XÜsusi TƏHSİl və Əlavə TƏHSİL Əhatə olunan məsələlər
təhsilinin beynəlxalq təcrübəyə uyğun təşkili üçün
Yüklə 319,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əgər ənənəvi təhsil
- Yaşlıların təhsili kontingentinə, əsasən, aşağıdakı sosial demoqrafik qruplar aid edilir
- Odur ki, yaşlıların təhsilinə fasiləsiz təhsil
|
təhsilinin beynəlxalq təcrübəyə uyğun təşkili üçün bir sıra problemlərin həlli vacibdir. Həmin problemlərdən biri məhz bu təhsilin strukturunun müasir tələbləri ödəməməsi ilə bağlıdır. Belə ki, ixtisasartırma təhsili müəssisələri tərəfindən təklif edilən proqramlar bu təhsilə cəlb olunan müəllimlərin ehtiyaclarına uyğun hazır- lanmır, ümumiyyətlə, bu ehtiyacların dəqiq müəyyənləşdirilməsi sahəsində etibarlı mexanizmlər işlənməmişdir. İxtisasartırma təhsili sahəsində beynəlxalq təcrübə ilə tanışlıq göstərir ki, dünyada bu sahədə fərqli mexanizmlər tətbiq olunur, ixtisasartırma təhsili modul-kredit sisteminə əsaslanaraq üç moduldan ibarət təşkil olunur. Hər modul üzrə kreditin həcmi müəyyənləşdirilir. Birinci modul ümumpedaqoji, psixoloji, sosioloji məsələləri, ikinci modul tədris metodikası və təlim strategiyalarını, üçüncü modul isə sərbəst modul adlanır və seçmə kursları, yəni müəllimin arzusuna uyğun təşkil ediləcək kursları
əhatə edir. Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, ixtisasartırma tədbirlərinə başlamazdan əvvəl hər bir müəllimin bacarıqlarının ilkin diaqnostikası aparılır (giriş qiymətlən- dirilməsi), treninq proqramları da qiymətləndirmənin nəticələrinə uyğunlaşdırılır. Sonda isə yekun monitorinq aparılır (çıxış qiymətləndirilməsi). Modullar üzrə zəruri kreditləri toplayan müəllimlər sertifikat alır, bu sertifikatlarda kursun adı, müəllimin əldə etdiyi bacarıqların səviyyəsi, saatların miqdarı, toplanan kreditlərin sayı qeyd edilir. Bu sənəd müəllimin karyerasının inkişafı və əməyinin sti- mullaşdırılmasında mühüm rol oynayır ki, bu da ixtisasartırma təhsilinin statusunu yüksəldir və ona marağı artırır. Burada bir əhəmiyyətli cəhət də ondan ibarətdir ki, təhsil müəssisələri və ictimaiyyət müəllimlərə verilən sertifikatlara inanır və onu qəbul edirlər. Çünki bu sənədi almamışdan əvvəl kursun, treninqin monitorinqi aparılır, həm “öyrədənlərin”, həm də “öyrənənlərin” fəaliyyəti dəqiq qiymət- ləndirilir. Eyni zamanda bu monitorinq və qiymətləndirmə mexanizmi işin daha da təkmilləşdirilməsi üçün təkliflərin hazırlanmasına imkan verir. Beynəlxalq təcrübədə ixtisasartırma təhsilinin maliyyələşdirilməsi də bizim ölkəmizdə olduğundan tam fərqlidir. Azərbaycanda ixtisasartırma təhsili üçün vəsait əsasən bu təhsili həyata keçirən müəssisələrə verilir. Yəni həmin müəssisənin təqdim etdiyi xidmətin səviyyəsindən asılı olmayaraq, büdcə vəsaiti ixtisasartırma təhsili müəssisəsinə yönəldilir. Dünya təcrübəsində isə belə təhsil müəssisələri vəsaiti özləri qazanırlar, yəni öz proqramlarını elan edirlər, bu proqramlar akreditasiyasından keçirilib müsbət rəy aldıqdan sonra müəllimlərin se- çimi əsasında kurslar təşkil edilir və ixtisasartırma üçün nəzərdə tutulmuş vəsait həmin müəssisəyə yönəldilir. Əgər müəssisənin təşkil etdiyi proqramlar müəllimlər tərəfindən seçilməzsə, onda həmin müəssisə vəsait əldə edə bilmir. Bir fərq də ondan ibarətdir ki, ölkəmizdə ixtisasartırma təhsili yalnız dövlət təhsil müəssisələrində həyata keçirilir, beynəlxalq təcrübədə isə dövlət müəssisələri ilə yanaşı, bu fəaliyyətlə daha çox özəl qurumlar, QHT-lər məşğul olurlar ki, bu da rəqabət mühitinin formalaşdırılmasına gətirib çıxarır. Bu sahədə ən ciddi problemlərdən biri də “öyrədənlərin” hazırlıq səviyyəsinin müasir tələbləri ödəməməsi ilə bağlıdır. Vacibdir ki, daha çox sayda və səriştəli “trener”lər hazırlansın. Son illərdə Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu tərəfindən əlavə təhsilin təkmilləşdirilməsi istiqamətində xeyli müsbət addımlar atılıb, bir sıra məzmun dəyişiklikləri edilib, proqramlar yeniləşdirilib, təlimlərin keçirilməsi üçün lazımi infrastruktur formalaşdırılıb, innovasiya və İKT-dən geniş istifadə olunur. Qloballaşan dünyada bilik və məlumatlar sürətlə dəyişildiyindən bir dəfə alınmış təhsil insanın ömür boyu inkişafını təmin edə bilmir. Hətta ən mükəmməl təhsil sistemində əldə edilmiş biliklərin əksər hissəsi təhsil prosesi başa çatdıqdan bir müddət sonra öz aktuallığını itirir. Cəmiyyətin iqtisadi, sosial, mədəni və siyasi həyatında fəal iştirak etmək üçün hər bir şəxsin peşə bilik və bacarıqlarının, şəxsi keyfiyyətlərinin kəmiyyət və keyfiyyət baxımından daim yeniləşdirilməsi, zənginləşdirilməsi və zamanın tələblərinə uyğunlaşdırılması zəruri tələbata çevrilir. Müxtəlif ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, cəmiyyət inkişaf etdikcə təhsilə tələbat da artır və belə şəraitdə yaşlıların təhsili bir tərəfdən məqsədə, digər tərəfdən fəaliyyət obyektinə çevrilir. Cəmiyyətin inkişafı təhsil sistemi qarşısında yeni prioritetlər müəyyənləşdirir və hazırda dünyada həmin prioritetlərdən biri məhz yaşlıların təhsilidir. Digər tərəfdən, XIX əsr aqrar cəmiyyəti, XX