Xudafərin körpüsü "Yazıçı" nəşriyyatı, 1982

– Sənin burda nə günahın var axı.

– Ən böyük günah mənimdi? Ağacan kişi. Biclik bilmədim, fırıldaq, əliəyrilik bilmədim. Hamını öz ürəyimdə gördüm. Axır dirəyin saxladığı dam uçdu onun öz başına.

– İnşallah düzələr, fikir çəkmə, keçib, yadından çıxar getsin. Maşallah, nəsilbənəsil yeməyə var-dövlətin, salamat canın, övladların.

– İş varda, dövlətdədirmi?

Ağacan kişi söhbətin istiqamətini dəyişdi. Onların arasında bu barədə razılıq olmasa da Ağacan kişi ona ən təzə xəbərləri çatdırırdı.

– Şirvanşahın adamları gəliblər. Bizim gədə, sənin nökərin onları qayıqnan bəri üzə keçirib. Üç nəfərdilər.

– Hara gedirlər?

– Deyirmişlər Talış xanının yanına. Nəsə vacib bir işdən ötəri yollayıb Şirvanşah onları. Zəkəriyyə Keçəçi birdən dəli kimi döndü:

– Nə işdi ki?

– Bilməyib vallah. Çox korazehin uşaqdı. Danışırmışlar ki, zamanın sahibi peyda olub. Adı İsmayıl. Gedirik onun haqqına divan çəkməyə. Görsün zamanın sahibi odu, yoxsa bizik.

– Necə? Zamanın sahibi? İsmayıl? Odu, özüdü.

– Kim?– Ağacan kişi təəccüblə soruşdu.

– İsmayıl.

Birdən birə Zəkəriyyə Keçəçinin keyfi elə duruldu ki, şadlığından nə edəcəyini bilmirdi.

– O adamlar hardadı?

– Darğanın evində.

– Necə adamlardı?

– Adamdı da, Şamaxıdan gəlib Talışa gedirlər.

Mahmudabad Şirvan şahlığının tərkibində olsa da, sərhəd şəhəri olduğuna görə burada həm Şirvana, həm talışa, həm də Ərdəbilə meyl vardı. Xarici vergiləri Şirvanşah alırdı. Amma onu qorumağa heç kim fikir vermirdi. Bir də baxırdın Muğan tərəfdən alarlılar, Ərdəbil tərəfdən xələçlilər, tərəkəmələr hücum çəkib camaatın mal-heyvanını yığıb apardılar. Hamıya itaət elədiyinə görə dərvişlər də bu yerə ayaq basmaz, gələndə də qəsidələrini oxuyub, pul yığardılar. Ona görə də İsmayıl barəsində buraya səhih bir mə’lumat gəlib çıxmamışdı.

Bu şəhəri deyilənə görə Elxani hökmdarı Mahmud Qazan xan tikdirmişdi. Bu yerlərdə Kürün sol sahilində otaracaq bol olduğundan Elxani hökmdarı Keyxatu Qaraçala düzünü özünə paytaxt seçib ölkəni buradan idarə eləyirdi. Tez-tez Kürü keçib Təbrizə, ölkənin başqa vilayətlərinə getdiklərinə görə Kürdə bərə düzəltmişdilər və həmin bərənin yanında kiçik bir kənd salınmışdı. Sonradan Qazan xan həmin kəndi böyütdürüb şəhərə çevirdi. Amma evlər çiy kərpicdən, qamışdan tikilib üstü suvandığından burada gözəgəlimli bir bina da tikilməmişdi. Əhali də buraya hər tərəfdən gəlib yığılmışdı, heç kimin sözü o birisinə xoş gəlmirdi. Biri-birilərini acılayır, xəncərlə doğrayır, varını-yoxunu oğurlayırdı. Şəhərin üstünə quldur dəstələri gələndə qaçıb təndirlərdə, axurlarda, ot tayalarında gizlənirdilər.

Zəkəriyyə Keçəçi gəncliyində təhsil dalınca gedəndə insanları belə görməmişdi. Uzun illərdən sonra qayıdanda gördüklərinə inanmamışdı. Həyat qəribə məktəbdi - poza da bilir, düzə də bilir. O görürdü ki, hər yerdə belədi. Təbrizdə, sarayda həyat qaydasında olanda burada da, elə bütün şəhərlərdə, kəndlərdə də əmin-amanlıqdı. Qurd qoyunla otlayır. Elə ki, orada hərc mərclik başladı, bunun əks-sədası bütün kəndlərə, şəhərlərə yayılır. Balıq əvvəl başdan iylənir. Bu adi həqiqəti o özü burada, balıqçılıqla məşğul olan adamların arasında görmüşdü. Amma adi həqiqətlər çox vaxt böyük həqiqətlərin kiçik əksi olur. Bu xırda, darıxdırıcı, tozlu və çirkli, yayı isti, qışı palçıqlı şəhərdəki işləri də yalnız orada, sarayda düzəltmək olar.

