Xritian jamoalarining vujudga kelishi

Kurs ishining dolzarbligi: Rim davlati insoniyatning huquqiy taraqqiyoti va zamonaviy huquqshunoslik tarixida, shuningdek, aslida Rim huquqida alohida o‘rin tutadi, chunki aynan mana shu tizim qadimgi dunyo uchun bir xil bo‘lib, uning asosini tashkil etgan. ko‘pgina zamonaviy davlatlarning qonuni. Rim imperiyasining tarixi odatda uch davrga bo‘linadi. Shakllanish davri, gullagan davri va kuzi. Ko‘pchilik tarixchilar burilish nuqtasini III deb hisoblashadi asr n. e. , bu tarixda alohida o‘rin egallagan bo‘lib, ilk imperiya (Principate) davrini kechki imperiya (Dominat) davridan ajratib turadi. Odatda bu asrda Rim davlati inqiroz holatida bo‘lganligi qayd etiladi va davrning o‘zi inqiroz davri III deb ataladi. asr.
Rim tarixining ushbu davri uchun juda keng qamrovli tarixshunoslik mavjud bo‘lsa-da, inqiroz muammosining bir qator jihatlarini aniq hal qilingan deb hisoblash mumkin emas va ular bahs mavzusi bo‘lib qolmoqda. Shuning uchun Buyuk Rim imperiyasining shakllanishi, rivojlanishi va qulashini o‘rganishning dolzarbligi vaqt o‘tishi bilan yo‘qolmaydi, balki o‘ziga xos ilmiy qiziqish uyg‘otadi.
Kurs ishining maqsadi: Rim imperiyasining (miloddan avvalgi I asr - milodiy V) shakllanishi, rivojlanishi va qulashini o‘rganishdir.
Kurs ishining vazifasi: kurs ishini bajaraish davomida quyidagi vazifalar belgilab olindi:

• 
  Davlatning respublika shaklidan imperiyaga o‘tish sabablarini aniqlash;
  
• 
  Rim imperiyasi rivojlanishining eng muhim davrlarini tavsiflash: prinsiplik va hukmronlik;
  
• 
  Rim imperiyasining qulashi sabablarini tahlil qilish.
  

Kurs ishining tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, 4 reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.