əsr sənaye cəmiyyəti kimi xarakterizə olunurdusa, XXI əsr bilik, informasiya cəmiyyətinə çevrilmişdir. Bu səbəbdən Avropa Birliyi yaşlıların təhsilini “XXI əsrin qapılarını açan açarlardan biri” adlandırmışdır. Dünya təcrübəsi göstərir ki, yaşlıların təhsili əlavə təhsilin tərkib hissəsi olmaqla vətəndaşların cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda daim baş verən dəyişikliklərə uyğunlaşmasını təmin etmək məqsədilə çevik tədris proqramları əsasında həyata keçirilən təhsil prosesidir. Avropa Birliyi tərəfindən vətəndaşlar üçün peşə bilik və bacarıqları ilə yanaşı, digər “Əsas kompetensiyaların” müəyyən edilməsi Avropada yaşlıların təhsilinə olan ciddi yanaşmanın göstəricisidir. Müəyyən edilmiş həmin kompetensiyalardan bəzilərini təqdim edirik:
ana dilində ünsiyyətlə bağlı kompetensiyalar; xarici dillərdə ünsiyyətlə bağlı kompetensiyalar;
riyazi və texniki kompetensiyalar; İKT ilə bağlı kompetensiyalar;
öyrənməyi öyrənmək, ömür boyu öyrənməklə bağlı kompetensiyalar; siyasi və sosial (ictimai) kompetensiyalar;
təşəbbüskarlıq və sahibkarlıq səriştəsi; çoxmədəniyyətli cəmiyyətdə yaşayış, mədəni dəyərlərin dərki ilə bağlı kompetensiyalar. Etiraf olunmalıdır ki, cəmiyyətimizdə yaşlıların təhsili barədə kifayət qədər məlumat yoxdur. Belə ki, bəzən yaşlıların təhsili ilə ahılların təhsili anlayışları
olaraq 18 yaşdan yuxarı, müstəqil fəaliyyət təcrübəsi və bir çox hallarda peşəsi olan, bəzi hallarda isə heç bir peşəsi olmayan insanların təhsilə cəlbi nəzərdə tu- tulur. Yaşlıların təhsili ilə ənənəvi təhsil arasında fərq vardır. Əgər ənənəvi təhsil sisteminin vəzifəsi cəmiyyət üçün lazımi kadr hazırlamaqdırsa, yaşlıların təhsilinin vəzifəsi artıq ənənəvi təhsil sistemini keçmiş insanların cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda daim baş verən dəyişikliklərə uyğunlaşdırılmasını təmin etməkdir. Qeyd olunduğu kimi, yaşlıların təhsili kontingentinə daxil olan insanlar artıq müəyyən bilik və bacarıqlara malik olduqlarından, onların ənənəvi metodlarla təlimi səmərəli nəticə verə bilməz. Bu səbəbdən yaşlıların təhsili sistemində yeni prinsip və metodların tətbiqi xüsusi aktuallıq kəsb edir. Eyni zamanda bu təhsil formasının təşkili zamanı təhsilalanların tələbatları və onların əvvəllər qazandıqları bilik və bacarıqlar maksimum dərəcədə nəzərə alınmalıdır. Təlim prosesi zamanı dinləyicilərin ehtiyaclarının dəqiq müəyyənləşdirilməsi, onlarda yeni bilik və bacarıqlar əldə etməyə motivasiyanın oyadılması da əhəmiyyətli məsələlərdəndir. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, yaşlıların təhsili ilə məşğul olan mərkəzlər öz fəaliyyətlərində yerləşdiyi ərazinin xüsusiyyətlərini, adət və ənənələrini, dinləyicilərin maraqlarını nəzərə almağa çalışırlar. Təlim zamanı dinləyicilərə yalnız yeni peşə almaq imkanları deyil, həmçinin mövcud peşələrin spesifik xüsusiyyətləri və perspektivləri haqqında müfəssəl məlumat verilir. Belə ki, bəzən ənənəvi təhsil mühitində dinləyiciyə seçilən peşənin gələcək perspektivi haqqında geniş məlumat verilmir və bu da dinləyicidə gələcəyə ümidsiz baxışlar formalaşdırır. Ancaq yaşlıların təlimi zamanı təhsilalan- lara ümumi biliklərlə yanaşı, sahibkarlıq fəaliyyəti, müstəqil işin qurulması barədə bacarıqların aşılanması da nəzərdə tutulur.
- əmək funksiyalarının məzmununda baş vermiş dəyişikliklər və yeniliklərlə əlaqədar ixtisasartırma və yenidənhazırlanmaya cəlb edilən peşəkar əmək sahəsi işçiləri; - məşğuliyyət sahəsini və ya peşəsini dəyişmək fikrində olan şəxslər; - uzunmüddətli fasilədən sonra peşəkar əmək fəaliyyətinə qayıdanlar; - peşəsi olmayanlar; - yeni peşəyə yiyələnməyə və ya ixtisasını artırmağa ehtiyacı olan işsizlər; - hərbi xidmətdən tərxis olunanlar; - məcburi köçkünlər və qaçqınlar, o cümlədən miqrantlar; - şəxsi keyfiyyətlərini inkişaf etdirmək və ya bilik dairəsini genişləndirmək arzusunda olan şəxslər və s. Respublikamızda iqtisadiyyatın sürətli inkişafı, yoxsulluğun azaldılması və aparılan davamlı təhsil islahatları yaşlıların təhsilini prioritet səviyyəyə qaldırmış, insan resurslarının inkişaf aləti olan yaşlıların təhsilini dövlət siyasətində strateji istiqamətə çevirmişdir. Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına uyğun olaraq bir sıra sahələr müəyyən dövrdən sonra öz prioritetliyini digər sahələrə verməyə məcbur olur. Belə şəraitdə həmin sahələrdə çalışan çoxsaylı işçilərin yeni peşə və ixtisaslar üzrə təhsil almasına ehtiyac yaranır. Ölkəmizdə yaşlıların təhsilini aktuallaşdıran məsələlərdən biri də informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi sahələrinin geniş-ləndirilməsidir. Bu isə İKT-nin yeni tətbiq olunduğu müəssisə və təşkilatların əməkdaşlarının, ümumilikdə, əhalinin bu sahədə bacarıqlarının artırılması məqsədilə təlimlərin keçirilməsini zəruri etmişdir. Hər bir dövlət yaşlıların təhsilini öz təhsil sisteminin xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq formalaşdırır. Bu zaman cəmiyyətin və əmək bazarının tələbləri nəzərə alınaraq müvafiq proqram və tədris materialları hazırlanır. Həmin sənədlər elə hazırlanır ki, yaşından, dini və milli mənsubiyyətindən, dünyagörüşündən, ilk təhsilindən və sosial vəziyyətindən, həmçinin cinsindən asılı olmayaraq bütün yaş qrupları əhatə edilsin. Eyni zamanda yaşlıların təhsilinin təşkili zamanı bir sıra amillər də nəzərə alınmalıdır. Bunlara aşağıdakıları aid etmək olar:
yaşlıların təhsili baza təhsilini əvəz etmək məqsədini daşımamalı, əksinə, onun əsasında həyata keçirilməlidir;
yaşlıların təhsili, əsasən, kişilərə aid olan istehsalat sahələrində işləmək üçün qadınlara müvafiq kvalifikasiyalar verməlidir;
yaşlıların təhsili heç bir peşə və təhsili olmayan gənclərin müvafiq peşə almalarına şərait yaratmalıdır;
yaşlıların təhsilinə mane ola biləcək bütün amillər, o cümlədən qanunvericilik sahəsində boşluqlar aradan qaldırılmalıdır;
iş ilə təhsil arasında vaxt bölgüsü düzgün müəyyənləşdirilməli, yaşlıların təhsili üçün elmi cəhətdən əsaslandırılmış çevik təlim metodları və texnologiyaları işlənməlidir;
yaşlıların təhsili zamanı fərdi fəaliyyət təcrübəsi nəzərə alınmalı və ondan istifadə olunmalıdır;
bir təhsil pilləsi və səviyyəsindən digərinə keçid asanlaşdırılmalıdır; təhsil sistemi onu əhatə edən sosial-mədəni və iqtisadi mühitə uyğunlaşdırılmalıdır;
təhsilə çəkilən xərclərin sosial həyata, mədəniyyətə və iqtisadiyyata çəkilən xərclərdən daha çox effekt verməsi nəzərə alınmalıdır;
inkişaf proqramlarında yaşlıların təhsili ilə əlaqədar tədbirlər nəzərdə tutulmalı, yaşlıların təhsili milli-regional sosial-iqtisadi inkişaf və təhsil proqramlarında nəzərdə tutulmuş məqsədlərə müvafiq olaraq istiqamətləndirilməli və koordinasiya edilməlidir;
yaşlıların təhsili ilə məşğul olan dövlət və qeyri dövlət təhsil müəssisələrinə, təşkilatlara, cəmiyyətlərə müəyyən güzəştlər tətbiq edilməlidir. Yaşlıların təhsilinin təşkilində əhəmiyyətli məsələlərdən biri də məzmunun müəyyənləşdirilməsidir. Belə ki, yaşlıların təhsili prosesində məzmun konkret vəziyyətə, şəraitə uyğun olaraq müəyyənləşdirilməli, cəmiyyətin və şəxsin (fərdin) inkişafına xidmət etməli, tutduğu vəzifəsindən və fəaliyyət dairəsindən asılı olma- yaraq hər bir insanın ömür boyu təhsilinin (biliyinin) artırılmasına yönəlməli, əmək fəaliyyətinə təsir etməli, yaşlı insanları aktivləşdirməli, onları daha vacib və çevik qərarlar qəbul etməyə stimullaşdırmalıdır. Yaşlıların təhsili iqtisadi inkişafla əlaqələndirilməli, inkişaf proseslərini sürətləndirməlidir. Fərdin hər hansı təhsil pilləsində, həmçinin fərdi və praktik yolla təhsil almasından asılı olmayaraq, onun bilikləri daim artırılmalı, texniki və peşəkar kvalifikasiya səviyyəsi yüksəldilməli, yeni bacarıqlar formalaşdırılmalıdır ki, o, müstəqil fəaliyyətini təmin edə bilsin. Bu baxımdan yaşlıların təhsili yalnız təhsil prosesi ilə məhdudlaşdırılmamalı, ömür boyu həyata keçirilməli, əldə edilmiş yeni bilik və vərdişlər daim inkişaf etdirilməklə şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafına və fəaliyyətinə imkan yaradılmalıdır. Odur ki, yaşlıların təhsilinə fasiləsiz təhsil sisteminin mühüm tərkib hissəsi, gənclərin və bütün yaşlı insanların iştirak etdiyi təhsil prosesi kimi baxılmalıdır. Yaşlıların təhsili dövlət və qeyri-dövlət, formal və qeyri-formal, informal təhsil sahələrini əhatə etməklə ciddi diqqət tələb edir. Bu istiqamətdə bütün qurumların, qeyri-hökumət təşkilatlarının səylərinin birləşdirilməsi zəruri məsələlərdəndir.
***
sözlərinin işlədilməsində müəyyən yanlışlığa yol verilməsi ilə rastlaşırıq. “Competence” sözü “to compete” felindən əmələ gəlmiş, "yarışmaq" məna- sını verir, daha dəqiq desək, “yarışmaq bacarığı” kimi tərcümə olunur. Həmçinin rus dilində “kompetentnıy” sifəti Azərbaycan dilinə 1) “bilikli”, “səriştəli”, 2) “səlahiyyətli” sözləri kimi tərcümə olunur. Tərcümə nət- icəsində müəyyən olunan sözlərin məna yüklərinin müxtəlifliyinin nəticəsidir ki, bəzi alimlər “kompetensiyalı” sözünün qarşılığı olaraq “səriştəli” sözünü işlətməyi lazım bildiyi halda, bəziləri “səlahiyyətli” (“kompetensiya” əvəzinə “səlahiyyət”) sözündən istifadə edirlər. İkinci mövqeyi seçənlər göstərirlər ki, inkişaf etmiş Avropa ölkələrinin təcrübəsində kompetensiyanın (səlahiyyətin) mühüm istiqamətlərindən biri insanın cəmiyyətin həyatında öz vəzifələrini başa düşməsi və müvəffəqiyyətlə yüksək keyfiyyətdə həyata keçirməsidir. Səlahiyyət – müəyyən fəaliyyətlərin, proseslərin yüksək səviyyədə həyata keçirilməsini təmin etmək üçün şəxsiyyətin bir-birilə əlaqəli keyfiyyətlərinin (biliklər, baca-rıqlar, vərdişlər və fəaliyyət üsulları) iş prosesinə tətbiqi deməkdir. Fikrimizcə, “şəxsiyyətin bir-birilə əlaqəli keyfiyyətlərinin iş prosesinə tətbiqi” ilə daşınan əməl “səlahiyyət” sözündə yox, “səriştə” sözündə ehtiva olunur. “Kompe- tensiyanı” şəxsiyyətin yeniləşmiş tədris-təlim prosesində və praktik fəaliyyətində aktivləşən, formalaşan və inkişaf edərək müəyyən edilmiş qaydada düzgün istifadə olunan və ölçülə bilən inteqrativ xarakteristikalarının (psixoloji, anadangəlmə şəxsi keyfiyyətlər, müəyyən sahədə bilik, bacarıq və vərdişlər) məcmusu kimi anlayırıqsa, qəbul ediriksə, onu “səriştə” sözü kimi işlətmək daha doğru hesab edilməlidir. Bizim subyektiv anlamımız belədir. Kompetensiya sözü dilimizə yad olsa da belə, bəlkə də onun tərcüməsindən irəli gələn sözlər əvəzinə özündən istifadə olunması daha məqbul olar, ən azı dolaşıqlığa səbəb olmaz. Mətləbdən yayınmayaq, yəqin ki, söylədiklərimiz yetərincədir. Burada şərhi veriləcək əsas məsələ təhsilin qarşısında olan mühüm məqsədlərin həyata keçirilməsi ilə bağlıdır. Ona görə də, müəyyən edilmiş kompetensiyalar sisteminin tətbiqi nəticəsində bilikli, bacarıqlı, müstəqil düşüncəli, özünüdərketmə qabiliyyətli şəxslərin yetişdirilməsi ilə əlaqəli məsələlərin şərhinə və onların reallaşdırılması yollarına diqqət çəkməyi lazım bilirik. Müəyyənləşdirməliyik: öyrənənlərdə hansı kompetensiyalar formalaşdırılmalıdır ki, o müasir cəmiyyətdə öz yerini tutması üçün tələb olunan bacarıqları əldə edə bilsin? Bu problemin həlli yolunu özündə saxlayan yanaşmanın təbiətində başlıca cəhətlər hansılardır? Arzuolunan təbiətli təhsil sistemini idarə edən, öyrədən tərəf funksiyasını daşıyan mütəxəssis hansı kompetensiyalara yiyələnmiş olmalıdır? Təhsil fəaliyyətinin müxtəlif mərhələlərində əsas kompetensiyalar qrupunun tərkibi necə olmalıdır? Ümumitəhsilin kurikulumunun tələblərinə uyğun müxtəlif bilik sahələrinin baza kompetensiyalarının formalaşmasına, analitik, məntiqi, təfəkkür, dil və danışıq qa- biliyyətinə yiyələnməyə və s. (fənlər üzrə ixtisaslaşmış kompetensiyalara, ümumi kompetensiyalara) təhsillənmə prosesinin ümumtəhsil mərhələsində necə nail olmaq mümkündür? və sair pedaqoq alimlərin, həm də praktik təhsil işçilərinin idrakını narahat edən suallardır. Ümumtəhsili başa vurmuş şagird daimi dəyişən dünyada həyati bacarıqlara yiyələnməli, əmək bazarında öz yerini tutmağa hazır olmalı, öyrənmənin vacibliyini daim başa düşməli, zamanın tələblərinə uyğun müvafiq bilik, bacarıq və vərdişləri qazanmağı bacarmalıdır. Öyrənənlərdə elə bacarıqlar formalaşdırılmalıdır ki, birinci növbədə insanın fəaliyyətində xüsusi rol oynayan aşağıdakı kompetensiyaları əldə etmək mümkün olsun: -
mürəkkəb yazılı mətnləri başa düşmək üçün savadlılıq; -
ədədlər və ölçülən kəmiyyətlərlə işləmək, onları saymaq və onlar üzərində müxtəlif əməliyyatları yerinə yetirmək üçün ədədi savadlılıq; -
müxtəlif şəraitdə düzgün həyat mövqeyinin seçilməsi və yaşayış tərzinin formalaşdırılması üçün müvafiq bilik, bacarıq və vərdişlərin qazanılması; -
akademik biliklər sisteminə yiyələnmə; -
ana dilində ünsiyyətlə bağlı kompetensiyalar; -
xarici dillərdə ünsiyyətlə bağlı kompetensiyalar; -
texniki kompetensiyalar; -
İKT ilə bağlı kompetensiyalar; -
öyrənməyi öyrənmək, ömür boyu öyrənməklə bağlı kompetensiyalar; -
çoxmədəniyyətli cəmiyyətdə yaşayış, mədəni dəyərlərin dərki ilə bağlı kompetensiyalar; -
təşəbbüskarlıq və sahibkarlıq üzrə kompetensiyalar. Sosial-iqtisadi dəyişikliklər peşə, ailə və ictimai həyatda fəal idrakı təmin edən zəruri baza biliklərinin, bacarıq və vərdişlərinin yeni toplumunu tələb edir. Fasiləsiz Təhsil Haqqında Avropa Birliyinin Lissabon sammitinin yekun sənədləri (23-24 mart 2000-ci il) belə vərdişlərə kompyuter savadlılığı, xarici dilləri, texno- logiya mədəniyyətini, sahibkarlığı, sosial vərdişləri aid edir. Görkəmli təhsilşünas prof. A.O.Mehrabov xüsusi olaraq vurğulayır ki, müasir cəmiyyətdə ahəngdar fəaliyyət üçün insanlar konseptual konpetensiyalara malik olmalıdırlar. Belə kompetensiyalara – prosedura, motivasiya və fəaliyyətlə bağlı məsələləri daxil etmək olar. Prosedura kompetensiyalar insana konkret şəraitdə öz bacarıqlarını tətbiq etməyə imkan verir. Mühitlə səmərəli qarşılıqlı ünsiyyətə, əlaqəyə, hadisələrə münasibətlərin formalaşması məsələlərində motivasiya ilə bağlı kompetensiyalar xüsusi rol oynayır. Konkret məsələlərin həlli ilə bağlı praktik və psixoloji hazırlığın, tənqidi təfəkkürün, istənilən situasiyada strategiya və taktikanın seçilməsində isə fəaliyyətlə bağlı kömpetensiyaların rolu əvəzedil- məzdir. Bunlar eyni zamanda praktik və praqmatik (müasir fəlsəfədə gerçəkliyin obyektivliyini inkar edən və yalnız praktik fayda verən şeyi həqiqət kimi qəbul edən cərəyan) intellektin xüsusi rolu ilə bağlıdır. Fəaliyyət sahəsində əsas açar (xüsusi) rolunu oynayan kompetensiyaları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: -
mürəkkəbliyin reproduksiyalılığı (yenidən hasil edilməsi); -
fərasətlilik, ağıllılıq, gözüaçıqlıq; -
normallıq, dürüstlük; -
koorperasiyalılıq (bir çox insanın əməkdaşlığı, birgə işləməsi əsasında qurulmuş əmək fəaliyyəti forması); -