Rüstəm Mirzədən sonra Gödək Əhməd padşahlığa gələndə, onu da qətlə yetirib Əlvənd Mirzə ilə Murad Mirzəni taxta çıxarıb ölkəni iki ayrı-ayrı paylara böləndə Zəkəriyyə Keçəçi dözə bilmirdi. Görürdü ki, insanlar daha da pozulur, cılızlaşır, acgözləşir, xırdalaşır.

Demək Şeyx Səfi nəsli yenə də baş qaldırdı. O, Şeyx Heydər uşaqlarının həbsxanaya salınmasının, Sultanəlinin öldürülməsinin əleyhinə olmuşdu. Onsuz da Ərdəbil həmişə o seyidlərin tə’siri altında olmuş, ayrıca bir xanlıq, ölkə kimi yaşamışdı. Sultanəli də belə yaşayacaqdı. Onu öldürdülər, guya Ərdəbili padşahlığa qatırlar. Amma budur, onu parça-parça elədilər.

Təbrizdən qayıdandan sonra Şirvanşah adam göndərib Zəkəriyyə Keçəçini Şamaxıya qulluğa çağırmışdı. Amma o qalan günlərini ibadətlə keçirəcəyini bəhanə eləyərək getməmişdi. Böyük sarayın vəfasını görməyəndən sonra o kiçik saraya getmək istəmirdi. Bununla o özünü daha da ucuzlaşdırardı.

Mahmudabada ustalar çağırtdırıb məscid, mədrəsə tikdirməyə başlamışdı. Bununla da ömrünün sonunda savab, rəhmət qazanmaq fikrinə düşmüşdü. Hərdən bir də qələm-davatını götürüb sarayda gördüklərini qaralayırdı. Amma axşam düşən kimi buraya - Kürün sahilinə gəlir, əllərini qoynuna qoyub qüruba, onun özü kimi bağrı qana dönmüş günəşə baxır, hava qaralıb göydə gecə quşları uçandan, qamışlıqlardan, bataqlardan mığmığalar qalxıb hər tərəfi çulğalayandan sonra qayıdıb evə gedirdi. Onun dalınca da qohumu Ağacan kişi, onun xidmətçiləri yeriyirdilər. İndi isə o günəş hələ uzaqda, Muğanın üstündə sanki yerin altına girməmiş qayıtmaq istədi.

– Deyirsən darğanın evindədilər?

– Bəli.

– Aydındı.

– Nə aydındı?

– Aydın olan.

Ağacan kişi ən çətin məsələlərdə Zəkəriyyə Keçəçinin “aydındır” deməyinə heyrət eləyirdi. – ”Bu kişi yerin altını da bilir, üstünü də. Elə bir iş yoxdur, xəbəri olmasın. Belə baş sahibini də bu günə salarlar?”. Bundan sonra artıq barmaqlarındakı donmuş iri qan danəli təsbehini oynatmağa başlayırdı. Onun öz aləmində, Allahla arasında söhbəti başlayırdı.

– Ey yerin, göyün sahibi, niyə ən ağıllı bəndən olan, Zəkəriyyə Keçəçiyə əzab verirsən?

– O səndən ağıllıdı, məndən yox, Ağacan kişi. – Göylərdən cavab gəlirdi.

– Əstəğfürullah, əstəğfürüllah, mən sənin işlərinə qarışmıram. Onu bilmək istəyirəm ki, axı o məndən çox ağıllıdı, niyə gətirib mənə yoldaş eləmisən?

– Qoy bir az da sənin ağlını artırsın. O, həmişə padşahlara öyüd-nəsihət verirdi .Ağıllı adama ağıl öyrətmək, ağılsız adama ağıl öyrətməkdən daha xeyirlidi. Son padşahlar ağıldan kasıb olduqlarından onun məsləhətlərini bəyənmədilər. Ona görə də bu günə düşdülər. Onu da ayırıb Mahmudabada göndərdim ki, o hökmdarların günahı Zəkəriyyə Keçəçinin adına yazılmasın.