I BOB. RIM IMPERIYASINING PARCHALANISHI

1. 
   Rimning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti
   

Milodiy II asr oxirlarida Rim hokimiyatini Severlar sulolasi boshqargan (192 - 235 yillar). Bu sulolaga Septimiy Sever asos soladi. Uning davrida Rim viloyatlaridagi munitsiya doiralarining imperiya siyosiy hayotiga aralashishi shahar hududidagi barcha erkin aholiga Rim fuqarolik xuquqlarini berish to‘g‘risidagi farmon bilan qayd qilingan; bu farmon milodiy 212 yili Septimiy Severning Korakalla ismli o‘g‘li - Avreliy Antonin vaqtida chaqirildi. Severlar sulolasining so‘nggi vakili - Aleksandr Sever (222 - 235 yillar) imperiyaning ichki siyosiy ahvolini mustahkamlash uchun muayyan tadbirlar ko‘rgan.
U imperiyani idora qilgan davrda huquqshunoslar Rim huquqlari asosini tuzganlar va qonun chiqarishga doir bosh tamoyilni quyidagicha ifodalashgan: “imperatorga manzur barcha narsa qonun kuchiga ega bo‘lishi shart”. Aleksandr Sever toifalar tizimini tiklagan va katta yer egalari - zodagonlarga nisbatan dushmanlik siyosatidan voz kechish bilan cheklanmay, balki imperator ixtiyoridagi yerlarning ko‘p qismini ularga in’om etgan. U qo‘shindagi yordamchi qismlarni mahalliy bo‘linmalar bilan to‘ldirib, jangchilarga chegara viloyatlardan yer bo‘lib bera boshlagan. Aleksandrning bu tadbirlari muntazam qo‘shin - legionlarning noroziligiga sabab bo‘lib, u o‘z sarkardasi tomonidan o‘ldirilgan.
Milodiy III asr ikkinchi yarmida german va dunay qabilalarining tazyiqi kuchayib, bu urug‘ va qabilalarni birlashishiga majbur qilgan. Afrikada berber qabilalari Mavritaniya va Namibiyaning bir qismini bosib olgan. Reynda frank va alman qabilalari ittifoqi vujudga kelgan. Dunayda markoman, sarmat va gotlar Dakiyaning qatta qismini qo‘lga kiritdilar. Sarmat, alan va ilk slavyan qabilalari Qora dengiz sohillari, Bolqon va Kichik Osiyo viloyatlariga hujum qilib, bu yerlarni xonavayron qildilar. 299 yili Galliya, Britaniya va Ispaniya hududida Galliya imperiyasi tashkil topdi (poytaxti Triyer)
Katta yer egaligi endi tarkib topa boshladi. Markaziy hokimiyat zaiflashib, siyosiy inqiroz davom etayotgan bir Sharoitda, kuchli xalq harakati qarshisida ojiz qolgan hukmron tabaqalar imperator hokimiyati bilan murosa qilishga majbur bo‘ldilar. O‘z navbatida milodiy III asr oxirlarida imperiyani idora qilgan “askar” imperatorlardan Avrelian (270 - 275 yillar) va Prob (276 - 280 yillar) yer aristokratiyasining moddiy manfaatlari bilan hisoblashganlar va mahalliy qabilalardan askar to‘plab, ularni chegaraga yaqin joylashtirganlar. Murosaga kelish og‘ir kechsa ham, viloyatlardagi (separatizm)ni sindirishga, xalq harakatini bostirishga erishganlar. Avrelian gotlarni Dunay bo‘yi viloyatlaridan haydab chiqarib, Italiyaga bostirib kirishga uringan va imperiya birligiga rahna solgan qabilalarni birin-ketin tor-mor etadi. Avrelian imperiya poytaxtini xavfdan saqlash uchun Rimni katta qal’a devorlari bilan o‘rab oladi. Bu devor qisman hozirga qadar saqlangan. 273 yili Avrelian qo‘shinlari Suriyada Palmira markazini ishg‘ol qiladi. U imperiya birligini saqlash maqsadida “Yengilmas quyosh” degan davlat dinini joriy qilib, barcha unga e’tiqod qilishini talab etgan.
275 yili Avrelian fitnachilar tomonidan o‘ldirilgach, uning siyosatini Mark Avreliy Prob davom ettirdi . U Rim imperiyasi chegaralarini muvaffaqiyat bilan himoya qilsa ham, beboshligini yenga olmagan. Prob qo‘shin saflarida intizom o‘rnatishga urinayotib, jangchilar tomonidan o‘ldiriladi. Dominat davri. 284 yili imperator Diokletian taxtga o‘tirib, u 305 yilga qadar imperiyani idora etdi. Diokletian g‘oyat katta imperiyani yakka o‘zi idora qila olmasligini tushunib, o‘ziga hokimdoshlar tayinlagan. Ulardan biri Maksimian Galliyadagi bagaudlar harakati va Afrikadagi “yovuz” mavritan qabilalarining qo‘zg‘olonlarini bostirgan. Diokletian va uning har bir noibi muayyan hududda hokimlik qilgan.