tarixilik. Məlum olduğu kimi, mürəkkəbliyin reproduksiallığı və ya yenidən hasil edilməsi praktik bacarıqlarla müəyyən edilir. Bu halda insan “nə etməli” anlayışına dair biliklərə malikdir və bunu “necə yerinə yetirməyi” başa düşür və özünün bilik və bacarıqlarının tətbiq etmək üçün imkanlar axtarıb tapır. Deməli, mürəkkəbliyin yenidən hasil edilməsi, “nə”dən “necə”yə doğru istiqamətlənmiş pedaqoji prosesin hərəkət dinamikasını müəyyənləşdirir. Fərasətliliyi, ağıllılığı, gözüaçıqlığı intuisiya ilə problemin həllinin mümkünlüyü kimi başa düşmək lazımdır. Bu tip kompetensiyalar ən çox anadangəlmə, fitri istedadla bağlı olur. Normallıq, dürüstlük – həlli tələb olunan problemi dərk edərək özünün bacarığını, qabiliyyətini adekvat qiymətləndirməklə bağlıdır. Bu tip kompetensiyalar insana öz qüvvəsinin, bacarığının qəbul olunmuş normalara uyğunluğunu müəyyən etməyə imkan yaradır. Başqa sözlə, insan qoyulmuş problemin başqalarına nisbətən özünün daha yaxşı həll etmə bacarığını identifikasiya edir. Koorperasiallıqla bağlı kompetensiyalar bəzən kommunikativ kompetensiyalar da adlandırılır. Kommuni- kativ kompetensiyalar şəxsiyyətin anadangəlmə, fitri keyfiyyətləri və ətraf mühitin dərk olunması ilə əlaqədar olduğundan, onun formalaşdırılması müəyyən çətinliklərlə bağlıdır. Məktəbin, təhsil müəssisəsinin əsas məqsədi öyrənənlərə kommunikativ bacarıq və vərdişlər aşılamaqdan başqa, eyni zamanda müxtəlif situasiyalarda və müxtəlif mədəni ənənələrə malik cəmiyyətdə özlərini aparmaq qabiliyyətlərini də tərbiyə etməklə bağlı olmalıdır. Tarixilik kompetensiyalarının müvafiq bacarıqların formalaşdırılmasında normallıq kompetensiyalarına oxşarlığı vardır. Belə kompetensiyalar insanın konkret vəziyyətinin tarixi aspektdə aydınlaşdırılmasına, təsvir etməsinə tələb olunan vaxtı azaltmaqla, tarixi planda prosesə uyğun epizodun tapılmasına və onun müvafiq qaydada qiymətləndirilmə- sinə istiqamətlənmiş qabiliyyətlərlə bağlıdır. Əsas, açar rolunu oynayan kompetensiyalara sosial kompetensiyaları da daxil etmək lazımdır. Sosial kompetensiyalar siyasi nəzakət, sosial sahədə ədəbli fəaliyyət, özünün hüquq və mənafeyini qorumaq kimi qabiliyyətlərin öyrənənlərdə formalaş- masını təmin edir. İnformasiya cəmiyyətinə – biliklərə əsaslanan cəmiyyətə doğru hərəkətimiz boyu təhsil və öyrənmə haqqında anlayışlarımız da dəyişir. Təhsil texnologiyaları daha çox istifadəçiyönümlü olur. Öyrənən artıq informasiyanın passiv resipiyenti olmur. Bunlar təbii proseslərdir və metodologiya sahəsində fəaliyyət göstərən peşəkarların məqsədyönlü işi ilə onları əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirmək olar. Müəllim peşəsi bütövlükdə öz ilkin mənasını dəyişir. Müəllimlər daha çox məsləhətçilərə, təlimatçılara və vasitəçilərə çevrilirlər ki, onların da vəzifəsi – öyrənənə öz təhsilini özü qurmaqda və bunun üçün öz şəxsi məsuliyyətini dərk etməkdə kömək göstərməkdir. Məntiqi olaraq qənaətə gəlinir ki, təhsil üsulları – şəxsi motivasiya prioritetinə, tənqidi təfəkkürə və öyrənmək bacarığına doğru dəyişməlidir. Elmi-tədqiqat işlərindən belə ümumiləşmə etmək olar ki, pedaqoji və metodik işləmələrin səmərəliliyi ilə səciyyələnən tədris-təlim prosesində öyrənənlərdə tənqidi təfəkkürün formalaşması müəllimin fəaliyyətindən, onun istifadə etdiyi metodların, yanaşmaların səmərəliliyindən çox asılıdır. Tənqidi təfəkkürün forma- laşmasında istifadə olunan pedaqoji vasitələrə, yanaşmalara aşağıdakıları daxil etmək mümkündür: -
ağılın, zəkanın tənqidiliyini təmin etmək üçün ümumtəhsilin fənn kurikulumlarına nəzəri (həm də tənqidi) təfəkkürü inkişaf etdirməyə imkan verən materialların daxil edilməsi; -
professional kompetensiyaların məntiqi və tənqidi düşünməyə cavabdehlik daşıyan, bacarıq və vərdişlərin seçilməsinə imkan verən şəraitin yaradılması; -
məntiqi və tənqidi təfəkkürün formalaşmasına dair metod və yanaşmaların əsasını bilən, professional kompetensiyalara malik müəllimlərin hazırlanmasının təmin edilməsi; -
tənqidi təfəkkürün inkişafı ilə bağlı çap olunmuş əsərlərin, keçirilmiş konfransların, seminarların, xüsusi layihələrin və innovasiyaların koordinasiya olunması. Aydın məsələdir ki, bu mürəkkəb vəzifənin öhdəsindən yeni idarə-etmə mədəniyyətinə yiyələnmiş təhsil menecerləri gələ bilər. Məhz onlar təhsil fəaliyyətinin idarə olunmasının yeni elmi metodlarına yiyələnmiş mütəxəssislərdir. Kompetensiyaların inkişaf modellərinin qurulmasında əsas yanaşmaların müəyyənləşdirilməsi üçün onların formalaşması və aktivləşməsinin təbiətini düzgün başa düşmək tələb olunur. Təhlillər göstərir ki, kompetensiyalara şəxsin fəaliyyət sahəsində effektiv istifadə etdiyi, insan şəxsiyyətinin dayanıqlı baza keyfiyyətləri kimi baxmaq lazımdır. Bu dayanıqlı baza keyfiyyətlərin fəaliyyət prosesində motivasiya, psixo-fizioloji xüsusiyyətlər, “Mən – konsepsiyası”, biliklər sistemi, vərdişlər ilə bağlı tiplərini bir-birindən ayırmaq tələb olunur. Təhsil prosesində təhsil alanda elə sosial-peşəkar xarakterli keyfiyyətlər formalaşdırılmalıdır ki, onlar gələcəkdə peşə ilə bağlı istənilən məsələlərin həllinə müsbət təsir göstərsin, eyni zamanda insanlarla qarşılıqlı münasibətlər qurmağa imkan versin. Bu keyfiyyətlər insanın bütöv sosial və peşəkar kompetensiyaları kimi qəbul olunur. Belə “ideal-laşdırılmış modelin” baza əsasını aşağıdakı müd- dəalar təşkil edir: - sosial və peşəkar kompetensiyalar müəyyən mərhələdə intellektual bacarıqların və təfəkkürün inkişafı əsasında formalaşır; - insanın peşəkar fəaliyyətində reallaşdırılması tələb olunan zəruri məsələlərin səmərəli həlli onun şəxsi xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir. Təhsil alanlarda kompetensiyanın (şəxsiyyətin yeniləşmiş tədris-təlim prosesində və praktik fəaliyyətində aktivləşən, formalaşan və inkişaf edərək müəyyən edilmiş qaydada düzgün istifadə olunan və ölçülə bilən inteqrativ xarakteristikaların məcmusu) formalaşmasında aşağıdakı məzmunu özündə əks etdirən anlayışlardan düzgün istifadə etmək lazımdır: -