– Sən nə ədalətlisən, ey yerin-göyün sahibi?

Bu yerdə Ağacan kişinin Allahla söhbəti qurtardı.

– Yaxşı, aydın olan nədi?

– Heç, – deyə Zəkəriyyə Keçəçi ona cavab vermirdi. Bilirdi ki, onsuz da başa sala bilməyəcək, onsuz da lazım deyil.

Bu aydınlıq nədir? Demək İsmayıl Talış tərəfdədir və Şirvanşah bu adamları Mirzə Məhəmmədin yanına göndərib onu orada öldürtmək istəyir. Buna yol vermək olmaz, qəti olmaz!

Şirvanşahın elçisi Talış xanı Mirzə Məhəmmədə Fərrux Yassarın məktubunu təqdim eləmişdi. Mirzə Məhəmməd xan onu vəzirə oxutdururdu. Məktubun əvvəli səmimi başlasa da, onların dostluğuna işarə olunsa da, getdikcə boyalar tündləşir, axırda o dostluğun düşmənçiliyə çevriləcəyi ilə hədələnirdi. Məktubda deyilirdi:

“Mirzə Məhəmməd xan bilmədi ki, dostun düşmənlərini qanadı altına almaq düşmənçilikdən betərdi və bunun ağırlığını hiss eləməlidi. Şeyx Heydərin oğlu İsmayılın nəyindən qorxmusan. Sənin hərəkətindən belə çıxır ki, öz yanında mənim qanıma susayan adamları saxlayıb onlarla bərabər Şirvanşaha qəsd hazırlayırsan. Bil və sənə agah olsun ki, Şirvan qoşunu Kürü keçsə səni heç qanadı altına almayacaq. Yaxşısı budur, İsmayılı öz əlinlə tutub mənim hüzuruma göndər”.

Bir çox təhdidedici sözlərdən sonra Fərrux Yasarın möhürü basılmışdı.

Mirzə Məhəmmədin qanı sifətinə vurmuşdu və onun tükü tökülmüş başında tər tumurcuqlanmışdı. Gözləri şüşədənmiş kimi parıldayırdı. Amma heç nə demirdi. Məktubu oxuyan vəzir tərs-tərs Şirvan nümayəndələrinə baxır, gözlərini döndərib xana baxanda onlar təəccüb ifadə eləyirdi. Vəzir belə fikirləşirdi: “Şirvanşah olanda nə olar. Biz axı onun əlaltıları deyilik. Heç Təbriz sarayına tabe olmamışıq, bu niyə bizi hədələyir?” Amma xan ayrı cür düşünürdü: Vəziyyət yenə də mürəkkəbləşib. Fərrux Yasar indi hamıdan qüvvətlidi. İstədiyini eləyə bilər. Talış xanının ona heç gücü çatar? Çox da ki, Ağqoyunlulara xərac verir. Əlvənd Mirzə Fərrux Yasarı qoyub onun sözünü deyəcək? Onsuz da heç Əlvənd Mirzənin də İsmayıldan xoşu gəlmir. Sabah o da Talış xanından İsmayılı istəyəcək.

Yaxşı, mən niyə ağlımı uduzdum? Mirzə Əliyə niyə uydum? Bir körpə uşağa görə özümə iki hökmdarı ləc salıram. Düşmənlərimin sayını artırıram. Bu fani dünyada mənim kimi hökmdarlar suyu da püfləyə-püfləyə içirlər ki, sonra söz deyən olar? Bu xatadan qurtarsın. Yox, elə özünü zamanın sahibi e’lan eləməklə, hamının gözündən pərdə asır. Mənim qanadıma, kölgəmə sığınıb yaza kimi özünə qüvvə yığmaq istəyir.

Nə qədər qüvvə toplayacaq? Ən çox, ən çox dörd-beş min. Onun atası iyirmi minlik qoşunla Fərrux Yasara heç bir şey eləyə bilmədi, özü tarimar oldu. İndi bu uşaq beş minlə nə eləyə biləcək? Arada mənim yerimə, yurduma su calanır. Talışın üstünə qoşun gəlsə, gərək vuruşam. Vuruşmada da gör nə qədər adamımız qırğına gedəcək. Yaxşısı budur keçi ölsün, qoturluğu da kəsilsin. İsmayılı yox eləsək, Əlvənd Mirzə də, Fərrux Yasar da, mən də qulağı dinc oturarıq. Ancaq necə? O mənim qonağımdı. Qonağı öldürmək, yaxud onu ələ vermək mənim nə şanıma, nə şöhrətimə yaraşan iş deyil. Belə eləsəm, gərək onda özüm boğazımı aparıb keçirəm kəndirə. Adım qalacaq qonaq öldürən, qonaq satan. Ölkənin adı bədnam olacaq, Allah bu qədər ne’məti verib ki, onlardan qonaqlar da yesin. Həm də bu qonaq məni hamıdan güclü bilib, mənə pənah gətirib, indi onu necə ələ verim? Mirzə Məhəmməd xan fikirdən ayrıla bilmirdi.

