Xulosa 25 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. 26 Kirish

2.O’zbekiston Respublikasi Tijorat banklari nodepozit operatsiyalari tarkibi va dinamikasi tahlili.
O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari depozit siyosatining sifat darajasini tahlil qilish uning tarkibi va dinamikasini baholashni taqozo qiladi.
1-jadval¹

Ma’lumotlardan ko‘rinadiki, transaksion depozitlarning bank depozitlari umumiy hajmidagi salmog‘ining pasayish tendensiyasi mavjud. Tahlil qilingan davr mobaynida ular salmog‘ining 7,8 punktga pasayganligini ko‘rish mumkin. Bu pasayish muddatli depozitlar salmog‘ining oshishi hisobiga yuz berdi. Bu holatni ijobiy baholash lozim, chunki u bankning resurs bazasi barqarorligi mustahkamlanayotganligidan dalolat beradi.

Xorijiy valutadagi depozitlarning o‘sishi va ular salmog‘ining o‘sish tendensiyasini kuzatilayotganligi ijobiy holat hisoblanadi. Bu holat, avvalo, aholining vaqtinchalik bo‘sh valuta mablag‘larini jalb qilish borasidagi bank faoliyatining yaxshilanib borishidan dalolat beradi.
Endi biz aholining muddatli omonatlarini jalb qilish amaliyotini tahlil qilamiz.

Jamg‘arma depozitlarining asosiy qismi, odatda, aholining jamg‘arma omonatlaridan iborat bo‘ladi. Ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatdiki, respublikamiz tijorat banklarining depozit bazasi tarkibida jamg‘arma depozitlar salmog‘i juda kichik va u tahlil qilingan davr mobaynida sezilarsiz darajada o‘zgargan. Holbuki, aholining muddatli omonatlari tijorat banklari uchun muhim resurs manbayi hisoblanadi. Fikrimizning isboti tariqasida bir tarixiy voqeaga murojaat qilishimiz mumkin: 80-yillarning boshida birguruh AQSH tijorat banklarining rahbarlari FZTga aholining muddatli omonatlari bo‘yicha majburiy zaxira stavkalarini pasaytirishni so‘rab murojaat qildilar. Chunki ular Yaponiya banklarining xalqaro bozorlardagi yuqori darajadagi raqobatbardoshligining asosiy sababi yapon banklari resurslari tarkibida aholi omonatlarining yuqori salmoqqa ega ekanligi, deb hisoblardilar. FZT bu murojaatni to‘g‘ri qabul qildi va aholining muddatli omonatlariga nisbatan eng past stavka belgiladi (3 %).

Endi biz mamlakatimizning ikki yirik tijorat banki misolida depozitlarning sifat ko‘rsatkichlarini tahlil qilamiz.

Ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, «Asaka» bankda tahlil qilingan davr mobaynida transaksion depozitlarning depozit bazasi umumiy hajmidagi salmog‘ining sezilarli darajada pasayishi yuz berdi. Bu esa ijobiy holat hisoblanadi. Chunki transaksion depozitlar salmog‘ining pasayishi muddatli va jamg‘arma depozitlari salmog‘ining sezilarli darajada o‘sishi hisobiga yuz bergan. Mazkur holatlar pirovard natijada, bankning resurslar bazasi mustahkamlanayotganligidan, bank depozit siyosatining samaradorligini oshirish yuzasidan sezilarli tadbirlar amalga oshirilayotganligidan dalolat beradi. Ayniqsa, tahlil qilingan davr mobaynida jamg‘arma depozitlarining depozitlar umumiy hajmidagi salmog‘ining 7,2 foizga yetganligi va tahlil qilingan davr mobaynida 6,4 punktga o‘sganligi ijobiy holat hisoblanadi. Buning boisi shundaki, birinchidan, jamg‘arma depozitlarining asosiy qismini tashkil etuvchi aholining muddatli omonatlari arzon va barqaror resurs manbayi hisoblanadi; ikkinchidan, respublikamizda aholining ixtiyoridagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘lari inflyatsion jarayonlar uchun jiddiy manba hisoblanadi. Rivojlangan industrial mamlakatlar, xususan, AQSH, Yaponiya, Germaniya, Avstriya mamlakatlarida aholi to‘lovlarining asosiy qismi naqd pulsiz shaklda amalga oshiriladi. Shuning uchun ham mazkur mamlakatlar amaliyotida naqd pullar inflyatsion jarayonlar uchun manba bo‘lib hisoblanmaydi.