kompetensiya dəqiq hansı fikri ortaya qoyur; -
onun təməlini, baza əsasını nə təşkil edir; -
hansı amillər ona təsir göstərir; -
harada özünü göstərə bilir; -
hansı funksiyaları yerinə yetirir və onlar hansı parametrlərlə xarakterizə olunur. A.V.Xutorskoy öyrədənlərlə bağlı yeddi baza təhsil kompetensiyalarının formalaşdırılmasını əsas məqsəd kimi qarşıya qoymuşdur: -
dəyər və məna ilə bağlı kompetensiyalar; -
ümummədəniyyətlə bağlı kompetensiyalar; -
təhsil və dərketmə ilə bağlı kompetensiyalar; -
informasiya ilə bağlı kompetensiyalar; -
kommunikativliklə bağlı kompetensiyalar; -
sosial və əməklə bağlı kompetensiyalar; -
şəxsin özünütəkmilləşdirməsi ilə bağlı kompetensiyalar . “Müəllim professionallıq baxımından hazırdır” anlayışı təhsildə keyfiyyətin əldə edilməsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Rusiyada nəşr edilmiş ensiklopedik lüğətdə təsdiqlənir ki, “professional hazırlıq” anlayışı “ümumi və xüsusi” kompetensiyaların cəmi olub, müəyyən ixtisas üzrə fəaliyyətin müvəffəqiyyətli həllini tələb edir. Təcrübə göstərir ki, əgər müəllim ali məktəbdə oxuyarkən lazımi vərdişləri əldə edirsə və müstəqilliyə təminat verən pedaqoji ustalığa yiyələnirsə, o, məktəbdə keyfiyyət əldə etməkdə çətinlik çəkmir. Fənlərin məzmunu ixtisas xarakteristikasından asılıdır. O, islahatlar prosesində, xüsusən həyata keçirilən təhsil kurikulumlarının tətbiqində daha da təkmilləşməlidir. Bu zaman müəllimə aid olan aşağıdakı on qrup kompetensiyalardan söz gedə bilər. Onlar ali məktəbdə tədris prosesində, sonralar isə məktəbdə iş prosesində formalaşdırılır və həyata keçirilir. Bunlar aşağıdakılardır: 1. Planlaşdırma, dərsin hazırlanması, keçirilməsi və təhlili; 2. Məktəbdə tətbiq edilən eksperimentlərdən tədris məqsədləri üçün istifadə etmək; 3. Şagirdləri həyati bacarıqlara yiyələndirmək, çətin məsələlərin həllinə yönəltmək; 4. Fənn kabinetini yaratmaq və onun işini təşkil etmək; 5. Uşaqları layihələşdirmə fəaliyyətinə cəlb etmək; 6. Ekskursiyaları planlaşdırmaq və həyata keçirmək; 7. Sinifdənxaric və məktəbdənkənar işləri planlaşdırmaq və həyata keçirmək; 8. Tədris prosesində təlimin texniki vasitələrindən, xüsusən informasiya- kommunikasiya texnologiyalarından istifadə etmək; 9. Qiymətləndirmənin növlərini, məqsədini və qiymətləndirmə vasitələrini bilmək və tətbiq etmək, monitorinqdən istifadə etmək; 10.Məktəbdə tədris olunan fənlərin təliminin təşkili mexanizminə yiyələnmək. Ümumfənlərlə bağlı kompetensiyalar texnologiyaların mənimsənilməsi və öyrədənlər üçün çox vacib olan aşağıdakı keyfiyyətlərin formalaşması ilə bağlıdır: -
insanlarla qarşılıqlı münasibətlərdə mədəni kommunikasiyalardan istifadə; -
peşəkarlıq sahəsində informasiyanı qəbul etmək bacarığı və ondan özünütəhsil prosesində istifadə; - əldə olunmuş zəruri informasiyanı başqalarına ötürmə bacarığı. Təhsil sisteminin strukturunun müasirləşdirilməsi və məzmununun modernləşdirilməsində böyük elmi və praktik əhəmiyyət daşıyan yanaşmalar içərisində kompetensiyalı (səriştəli) yanaşma xüsusi yer tutur. Yüksək səviyyədə səriştəlilik geniş bilik, bacarıq və vərdişlər sisteminin formalaşmasında şəxsi, instinsional və ictimai inkişafın əsas amili kimi, tədris-təlim prosesinin səmə- rəliliyinin yüksəldilməsinə imkan verən əsas göstərici hesab edilir. Ona görə də insanların səriştəlilik səviyyəsinin yüksəldilməsini və onun aktuallığını əmək bazarında daim artan tələblərin, çox böyük sürətlə dəyişən texnoloji yanaşmaların, eyni zamanda akademik və əmək mobilliyinin yüksəlməsi ilə də şərtləndiyini qəbul etmək lazımdır. Hazırda təhsildə kompetensiyalı yanaşma təlim-tərbiyə prosesinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi vasitəsi olub, dünya təhsil sferasında təhsil sisteminin modernləşdirilməsinin əsas strateji istiqamətlərindən biri kimi qiymətləndirilir. Təhsil prosesini innovatik proses kimi təcəssüm etdirən səriştəli yanaşma inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyəti tərəfindən qəbul edilmiş, təhsil standartlarının ümumi konsepsiyasına uyğun, təhsilin məzmununun layihələndirilməsi və onun keyfiyyətinə nəzarət sisteminə keçidlə bağlı olan məsələləri sistemli həll etməyə imkan verir. Kompetensiyalı yanaşma modelinin müxtəlif komponentləri (məntiqi, funksional, məna (semantik), texnoloji) arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin xarakterik xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması onun səmərəliliyini müəyyən edir. Kompetensiyalı (səriştəli) yanaşmaya yönəlmiş təhsil Amerikada keçən əsrin yetmişinci illərindən formalaşmağa başlamışdır. 