Əyninə məxmərdan arxalıq geyib, başına quzu dərisindən papaq qoyan Şirvan elçisi isə ona aman vermək istəmədi.

– Nə oldu, xan? Şirvanşahın məktubuna e’tinasız yanaşmaq yaxşı düşməz ha!

Vəzir ona dedi:

– Sən kimlə danışdığını bilirsənmi?

– Niyə bilmirəm? Bu qədər at sürmüşəm, bilmirəm hara gedirəm?

Vəzir ona yaxınlaşıb pıçıldadı:

– Xanın qəzəbinə gələrsən, bir az özünü yığışdır.

Elçi dil boğaza qoymurdu.

– Mən xanın qəzəbinə gələrəmsə, xan da Şirvanşahın qəzəbinə gələr.

Bu sözləri bərkdən dedi, xan da eşitdi. Vəzir xanın acizliyinə məəttəl qalmışdı. Tədbirsizliyinə də heyrətlənirdi. Biyəpiş hakimi Mirzə Əli özünü itirməyib İsmayılı gizlətmək üçün Qur’ana da and içmişdi. İndi bu boyda xan cavab tapa bilmir.

Mirzə Məhəmməd xan soruşdu:

– Elçinin vəzifəsi nədi?

– Elçinin vəzifəsi gətirdiyi məktuba cavab aparmaq, həm də doğru-dürüst cavab, xeyirli cavab.

– Onu soruşmuram. Şirvanşah sarayında nə iş görürsən?

Mən Şirvanşahın əmiraxuruyam.

Mirzə Məhəmməd əllərilə başını tutdu. “Gör mən nə günə qalmışam ki, Şirvanşah üstümə mehtərini göndərir. Demək məni mehtərinə bərabər hesab eləyib. Yaxşı, nə olar, tənəzzülün tərəqqisi də gələr”.

– Deyirəm axı, niyə belə at kimi üzümə dayanırsan. Bunu qandallayıb tövləyə salın. O birisi elçiləri yerbəyer eləyib qulluqlarında dayanın.

Qapıda dayanan keşikçilər yetirib əl-ayaq tərpədən əmiraxurun qollarını burub, apardılar. O birisi elçilərdən biri ayağa qalxıb baş əydi.

– Xan sağ olsun, o elə belə danışığını bilməyəndi, onu bizə bağışla.

– Hə, belədi ha. Deyir adın nədi, Daşdəmir, yumşalısan, yumşalı. Elçiyə zaval yoxdu, dilin dinc qoya bilsə. Gedin, dincəlin, yoldan gəlmisiniz. Mən cavabı hazır eləyəcəyəm. – “Öz mehtərimlə də göndərəcəyəm Şamaxıya”.– demək istədi, sözü dilinin ucunda saxladı.

Elçilər gedəndə, onlardan ən yaşlısı, bayaqkı sözləri deyən geri qayıtdı, xana yaxınlaşıb sirr sözü olduğunu başa saldı. Xan razılıq verəndən sonra yaxınlaşdı.

– Şirvanşah tapşırdı ki, dilcavabı deyim. İsmayıla görə beş yüz tümən də verəcək. Bu böyük puldu.

Bəli, beş yüz tümən çox böyük pul idi. Mirzə Məhəmmədə də belə bir vaxtda çox lazım idi. Amma yenə, heç nə demədi.

– Gedin, sonra danışarıq.

– Xan sağ olsun, bizim əmiraxuru mənim bu ağ saqqalıma bağışlayın. Danışığını bilmir, ürəyi elə deyil.

– Yox, tövlədən ötəri darıxıb. Qoy axurda bir az yatsın, ağlı başına gəlsin.

Xan üzünü kənara çevirdi. Bununla da bildirdi ki, onların arasındakı söhbət qurtarıb. Şirvanşahın elçiləri çıxanda xanın iqamətgahı qabağında bir dəstə elçi də atdan düşürdü.