Respublikamizning boshqa yirik banklarida ham jamg‘arma depozitlariga xos bo‘lgan, yuqorida qayd qilingan holatni kuzatish mumkin.
Tijorat banklari depozit siyosatining samaradorligini tavsiflovchi muhim omillardan biri depozitlarning bank passivlarining umumiy hajmidagi salmog‘ining o‘zgarishi hisoblanadi. Rivojlangan xorijiy davlatlar bank amaliyotida depozitlar tijorat banklari balansining passivida salmog‘iga ko‘ra birinchi o‘rinni egallaydi. Ikkinchi o‘rinda depozitsiz resurs manbalari turadi, uchinchi o‘rinni esa, bank kapitali egallaydi. O‘zbekiston Respublikasi bank amaliyotida esa, yirik tijorat banklari balansining passivida salmog‘iga ko‘ra birinchi o‘rinni depozitsiz resurs manbalari, ikkinchi o‘rinni bank kapitali, uchinchi o‘rinni esa, depozitlar egallaydi.
Biz quyida «Asaka» bank depozitlarining passivlar hajmidagi salmog‘ini ko‘rib chiqamiz.
Ma’lumotlardan ko‘rinadiki, «Asaka» bankda, tahlil qilingan davr mobaynida depozitlarning passivlarning umumiy hajmidagisalmog‘i yuqori darajada pasaygan. Bu esa, albatta, salbiy holat hisoblanadi. Chunki birinchidan, depozitsiz resurs manbalari depozitlarga nisbatan bahosi sezilarli darajada yuqori bo‘lgan resurs manbalari hisoblanadi; ikkinchidan, bank kapitali moliyalashtirishning nisbatan qimmat shakli hisoblanadi.
2018–2020-yillar mobaynida «Asaka» bankda depozitlar salmog‘i ko‘rsatkichining keskin pasayib ketishida banklararo kreditlar va kapital salmog‘ining yuqori sur’atlarda o‘sishi asosiy rol o‘ynadi. Masalan, 2018–2020-yillar mobaynida banklararo kreditlarning passivlarning umumiy hajmidagi salmog‘ining o‘sishi 960,9 foizni tashkil qildi. Bunday darajada yuqori o‘sish bankning xorijiy banklarning va xalqaro moliya-kredit tashkilotlarining kredit liniyalarini o‘zlashtirishdagi faolligi bilan izohlanadi.
Kapitalning o‘sishi esa, tahlil qilingan davr mobaynida 418,3 foizni tashkil qildi. Tijorat banklarining kapital bazasini o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatayaptiki, respublikamizdagi yirik tijorat banklarining kapitali, asosan, zaxira kapitalining yuqori sur’atlarda o‘sishi, ustav kapitali esa, o‘z navbatida, devalvatsiya zaxirasining o‘sishi hisobiga ta’minlanmoqda.
Tijorat banklari tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarning pul mablag’larini bankga jalb qilish bilan bog’liq operasiyalari depozit operasiyalari deyiladi. Depozit operasiyalari tijorat banklarining 90 foizgacha passivlari tashkil qilinishi mumkin.
Depozit operasiyalarining suyektlari bo’lib bir tomondan tijorat banklari, ikkinchi tomondan korxona, tashkilotlar, moliya, sug’urta, investision va trast kompaniyalari, xususiy korxonalar, qo’shma, xissadorlik korxonalari, jamoa tashkilotlari, alohida jismoniy shaxslar hisoblanadi.Depozit operasiyalarining obyekti bo’lib extiyojdan ortiqcha pul mablag’lari (quyilmalari) hisoblanadi.
Pul quyuvchilarning toifasiga ko’ra depozitlar bo’linadi:
- yuridik shaxslar (korxona, tashkilotlar va boshqalar) quyilmalari
- jismoniy shaxslar quyilmalari