1984-cü ildə C.Ravenin (London) "Müasir cəmiyyətdə səriştəlilik" əsərində birinci dəfə səriştəliliyin psixoloji təbiətinə, ayrı-ayrı insanlarda müxtəlif yaş dövrlərində onun formalaşma prob- lemlərinə münasibət bildirilmişdir. C.Ravenin modelinə əsasən səriştəliliyin müxtəlif növləri fərqli situasiyalarda müəyyən səriştəliliyin komponenti kimi və tərsinə çıxış edə bilər. Səriştəliliyin bu komponentləri koqnitiv (məqsədə çatmaq yolunda əngəllərin aradan qaldırılması), affektiv (məqsədə yönələn işdən zövq alma) və iradi (inadkarlıq, qətiyyət, əzm) kimi hissələrə bölünür. Polşa alimləri belə qənaətə gəlmişlər ki, müxtəlif səviyyələrdə fəaliyyət göstərən insanlarda səriştəliliyin inkişafi yaş dövrü ilə əlaqələndirilməlidir. Şəxsiyyətin həyat boyu optimal inkişafı, onun aktiv genişlənməsi və müxtəlif həyati bacarıqların əldə olunması, onlarda zamandan asılı olaraq müxtəlif növ səriştəliliyin formalaşmasına əsaslanır. Elmi-pedaqoji mənbələrdən məlum olur ki, müxtəlif ölkələrdə təhsil sisteminin əsas məqsədi öyrənənlərdə müxtəlif kompetensiyaların inkişaf etdirilməsinə yönəldilmişdir. Azərbaycan təhsil sistemi də bu baxımdan istisnalıq təşkili etmir. Sözügedən kompetensiyalara aşağıdakıları aid etmək olar: -
-
qəbul olunması ilə bağlı; -
normativ-mədəni-peşəkar münasibətlərin motivasiyası və nəticəyə çatmağa hazır olmaqla bağlı; -
şəxsiyyətin özünüreallaşdırma bacarığı ilə bağlı; -
sosial yönümlü bacarıqlarla bağlı; -
müəyyən fəaliyyət sferası ilə bağlı; -
yaradıcılıq yönümlü qabiliyyətlərin inkişafı ilə bağlı. Səriştəli yanaşma modelinin əsaslandığı fundamental ideyalara öyrənənlərlə bağlı aşağıdakı əsas prinsipləri daxil etmək mümkündür: •
öyrənənlərin dərketmə, qavrama maraqlarına istiqamətlənmə. Səriştəli yanaşma modelinin əsasında yaradıcılıqla bağlı proses durduğundan və yaradıcılığı xarici tezislərlə birbaşa bağlamaq mümkün olmadığından, o yalnız daxili tələbat, yəni səmərəli dərketmə əsasında formalaşa bilər; •
sərbəst seçim və şəxsi təlimə məsuliyyət. Yalnız bu halda təhsil şəxsiyyətin şəxsi məqsədlərinə adekvat ola bilər; •
biliklərin onun verilmə metodları ilə birgə mənimsənilməsi. Müəyyən informasiyanın qəbul olunması ilə yanaşı, yeni biliklərin alınma qaydalarını (yollarını, metodlarını) da mənimsəmək əhəmiyyətlidir; •
informasiyaların sərbəst axtarılması ümumi bacarıqların forma- laşmasının əsasını təşkil edir. Müasir təhsilin əsas məsələsi, yəni biliklər sisteminin səmərəli mənimsənilməsinin inkişafı üçün tələb olunan bilik və bacarıqların onların özü tərəfindən sərbəst əldə olunması istiqamətində yönəldilmişdir. Yalnız bunun əsasında qazanılmış biliklər, öyrənənin dünyanı yaradıcılıqla dərk etməsi üçün onun əsas alətinə çevrilə bilir. Bu halda öyrənən sadəcə olaraq mühüm informasiyadan istifadə etmir, özü yeni bilik və məlumat sis- temini yaradır, səmərəli və reproduktiv təlim metodlarını əlaqələndirir. Araşdırmalar göstərir ki, kompetensiyalı yanaşmada öyrənənlərin yaradıcılıq qabiliyyətinin inkişafı üçün onlar tədqiq olunan prosesə dair xüsusi bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməlidirlər. Bunları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq lazımdır: -
problemin dərk olunması; -
sualları qoyma bacarığı; -
hipotezanın irəli sürülməsi ilə bağlı bacarıqlar; -
təsnifatlaşdırma (siniflərə, şöbələrə, dərəcələrə ayırma sistemi) bacarığı; -
təcrübələrin aparılması; -
nəticəçıxarma və yekunlaşdırma bacarığı; -
öyrənilən materialın strukturlaşdırılmasına dair bacarıqlar; -
öz fikrini, ideyasını izah, isbat və müdafiə etmək bacarığı. Təhsilşünaslar səriştəliliyin müxtəlif növlərini aşağıdakı kimi qruplaşdır- mağın məqsədəmüvafiq olduğunu müəyyənləşdirmişlər: -
dəyərlərin daha aydın başa düşülməsi üçün müxtəlif tendensiyalar və dəqiq məqsədlərlə bağlı bacarıqlar; -
öz fəaliyyətini nəzarətdə saxlamağa dair qabiliyyət və tendensiyalar; -
-
-
-
-
-
və vərdişlər; -
qoyulmuş məqsədə çatmaqla bağlı problemlərə diqqətli münasibət; -
təfəkkürün sərbəstliyi, orijinallığı; -
tənqidi (nəzəri) təfəkkürün inkişafı; -
mürəkkəb məsələlərin həllinə hazır olma bacarığı; -
hər hansı mübahisəli və narahatçılıq doğuran məsələlərin həllinə hazır olma; -
ətraf aləmin imkanlarının və ehtiyatlarının (həm material, həm də insan ehtiyatları) aşkarlanması üçün tədqiqatlar aparma bacarığı; -
fatalizmin (qəzavü-qədərə, təqdirə, qismətə inanma) yoxluğu; -
məqsədə çatmaq üçün yeni ideyalardan və innovasiyalardan istifadə bacarığı; -
cəmiyyətin innovasiyalara xeyirxah münasibətinə əminlik; -
inadkarlıq, sözünün üstündə durma bacarığı; -
ehtiyatlardan istifadə bacarığı; -
etibar, inam, etimadla bağlı keyfiyyətlər; -
arzuolunan və istənilən əxlaq qaydalarına münasibət bildirmə bacarığı; -
şəxsi məsuliyyət; -
məqsədə çatmaq üçün birgə işə qatılmaq bacarığı; -
qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün başqa insanlarla birgə işləməyə həvəs oyatma bacarığı; -
başqa insanları dinləmək və onların fikirlərinə hörmətlə yanaşmaq bacarığı; -
əməkdaşların şəxsi potensialını subyektiv qiymətləndirməyə can atmaq bacarığı; -
ixtilafların həlli və fikir ayrılıqlarının, münaqişə vəziyyətinin yumşaldıl- ması ilə bağlı bacarıqlar; -