Bunlar Biyəpişin günbatanındakı Biyəpas hökmdarı Hüsaməddinin elçiləri idi. Bir Gilan iki yerə parçalanmışdı. Bir tərəfi İsmayılın dostu, bir tərəfi onun düşməniydi. Bu gələnlər də düşmənlərin elçiləriydi.

Mirzə Məhəmməd xan hələ Şirvan elçilərinin hədəsindən qurtarmamış, özünə gəlməmiş bunlar özlərini– yetirdilər. Məcbur qalıb onları da qəbul elədi. Hüsaməddinin kiçik qardaşı Sədrəddin gəlməklərinin səbəbini belə izah elədi:

– Biz təkcə Biyəpasın yox, eyni vaxtda Ağqoyunlu hökmdarı Əlvənd Mirzənin də elçiləriyik. Bilirik ki, Şeyx Heydər oğlu İsmayıl Talışda, Ərcivanda ocaqlıq salıb, qoşun toplayır. Əgər onu bizə verməsən, biz özümüz xəbərsiz-ətərsiz Astara çayını keçib Ərcivanı yerlə yeksan eləyəcəyik. Onda yaxşı düşməyəcək. Əlvənd Mirzə də, Hüsaməddin xan da sənə böyük ehtiram köstərirlər. Hörmət qarşılıqlı olur. Yaxşısı budur ki, onları həmişə dost gözündə görəsən.

“Demək artıq Əlvənd Mirzə Hüsaməddini də qudurtdu. Onun zəncirini açıb buraxıb. Beləsinin qabağından qaçmasan, səni parça-parça eləyər. Deyir arxalı köpək qurd basar. Onun qabağından qaçsan da işlərin günü-gündən pisləşəcək. Dişi şirəyə batacaq”. Mirzə Məhəmməd xan düşündü, əlini qaldırıb onun sözünü yarımçıq kəsdi.

– Yaxşı, sən dedin, mən eşitdim. İkincisi də nə vaxtdan Hüsaməddin Əlvənd Mirzənin adından danışır? Kim onu vəkil eləyib. Əlvənd Mirzə bütün ölkənin padşahıdı, özünün mirzələri, çaparları, elçiləri var, lazım gəlsə məktub da yazar, elçi də göndərər. Onun adından danışıb mənə qara-qorxu gəlməyin heç bir xeyri yoxdu. Kişi gərək öz adından danışsın, özündən güclünün adından yox. Çünki belə şeyləri çox görmüşük. Şükür xudanın kərəminə, hərə öz evinin sahibidi, öz evində ağalıq da eləyir, nökərlik də. Evində oturub başqasına nökərçilik eləmək isə kişiyə yaraşan sifət deyil. O ki qaldı Əlvənd Mirzə ilə mənim münasibətimə, onu özümüz bilərik. Yə’ni qaşıq qazana çömçədən yaxın oldu? Qardaşın Hüsaməddinə de ki, ətlə dırnağın arasına girməsin. Çünki ətlə dırnağın arasına girən tikanı çıxarıb atarlar, yara bir gün, iki gün ağrıyar, sonra sağalar. Yenə yamanlıq da, pislik də tikanın özünə qalır. Əziyyəti də sonradan çəkən, çürüyüb gedən elə tikan olur.

Sədrəddin özünü itirdi. Qardaşına qarşı Mirzə Məhəmməd xanın ittihamlarını gözləmədiyinə görə pörtüb-qızardı.

– Bəli, düz deyirəm. Adam gördüyü pis iş üçün sonra lap qızarınca, əvvəldən xəcalətdən qızarsa daha yaxşı olar.

– Demək İsmayılı vermək istəmirsən?

– Hüsaməddinin yanında uzaqdan gəlmiş hörmətli adam var?

Sədrəddin elə bildi ki, Mirzə Məhəmməd xan onları ələ salır. Demək istəyir ki, sizin qonaqlarınız da olmur. O, cavab verməyə tələsdi.

– Niyə yoxdu, Əli bəy Cəyirli gəlmişdi, özünün bütün əsabələriynən. Bu sözləri deməyi də mənə o tapşırdı.

– Əli bəy Cəyirli. Başa düşdük. Onda Əli bəy Cəyirlini gətirəydin, əvəzində İsmayılı aparaydın.

– Necə? Xan sağ olsun, o əvvəla sədr əzəmdi, sonra da qonağımızdı?