Diokletianning o‘zi va do‘sti Maksimian avgust unvonini, ikki noibi esa Sezar nomini olgan. Diokletian saroyida dabdabali tantanalar o‘tkazib, imperator hokimiyatining obro‘sini mustahkamlashga harakat qilgan. Imperator bilan salomlashishning alohida tartibi - uning alvon libosi etagini o‘pib, dominus (uy egasi, xo‘jayin) deb murojaat qilish marosimi joriy qilingan. Diokletian o‘rnatgan boshqaruv tartibi tarixda “dominat” deb nom olgan. Dominatning tayanchi bo‘lgan zodagonlar
Diokletianni “oltin davr” otasi deb ataganlar. Shu bilan birga hukumat viloyatlardagi zodagonlarning kuchayib borayotgan ta’sirini kamaytirish maqsadida munitsipal yer egaligini qo‘llab-quvvatlagan. Imperator farmonlari (ediktlari) mayda mulkni zo‘rlik bilan tortib olishni cheklab qo‘ygan. Qarz bergan kishining qarzdor yerini o‘zboshimchalik bilan egallab olishi, arzon narxda sotib yuborishi taqiqlangan. Diokletian imperiyaning ichki birligini mustahkamlash maqsadida qator islohotlar o‘tkazgan. Yangi ma’muriy bo‘linishga muvofiq imperiya hududi 12 diotsezga, diotsezlar 114 ta viloyatga bo‘lingan. Soliq olish ham tartibga solingan. Jon boshi solig‘i bilan birga yangi - yer solig‘i joriy qilingan. Bu soliq hajmini belgilashda yer, ish kuchi va jonivorlar soni hisobga olingan. Diokletianning moliyaviy islohoti narx-navoning oshishini to‘xtata olmagan, chunki muomalaga chiqarilgan, to‘la qimmatga ega bo‘lgan pullar qadrsizlanib ketgan.
Konstantinning imperatorlik davri (306-337 yy.). Diokletiandan keyin taxt uchun kurashda sezarlardan birining o‘g‘li - Konstantin g‘olib chiqdi. U Sharqiy viloyatlardagi zodagonlarga tayanib ish ko‘rgan va jamoalarning qo‘llab-quvvatlashiga erishishga intilgan. 313 yili Konstantin “diniy e’tiqod erkinligi” to‘g‘risida farmon chiqarib, Buyuk Konstantin nomini oladi. Imperator hokimiyati diniy munozaralarda faol ishtirok etib, hukmron rasmiy cherkov ta’limotini qo‘llab - quvvatlagan. Konstantin Vizantiyada yunon koloniyasi o‘rnida yangi poytaxt ta’sis qiladi. Bu poytaxt Sharqdagi savdo-sotiq bilan bog‘liq zamindor zodagonlarning siyosiy va iqtisodiy tayanchi bo‘lib qoldi. Shahar 10 yil davomida qurilib: unda imperator saroyi, ko‘shklar, kutubxona va ippodrom bino qilingan
Rim respublikasi o‘z hududini kengaytirib borgan sari boshqaruvning respublika shakli shuncha beqaror bo‘lib boraverdi. Oxir-oqibatda respublika shakli o‘z o‘mini Rimda diktatorlar tomonidan boshqariladigan qudratli imperiyalarga bo‘shatib berdi. Boylik va Rim chegaralarining kengayishi ko‘plab muammolami keltirib chiqardi. Eng jiddiy norozilik jamiyatning quyi tabaqalari orasida o ‘ sib bordi va harbiy buyurtmalarda ham pasayish boshlandi. Bu muammolar respublikani larzaga kelishiga va yangi siyosiy tuzumni vujudga kelishiga olib keldi. Rim rivojlangani sari boylar va kambag‘ allar orasidagi farq yana ham kengayib bordi. Rimning ko‘plab yirik yer egalari farovon sharoitlarda yashashardi. Turli xil urushlar davomida egallangan xalqlarga mansub bo‘lgan minglab kishilar shunday sharoitlarda ishlashga majbur bo‘lganlar. Mil. avv. 100-yilga kelib qulga aylantirilgan fuqarolar Rim aholisining 1/3 qismini tashkil qilar edi. Mayda dehqonlar qullar mehnatidan foydalanadigan katta imkoniyatga ega boigan kishilar bilan raqobatlashishga majbur boiardilar.
