri soliqlar hisoblanib, ular yalpi ichki mahsulot (YAIM) va uning tarkibiy qismi bo‘lgan milliy daromad(MD) ni qayta taqsimlashda ishtirok etadi.

O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti mamlakat milliy daromadining 40 foizini qayta taqsimlaydi. Davlat byudjeti daromadlarining asosiy qismi bo‘lgan soliqlar davlat daromadlari umumiy summasining 90 foizdan ko‘proq bo‘lgan qismini tashkil etadi.¹⁰

Hozirgi vaqtda davlat byudjetining daromadlarining umumiy hajmida QQS, jismoniy shaxslardan foyda solig‘i, aksiz solig‘i va bojxona bojlari yuqori o‘rinni egallaydi. Buning asosiy sabablari:

birinchidan, bozor munosabatlariga o‘tish iqtisodiyotiga o‘tish mamlakatlarda egri soliqlar nisbatan uzoq davr mobaynida o‘zining fiskallik ahamiyatini saqlab qoladi. Bizning mamlakatimiz ham ana shunday davlatlar toifasiga kiradi va egri soliqlarning davlat byudjeti daromadlari tarkibidagi ulushi yuqoridir.

ikkinchidan, aholining turmush darajasi oshishi, ularga tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish uchun zarur bo‘lgan sharoitlarning yaratilishi aholi daromadlarining nominal va real hajmlarining oshishiga olib keladi.

Davlat o’ziga yuklatilgan siYosiy, iqtisоdiy va ijtimоiy vazifalarni bajarish uchun dоimiy ravishda pul mablag’lariga ehtiYoj sezadi. Хuddi shu eхtiYoj davlat byudjetining darоmadlari hisоbidan qоndiriladi. O’zbekistоn Respublikasining «Byudjet tizimi to’g’risida»gi Qоnunga asоsan davlat byudjeti darоmadlari quyidagi manbalar hisоbidan shakllanadi:

1. 
   Sоliqlar, yig’imlar, bоjlar va qоnunchilikda o’rnatilgan bоshqa majburiy to’lоvlar.
   
2. 
   Davlatning mоliya va bоshqa aktivlarining jоylashtirishi, fоydalanishga berilishi va sоtishdan kelgan darоmadlar.
   
3. 
   Amaldagi qоnunchilikka asоsan merоs, sоvg’a qilish huquqi asоsida davlat mulkchiligiga o’tgan mulkchilikdan pul tushumlari.
   
4. 
   YUridik va jismоniy shaхslar, shu jumladan хоrijiy davlatlar, tоmоnidan beg’araz beriladigan tarzdagi pul tushumlari.
   
5. 
   Rezident- yuridik shahslar va хоrijiy davlatlarga berilgan byudjet ssudalari hisоbidan tushumlar.
   
6. 
   Qоnunchilikda ta`qiqlanmagan bоshqa darоmadlar.
   

O’zbekistоn Respublikasi davlat byudjeti darоmadlarining asоsiy qismini sоliqlar tashkil etadi. Hоzirgi vaqtda mamlakatimizda yuridik va jismоniy shaхslardan quyidagi sоliqlar undirilmоqda:

-darоmad (fоyda) sоlig’i –stavkasi 12 %;

-mikrоfirmalar va kichik kоrхоnalar uchun yagоna sоliq - stavkasi 7 %;

-jismоniy shaхslarning darоmadlariga sоliq-amaldagi fоiz stavkalariga asоsan undiriladi;

-qo’shilgan qiymat sоlig’i – stavkasi 20 %;

-aktsiz sоlig’i – aktsiz sоlinadigan mahsulоtlar bo’yicha differentsial stavkalarda;

-suv resurslaridan fоydalanganlik uchun sоliq;

-er оsti bоyliklaridan fоydalanganlik uchun sоliq;

-er sоlig’i;

-mоl-mulk sоlig’i;

-ijtimоiy infratuzilmani rivоjlantirganlik uchun sоliq;

-mahalliy sоliqlar va yig’imlar.

Davlat byudjeti daromadlari quyidagilar hisobiga shakllanadi:

1) qonun hujjatlarida belgilangan soliqlar, yig‘imlar, bojlar va boshqa majburiy to‘lovlar;

2) davlatning moliyaviy va boshqa aktivlarini joylashtirilishi, foydalanishga berilishi va sotilishidan olingan daromadlar;

3) qonun hujjatlariga muvofiq meros olish, hadya etish huquqi bo‘yicha davlat mulkiga o‘tgan pul mablag‘lari;

4) yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet el davlatlaridan kelgan qaytarilmaydigan pul tushumlari;

5) rezident-yuridik shaxslarga va chet el davlatlariga berilgan byudjet ssudalarini qaytarish hisobiga tushadigan to‘lovlar;

6) qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa daromadlar hisobiga shakllantiriladi.

Byudjet daromadlarini shakllantirish jarayonining quyidagi prinsiplarga asoslanishi maqsadga muvofiqdir:

– soliqlarning byudjetga olinishi mamlakat milliy boy-ligi manbalarining tugashiga olib kelmasligi kerak;

– soliqlar ularni to‘lovchilar o‘rtasida teng (adolatli) taq-simlanmog‘i lozim;

– soliqlarning ishlab chiqaruvchilar aylanma fondlari haj-miga ta’sir ko‘rsatmasligi;

– soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi;

– davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha ar-zonroq bo‘lishi lozim;

- soliqlarning undirilish jarayoni xususiy sektorni siqib chiqarmasligi kerak;

- sub’ektlarning mustaqil faoliyat ko‘rsatishiga rioya etish.
Davlat byudjetining daromadlari o‘zlarining manbalariga ko‘ra quyidagi uch guruhga bo‘linadi:

• 
  soliqli daromadlar;
  
• 
  nosoliqli daromadlar;
  
• 
  tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) tarzda o‘tkaziladigan pul mablag‘lari.
  

O‘zining ijtimoiy-iqtisodiy belgisiga ko‘ra, Davlat byud-jetining daromadlari ikki guruhga bo‘linishi mumkin:

– xo‘jalik yurituvchi sub’ektlardan olinadigan daromadlar;

– aholidan tushumlar.

Mulkchilik shakliga ko‘ra, Davlat byudjetining daromadlari quyidagi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin:

– nodavlat sektordan olinadigan daromadlar;

– davlat xo‘jaliklaridan olinadigan daromadlar;

– aholidan olinadigan mablag‘lar.

Sub’ektlarning daromadlari Davlat byudjeti ixtiyoriga ikki xil metodlarni qo‘llash evaziga olinishi mumkin:

1) soliqli metodlar;

2) nosoliqli metodlar.