Mablag’larni olish shakliga ko’ra depozitlar bo’linadi:
- Muddatli depozit mablag’lar
- Talab qilib olgunga qadar depozit mablag’lar
- Aholini jamg’arma mablag’lari
Muddatli depozit mablag’lar bo’linadi:
- 3 oy muddatgacha
- 3 oydan 6 oygacha
- 6 oydan 9 oygacha
- 9 oydan 12 oygacha
- 12 oydan yuqori bo’lgan depozit mablag’lari
Nazariy jihatdan zamonaviy bank tizimida naqd pulsiz aylanishlarning rivojlanishi natijasida dastlabki shakllantirilgan depozitlarni cheklanmagan tarzda bir bankdan ikkinchi bankga utkazish, shu bilan birga tijorat banklari tomonidan berilayotgan kreditlarni cheksiz oshirish imkoniyati mavjud. Xorijiy nazariyada bu jarayon depozit multiplikasiyasi (mablag’larni bir bankdan ikkinchi bankga o’tkazilishi) va kredit ekspansiyasi deb nom olgan.Masalan «A» bankdan dastlabki depozit 1000 birlikni tashkil etsa uning 20 % majburiy zahira sifatida Markaziy bankga o’tkazilsa bankni kredit berish imkoniyati 800 birlikni tashkil qiladi. Bu kredit mijozga berilgandan keyin boshqa bankda depozitga aylanishi mumkin. Jumladan, ushbu berilgan kredit so’mmasi «B» bankning mijozi bo’lgan mahsulot yetkazib beruvchining hisob varag’iga sotuvdan tushum shaklida kelib tushadi. Bunda A bankning krediti B bankda depozitni vujudga keltiradi. B bank bu depozitdan kredit beradigan bo’lsa, majburiy zahirani hisobga olgan holda uning miqdori 640 (800 – 160) birlikka teng bo’ladi.
Tijorat banklarining boshqa operasiyalariga bank xizmatlari va vositachilik operasiyalarini kiritish mumkin. Bunda banklar mijozning hisobidan ularning turli topshiriqlarini bajaradilar. Bunday topshiriqlar mamlakat ichida yoki bir mamlakatdan boshqa mamlakatga pul utkazish bilan bog’liq.Shunday operasiyalardan biri bo’lib faktorning (inglizcha vositachi) operasiyasi bo’lib bunda bank mijozning qarzga oid talablarini, ularni yetkazib berish qiymatining 80 foizi shu zahoti to’lash va qolgan qismini kredit uchun foizlar va vositachilik haqini chiqarib to’lash sharti bilan sotib oladi.
Vositachilik operasiyalarining biri bo’lib trast (inglizcha ishonchli) operasiyalari hisoblanib u mulkka egalik qilishning eng tarqalgan shakli – aksiya, obligasiya va pul mablag’larining bir egalikdan (shaxsdan) ikkinchi egalikga (shaxsga) o’tkazishni banklar orqali amalga oshirishni bildiradi. Bu mijoz bilan kelishilgan holda uni mablag’larini boshqarish ishonchini qulga kiritishdir.
Banklar trast operasiyalarining nafaqat jismoniy shaxslar bo’yicha balki yuridik shaxslar uchun ham amalga oshiradilar.Jismoniy shaxslar uchun trast bo’yicha merosni boshqarish ishonch va vosiylik bilan bog’liq operasiyalar bajariladi. Shunday operasiyalarga tratta (italiyancha utkazma veksel) operasiyalarini ham kiritish mumkin. Bu kreditorning qarzdorga (odatda bankga) yozma buyrug’i. Bu tashqi savdodagi hisob – kitoblarda qullanilib unda bankning uchinchi shaxs (takdimchi) ga yoki trattani taqdim etganga muayyan so’mmani to’lash ko’rsatiladi.Tijorat banklarining moliyaviy xizmatlari jumlasiga lizing operasiyalarini ham kiritish mumkin.