– Bəs onda necə bilmisən? İsmayıl Sahib zaman mənim nökərimdi? O da mənim qonağımdı da. Belə çıxır ki, Hüsaməddin kişidi, qonağını vermir, Mirzə Məhəmməd xan nakişidi qonağını pay verir? Heç fikirləşib iş tutursunuz?

Xanın sözləri qarşısında Sədrəddin yenə də söz tapmadı. Başqa bir səmtdən yanaşmağa çalışdı.

– Bu ona bənzəyir ki, biri canavar balasını gətirib saxlayır, böyüdür. Elə bilir ki, insan əlindən yemək alandan sonra canavar xasiyyətini yerə qoyacaq. Onun dişləri bərkiyənə qədər qalır, gücü-qüvvəsi artanda yaxşılıq eləyənin bütün qoyun-quzusunu boğub qaçıb gedir. İsmayıl da belə bir qurd balasıdı. Hələ qoltuqdadı, amma onun əlindən Astaradan keçib buraya gəlmək olmur. Yolumuzu Qazan köşkündan salmışıq. Biz elə bilirdik Talışın bir xanı var, deməyəsən ikiymiş.

– Arxayın ola bilərsiniz, üçüncü xan olmayacaq. İsmayıl hələ heç kimin torpağını basmayıb, Talış torpağından başqa. Buna görə də məndən icazə alıb. O, gəlib babası Zahid Gilaninin türbəsini ziyarət eləməyə.

O fikirləşmişdi ki, iki od arasına düşüb. Amma Hüsaməddin də bu yandan çıxmışdı. Onun işləri pis gətirə bilərdi. Təkcə bir ümidi vardı. Havalar soyuyurdu. Qış yaxınlaşırdı. Qar düşəndən, çöllərdə ot qar altında qalandan sonra heç bir ağıllı hökmdar qoşun çəkib vuruşmağa getməz. Yazda isə İsmayıl Ərcivandan çıxıb gedəcək. İsmayıl uğursuzluğa düşsə, onda bu üç düşmən Talışı tikə-parça eləməyəcəkmi? Fərrux Yasar da, Hüsaməddin də çox kinli adamdılar. Heç nəyi yaddan çıxarmırlar. Onların kini dəvənin kinindən də betərdi. Uğur qazanandan sonra necə, Mirzə Məhəmməd xanın qədrini biləcəkmi? İnsan övladı çiy süd əmib. Nə qədər ki, işi düşür, köməksizdir, məhəbbətini əskik eləmir. Elə ki, genişliyə çıxdı, əli hər yerə çatdı, o çətinlik də, ağır günlərdə kömək duranlar da yaddan çıxır. Elə bilir elə öz gücünə qalxıb, yüksəlib. Yəqin ki, İsmayıl da belə olacaq. O, indidən lovğalanır. Uşaq olsa da xanın görüşünə gəlmədi və onu öz yanına çağırmadı. Belə eləyər də, əli Allahın ətəyindədir. Gözü rəiyyətləri görmür.

Yox, bu işlərin heç biri Mirzə Məhəmmədi açmır, onu elə bil çarmıxa çəkib tarım saxlayırdı. Nə qədər bu gərginliyə dözmək olar?

Hökmdarlıq da bir köpəyoğluluq deyil. Öz ürəyin istədiyini eləyirsən, başqalarına ziyan olur, başqalarının xeyrini güdürsən, özünə ziyandı. O, hökmdar kimi bu elçilərin hamısını boğazından asardı. Amma sabahı var bu günün. Gərək buna görə nə qədər qırğın verə. Bilmək də mümkün deyil, özü salamat qalacaq, ya yox.

Bu elçiləri də dincəlməyə göndərəndən sonra vəziri çağırdı məsləhətə.

– Nə deyirsən, ay dünya görmüş qoca? Nə eləyək? Fərrux Yasar ordan, Əlvənd Mirzə o tərəfdən, Hüsaməddin də bu yandan. Nə eləyək?

– Çətin sualdı, Məhəmməd xan. İsmayıla icazə verdin, yaxşı da elədin. Sahibi zamandı, bizim də axirət günümüz var. Ancaq bu günümüz də var axı. Hər işimizi axirətə bağlasaq, onda gərək elə əlimizi-ayağımızı uzadıb ölək.

– Hə, eşidirəm məsləhətini.

– Şirvanşahın elçisi qiyməti qaldırıb min tümənə. Hüsaməddinin elçisi isə o barədə heç söhbət də salmır.