tabelik şəraitində səmərəli, effektiv işləmək bacarığı; -
ətrafdakıların müxtəlif yaşayış tərzinə münasibətdə dözümlülüyün təbliği ilə bağlı bacarıqlar; -
plüralistik siyasətin anlanılması ilə bağlı bacarıqlar; _^ -
təşkilati və ictimai planlaşdırma ilə məşğul olmağa hazırlıq və s. Kompetensiyalı (və ya səriştəli) yanaşma özünün hərtərəfli məna tutumunda və dəyərlərində təhsildə modernləşdirmə prosesinin əsas məqamlarının dərin nəzəri və pedaqoji aspektlərini əks etdirir. Ona görə də: •
səriştəli yanaşma istehsal sferasının inkişafı ilə bağlı ehtiyaclara dair problemlərin həllinə köməklik göstərir; •
səriştəli yanaşma sosial-iqtisadi reallıqların dəyişməsi ilə bağlı təhsilin məzmununun yeniləşdirilməsinə müsbət şərait yaradır; •
səriştəli yanaşma insanın qabiliyyət və bacarıqlarının ümumi inkişafının mənbəyi kimi tədrisin məzmununun yeniləşdirilməsi ilə bağlı effektiv hərəkət etməyə imkan verir; •
səriştəlilik modernləşmənin radikal vasitəsi kimi çıxış edir; •
səriştəlilik qabaqcadan müəyyən şəraitdə formalaşan bacarıqların, qabiliyyətlərin yeni şəraitə uyğunlaşdırılması imkanları ilə xarakterizə olunur; •
səriştəlilik “mütəxəssisin fəaliyyət sahəsinə uyğunlaşmasına hazır olması” və ya gələcək yeni peşəkar fəaliyyətə hazırlığın atributu kimi müəyyən edilir . Səriştəli yanaşmaya çoxlu sayda bir-birinə münasibəti olan anlayışlar (korrelyat) kimi, yəni aşağıdakı ənənəvi yanaşmaların məcmusu kimi də baxmaq olar: -
kulturoloji yanaşma; -
elmi-maarifləndirici yanaşma; -
didaktik-sentrist yanaşma; -
funksional-kommunikativ yanaşma və s. Bütün bunları nəzərə alaraq, belə qənaətə gəlmək olar ki, təhsildə sətiştəli yanaşma modelinin tətbiqini genişləndirərək, ümumtəhsil məktəblərində ayrı-ayrı fənlərin dərindən öyrədilməsi metodikalarından tədricən imtina etməklə, həyati bacarıqların formalaşdırılması, öyrənənə istiqamətlənmiş, nəticəyönümlü tədris- təlim prosesinin əsas prinsipi olan inteqrasiya olunmuş biliklər sisteminə yiyələnmiş, yüksək intellektli, sağlam düşüncəli, məntiqi təfəkkürlü kamil insanın – şəxsiyyətin yetişdirilməsini tədris prosesinin əsas məqsədinə çevirmək təhsilimiz qarşısında duran başlıca vəzifələrdəndir. İnsanın inkişafı ilə bağlı texnologiyalar antropotexnologiyalar adlanır. Bu mənada istənilən pedaqoji sistemə təhsil standartları tələb edən güclü fəaliyyət, antropotexnologiya, müxtəlif peşə sahələri ilə bağlı texnologiya və ya texnologiyalaşdırılmış incəsənət kimi də baxmaq olar. Müasir pedaqogika, “antropotexnologiya” kimi öyrədənin xüsusi texniki və sosial mədəniyyətə, yəni, eyni bir fəaliyyətin mücərrəd və konkret təsvirini fərqləndirmək mədəniyyətinə malik olmasını, yeni pedaqoji yanaşmalardan, interaktiv təlim metodlarından səmərəli istifadə bacarıqlarının formalaşdırılmasını ön plana çəkir. Suallar və tapşırıqlar 1. Xüsusi təhsil hansı zərurətdən yaranır? 2. “Xüsusi şərait” dedikdə nə başa düşülür? 3. Xüsusi təhsilin məqsədi nədir? 4. Xüsusi təhsillə bağlı dövlət hansı vəzifələri yerinə yetirir? 5. Kimlər tam dövlət təminatında olan sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər hesab olunur? 6. Ümumi təyinatlı təhsil müəssisələrində xüsusi təhsilin təşkili barədə nə deyə bilərsiniz? 7. Reabilitasiya mərkəzləri barədə danışın. 8. Psixoloji-tibbi-pedaqoji komissiya hansı vəzifələri icra edir? 9. Yaşlıların təhsili barədə nə deyə bilirsiniz? Fikirlərinizi açıqlayın. Ədəbiyyat 1. “Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin təhsili (xüsusi təhsil) haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu”. (Bakı, 5 iyul 2001-ci il tarixində imzalanmış, 19 iyul 2001-ci il tarixli 540 nömrəli fərmanla qüvvəyə minmişdir.) 2. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 29 aprel 2002-ci il tarixli 74, 10 may 2002-ci il tarixli 77 nömrəli qərarları. 3. Əhmədov H.H. Azərbaycan təhsilinin strategiyası. Bakı: Elm, 2010. 4. Mehrabov A.O. Müasir təhsilin konseptual problemləri. Bakı: Mütərcim, 2010, 516 səh. 5. Məmmədzadə R.H. Təhsildə keyfiyyət aparıcı istiqamətlərdən biri kimi. Bakı: Müəllim, 2010, 170 səh. 6. Mərdanov M.C. Azərbaycan təhsili yeni inkişaf mərhələsində. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, səh. 182-194. 7. “Yaşlıların təhsili” mövzusunda keçirilmiş beynəlxalq və milli konfransların bəyannamələri . Bakı: Şərqin səsi, 2005, 44 səh. 8. Dostuzadə D.Ə. Eşitmə qüsurlu uşaqlrala işin təşkili. Bakı: ADPU, 2011. 9. Həsənova İ.M. Sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqların cə-miyyətə adaptasiyası. (Metodik vəsait) Bakı: ADPU, 2012. 10. Ağayeva T.N., Əliyeva S.M. Loqopediyanın nəzəri və praktik məsələləri. Bakı, 1999. 11. Qasımov S.Ə. Sağlamlığı məhdud olan uşaqlara ana dilinin öy-rədilməsi problemləri.Bakı: Çaşıoğlu, 2003. 12. Поташник М., Ямвир Е., Матрос Д. Управление качеством об- разования (под ред. М.Поташника). М.: Педагогическое общество, 2000. 13. Хуторский А. Дидактическая Эвристика: Теория и технология креативного обучения. М.: МГУ, 2003. Yüklə 319,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|