Ularning katta qismi o‘z yerlarini boy yer egalariga sotdilar va uysiz, ishsizga aylanadilar. Katta qismi qishloq joylarda qolganlar va mavsumiy ishchilar sifatida ishlay boshladilar. Baʼzilari Rimga va boshqa shaharlarga ish qidirib ketadi. Ular Rim jamiyatining to‘rtdan bir qismini tashkil qiladigan shahar kambag‘allari toifasiga qo‘shiladilar. Ikki aka-ukalar Tiberiy va Gay Grakxlar Rim kambag‘allariga yordam berish uchun harakat qildilar. Qullaming dahshatli harakatlari va Ispaniyadagi harbiy muvaffaqiyatsizliklar Rim davlatining kuchsizlanganini ko‘rsatdi. Nobiletetning nazoratsiz yakka hukmronligi erkin aholining katta qatlamini tashkil qilgan mayda yer egalarining xonavayron boiishi jamiyatda o ‘tkir norozilik kayfiyatini vujudga keltirib, davlat tuzumi va boshqaruvini sogiomlashtirish, jamiyatdagi birlikni mustahkamlash, tashqi siyosatni kuchaytirish borasidagi islohatlar o ‘tkazishni talab qildi. Dastlab xalq tribuni Tiberiy Simproniy Grakx tamonidan mil. aw. 133-yili qonun loyihasi tayyorlandi. Tiberiy Simproniy Grakx (mil. avv. 162-133 -yy) Rimning taniqli urug1 nobilitetlaridan biri edi.
Tiberiyning fikricha radikal islohatlar o ‘ tkazish zarur b oiib, ular Rim hukmronligini mustahkamlash, ichki va tashqi dushmanlarga qarshi tura oladigan jamiyatning-tayanch kuchini yaratishdan iborat edi. Tiberiyning bu intilishlari Rim nobilitetlari - mil. avv. 133-yilgacha konsul boigan Appiy Klavdiy, Mutsiy Sevola, Lutsiniy Krasslar tomonidan qoilab - quvvatlangan. Tiberiyning qarashlariga ko‘ra, Rim hukmdorligining qulashini asosiy sababi mayda yer egalarining qashshoqlashuvi boigan. Tiberiy bu jarayonni to‘xtatish uchun agrar islohot o‘tkazishni zarur deb topdi. Bundan oldin ham agrar islohot haqida bir qancha g‘oyalar mavjud boigan. Masalan, mil. aw. II asr o‘rtalarida Mark Porsiy Katon agrar islohot o ‘tkazish taklifi bilan chiqqan edi. Mil. aw. 141-yilda Gay Liliy maʼsuliyatli qonun loyihasini tayyorlagan ham edi. Ammo o ‘ shanda agrar islohatga qarshi yirik yer egalari va quldorlardan iborat qarshilik kuchlari vujudga kelib, ulaming taʼ siri ostida Liliy yer islohati haqidagi taklifini xalq yig‘ ilishiga kirita olmadi.
Bu harakati uchun nobilitet o‘rtasida „ Dono“ degan laqabga sazovor bo‘ldi. Mil. avv. 134-yil dekabrda Tiberiy xalq tribuni vazifasini bajaruvchi lavozimiga ko‘tarildi. Tez orada u agrar islohot haqidagi qonun loyihasini xalq muhokamasiga qo‘ydi. Qonun loyihasida yer egaligining miqdorini cheklash, davlatdan fuqarolaming yerlarini ijaraga olish tizimini yo‘lga qo‘yishni belgilar edi.
Ijaraga yer olish normasi shudgor qilinadigan 500 yugerni olish, agar dehqonning voyaga yetgan o‘g‘illari bo‘lsa ular uchun ham 250 yugerdan ijaraga olish mumkin bo‘ladigan bo‘ldi. Bir oila 1000 yugerdan ko‘p yer bilan shug‘ ullanishi mumkin emas edi. Agar yer qoʻyilgan normadan ko‘payib ketsa davlatga qaytarilishi nazarda tutildi. Tortib olingan yerlardan davlatning yangi yer fondlari shakllantirilib, ular ham o ‘ z navbatida 30 yugerdan kichik uchastkalarga bo‘linib, yersiz va kam yerli fuqarolarga bo‘lib beriladi. Ushbu yer uchastkalarini olgan Rim fuqarolari uncha katta bo‘lmagan davlat solig‘ ini to‘lashi kerak bo‘lgan, ushbu yerni sotish va birovga hadya qilish huquqiga ega bo‘lmagan.
Bu islohot yer uchastkalaarini sotish va mayda yer egaligiga boʻlinib ketishiga qarshi qaratilgan edi. Muhokamadan keyin qonun loyihasi xalq ovoziga qo‘yilishi kerak edi. Ammo yirik yer egasi, xalq tribunlaridan biri Mark Oktaviy o‘zining veto huquqidan foydalanib, qonun loyihasiga qarshi chiqdi. Shunda Tiberiy Grakx o ‘z fikrini himoya qilib, xalq tribuni xalq manfaatlariga qarshi chiqishi mumkinmi dedi. Keyin Mark Oktaviy xalq muhokamasiga q o‘yilib, u o‘z lavozimidan ozod qilindi. Shundan keyin agrar islohot haqidagi qonun xalq yig‘ ilishida qabul qilindi.
Bu qonunni amalga oshirish uchun uch kishidan iborat bo‘lgan komissiya tuzildi. Komissiya tarkibi Tiberiy Grakx, uning ukasi Gay Grakx, Tiberiy Appiy Klavdiydan iborat boTdi. Ammo islohatlaming keyingi bosqichi katta qiyinchiliklarga uchradi. Chunki, qonunni hayotga tadbiq etish senatning maʼ lum huquqlarini cheklar edi. Shundan keyin islohatlarga qarshi kuchli oppozitsiya vujudga keldi. Mil. aw. 132-yilda Tiberiy Grakx va uning yuzlab tarafdorlari o‘ldirildi.

2.