Mirzə Məhəmməd qızardı.

– Deyəsən, qonağımızı bazara çıxartmışıq axı.

– Yox, qonaq qalır qonaq yerində.

– Bəs necə? Hamısı istəyir ki, bizdən razı qalsın. Əvvəla mən qonağı vermərəm, ikincisi də verməli olsaydıq belə, o tək, müştəri üç. Üç yerə bölməyəcəkdik ki?!

– Yox, biz onu verə bilmərik. Bütün Talış camaatı onun yanındadır. Hamı ziyarətə gedir. Gündə yüzlərnən qurban kəsilir. Hər gedən neçə qoyun, cöngə, düyə aparıb bağlayır İsmayılın düşərgəsinə. Ziyarətçi onun müridlərindən çoxdu. Onu bu adamların əlindən almaq qeyri-mümkündür. Deyillər onda bir zəhm var ki, heç kim həndəvərinə də düşə bilmir. Gecə-gündüz yüzlərlə adam onu qoruyur. Heç kimin ona əli çatmayacaq. Biz Şirvanşahın, Əlvənd Mirzənin və Hüsaməddinin yanında yaxşı olmaq üçün onlara deyək ki, icazə veririk, adamlarınızı göndərin, oğurlatdırıb aparsınlar. Göndərsinlər də adamlarını. Onsuz da zamanın sahibinin hər işdən xəbəri olur,– deyə vəzir çox mə’nalı-mə’nalı gülümsədi. Həm min tüməni alarıq, həm də yaxşı adam olarıq.

Mirzə Məhəmmədin kefi duruldu.

Kəməndə sarınan atlı yəhərdən çıxdı və tappıltı ilə yerə dəyib süründü. Ayaqları başından aşıb yerə dəydi, o arabadan düşən un çuvalı kimi yastılanıb qaldı. Sonra kəndiri dartdılar, atlını sürüyüb apardılar. At da uzağa getmədi. Yüyənindən tutub gətirdilər.

Kəməndə sarınmış adamı ayağa durğuzdular. O, bir ayağını çəkə-çəkə yeriyirdi və üz-gözünü turşutmuşdu. Meşənin içi ilə keçən cığırla dağa çıxartdılar. Burada köhnə, bir tərəfi uçmuş qala vardı. Oraya gətirdilər. Həyətdən keçirib içərisindən tüstü çıxan binaya apardılar.

– ”Yeri”, “özünü əzib büzmə”, “tələs” kəlmələrindən başqa heç nə söhbət olmamışdı. Nə kəməndlə qolları bədəninə sarılan bilirdi onu kim aparır, nə də aparanlar bilirdilər ki o kimdir.

Qalada qoyunlar mələşirdi, bir tərəfə bir dəvə bağlanmışdı. Yerdə yüklər yan-yana düzülmüşdü. Bürclərdə adamlar görünürdü.

İki silahlı adam qolları bədəninə sarılmış adamı iri otaqdan keçirib xırda bir hücrəyə gətirdilər. Burada yerə qoyun dəriləri döşənmişdi. Yerdə bir xalça da vardı və əllərini başının arxasında çarpazlayan adam uzanıb fikrə getmişdi. Onun iri bığları görünürdü. Qapıda səs eşidiləndə o qalxıb dirsəkləndi. Bu Murad idi. Gözlərinə sataşan sifət onu heyrətləndirdi və təəccübləndirdi. Qolları bədəninə sarınan adam Əbih Sultan idi. Muradı görən Əbih Sultan da qorxudanmı, heyrətdənmi gözləri irildi.

Onlar axırıncı dəfə bir-birini Şəmasə kəndi yanında görmüşdülər. Onda üz-üzə gəlmişdilər, bir-birilərinə qılınc çalmışdılar. Düşməni çox görən Murad aradan çıxmış, kürəyinə sancılan oxdan sonra ağır yaralanmış, Uba arvad onu sağaltmışdı. Zəmanənin qarışdığını görüb o təzədən köhnə işinə qayıtmışdı. Çünki onunla mağarada yaşayan müridlərin çoxu üzə çıxa bilmirdi. Məcbur olub bu qalaya sığınmışdılar. Yolla keçən karvanları, tacirləri soyurdular. Təbrizlə Ərdəbil arasındakı bu qalanı özlərinə məskən seçmişdilər. Murad dəstənin başçısı olmuşdu.

Əbih Sultan dedi:

– Sən salamatsan?

– Salamatam. Görürsən ki, hələ ölməmişəm. Sənin adamlarının atdığı ox da məni öldürə bilmədi. İndi növbə mənimdi.

Əbih Sultanın kürəyinin arasından soyuq tər damcıları birləşib onurğa sümüyünün üstündəki çökəklə aşağıya axmağa başladı. O görmüşdü ki, Fərrux Yasar artıq Talış xanı ilə əlaqə yaradıb. Artıq Əbih Sultan ona lazım deyil və onun gürzələrin arasına atılacağı gün yaxınlaşır. Ona görə də bir dəfə Fərrux Yasarla ova gedəndə atını cüyür dalınca salıb uzaqlaşmış, onu izləyən fərraşları azdırmış, qaçıb aradan çıxmışdı. Yolda başına çox müsibətlər gəlmişdi. Amma o bütün düyünlərdən qurtarmış, özünü Xudafərin körpüsünə çatdırmışdı. Buradan birbaşa Diyarbəkrə, qardaşı Nurəlinin yanına getmək istəyirdi. Budur artıq qaçaq Murada rast gəlib.

Murad qalxıb dizlərini qatladı, iri əllərini dizlərinin qabağında biri-birinin üstünə qoydu. Onu gətirənlərdən soruşdu:

– Bunu harada tutubsunuz?

– Təbriz yolunda.

– Tək gedirdi?

– Bəli.

– Bir şeyi yoxdur?

– Heç nəyi. Cibində bir axça pulu da yoxdu. Bir atı var, bir xəncəri, vəssalam.

– Yox, siz bilmirsiniz. Bu adamı mən yaxşı tanıyıram. O, Rüstəm Mirzənin əmir əl ümarası Əbih Sultandı. Mən də onun sahibi xəbəriydim.

Əbih Sultanı tutub gətirənlər nə edəcəklərini bilmədilər. Yaxşımı, pismi iş gördükləri onlara bəlli deyildi. Biri başını aşağı saldı, o birisi günahkar-günahkar Murada baxıb gözlərini döydü.

– Qəbahət iş görmüşük, deyəsən.

– Yox, buna görə hər ikinizə böyük ənam düşür.

O, əl atıb yastığın altından bir kisə pul çıxartdı.

– Gəl götür. Aparın bölün. Əmirin atı da sizindi. Onlar təəccüblə Əbih Sultana və Murada baxıb çıxıb getdilər.

– Yenə qayıtmısan yol kəsməyə? – Əbih Sultan onu acıladı.

– Bəli, Əbih Sultan. Yol kəsmək sənin saraydakı işlərindən daha abırlı sənətdi. Sən hamını ucdantutma soyursan, xoşuna gəlmirsə, canını alırsan, gözünü çıxarırsan, ən yaxın dostunun düşməninin qabağında başını kəsirsən. Amma mən sənin əlindən dağa-daşa düşən adamlarla keçən tacirlərdən çörəyimizin haqqını alıb yolda vəhşi quldur-qaçaqdan qoruyuruq. Bu adamların evlərindən-eşiklərindən didərgin düşməyinin səbəbi sənsən, mən deyiləm. Hələ gör Ərdəbildə nə qədər cinayətlər elədin, qanlar axıtdın, uşaqları yetim qoydun. Elə bilirdin onların başı üstündə Allah yoxdu? Onların ahını heç kim eşitməyəcək? Budur, yola tək çıxırsan, səni həmişə əhatə eləyən əyan-əşrəf də üz çevirib. Cibində bir axça pulun da yoxdur. Allah barmağını uzadıb adamın gözünü çıxartmır ki, belə eləyir. Hamının gözündən salır. Yəqin ki, həm də acsan. Görürəm, gözlərinin ağı da saralıb. Yox, mən əclaf adam deyiləm. Sənə doyunca yemək də verəcəklər. Meylindən nə keçirsə də hazırlatdırım.

Bu eyhamların arxasında nə gizləndiyini Əbih Sultan yaxşı başa düşürdü. Artıq Muradın əlindən qurtarmağa heç bir imkan yox idi. Görünür artıq onun öz sonu da gəlib yetişib.

– Bir şərtlə, Murad bəy, yeməyi sənnən bir yerdə yeyəcəm.

– Yox!

– Ölüm cəzasına məhkum olanın axırıncı arzusunu soruşurlar və yerinə yetirirlər. – Əbih Sultan gülümsədi də.