Xususiyatlari
Yüklə 1,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
IX BOB. NARXNING MOHIYATI VA ShAKLLANISh XUSUSIYATLARI Narx - bozor rnexanizmining muhim tarkibiy unsurlaridan biri. U o'zining vazifalari orqali barqaror iqtisodiyotning shakllanishi hamda samarali amal qilishiga, bozor muvo- zanatining ta ’minlanishiga, milliy daromad iqtisodiyotning turli tarmoq va sohalari, xo‘jalik yurituvchi subyektlari bo‘yicha taqsimlanishiga, aholining ijtimoiy jihatdan himoya qilinishiga sharoit yaratadi. Shuningdek, u ishlab chiqaruv chilarni rag'batlantirib, sogMom raqobat muhitining yaratil- ishiga katta ta ’sir ko‘rsatadi. Ushbu bobda biz narxning iqtiso diy mazmuni va vazifalari, shakllanish tamoyillari va uning darajasiga ta ’sir ko‘rsatuvchi omillar, narx turlarini batafsil bayon etamiz. Shuningdek, turli darajadagi raqobat sharoitida narxning shakllanish xususiyatlari, davlatning narx siyosati va uning 0 ‘zbekistondagi o‘ziga xos jihatlarini ham ko‘rib chiqamiz. l- § . Narxning mazmuni va uning vazifalari Tovarlar qiymati va ularning nafliligi o ‘zlarining namoyon boMishini narxda topadi. Amaliy hayotda qiymat tovar ishlab chiqaruvchilarni, naflilik esa, iste’molchilarni rag'batlantiruvchi, ularni harakatga keltiruvchi kuch sifatida amal qiladi. Tovarning bir-biriga qarama-qarshi boMgan, lekin doimo bir-birini taqozo etadigan, birisiz ikkinchisi boMmaydigan ikki xususiyatga, ya’ni ma’lum bir naflilikka (iste’mol qiymatiga) va qiymatga ega ekanligi, tovar yoki xizmat shu ikki xususiyat birligidan iborat ekanligi o‘quvchiga oldingi boblardan m a’lumdir. 281 www.ziyouz.com kutubxonasi Oldingi o ‘rinlarda biz tovarning qiymati har qanday sar- flarni emas, balki mavjud sharoitda shu tovarni ijtimoiy- zaruriy miqdorda va sifatda ishlab chiqarish, ya’ni ijtimoiy- zaruriy naflilikni yaratish uchun zarur boMgan ijtimoiy-zaruriy sarflarni ifoda etishini aytib o‘tgan edik. Narxlar mazmunini aniqlashda tovardagi mana shu ikki xil xususiyatning, ya'ni ijtimoiy qiymat va ijtimoiy naflilik birligini, bunda iste’mol qi ymat (naflilik) qiymatni o ‘zida olib yuruvchi moddiy asos ekanligini to ‘g‘ri hisobga olmaslik natijasida narx mazmuni ba’zi olimlar va oqimlar tomonidan turlicha aniqlanmoqda va ta ’rif berilmoqda. Buning ustiga narxning darajasiga (uning baland yoki past boMishiga), uning o ‘zgarishiga turli xil omillar ta ’sir qiladiki, bu ham masalani to ‘g‘ri tushunishni bir oz chigallashtiradi. Masalan, ingliz klassik siyosiy iqtisod maktabi vakillari g'oyalarida hamda oldingi siyosiy iqtisod darsliklarida narxning asosini qiymat tashkil qiladi deyilgan boMsa, marjinalizm yo‘nalishidagi va hozirgi davrdagi P.Samuelson, K.Makkonnell va S.Bryularning «Ekonomiks» darsliklarida, shuningdek, yaqinda chop etilgan ayrim iqtisodiyot nazariyasi darsliklari va o ‘quv qoMlanmalarida tovar narxining asosini uning nafliligi, ayniqsa, qo‘shilgan miqdor nafliligi tashkil qiladi deyiladi. Bunda so'nggi qo‘shilgan miqdor nafliligiga alohida e ’tibor beriladi. Uchinchi guruh olimlar esa, narx talab va taklif asosida tashkil topadi deyishadi. Ularning har biri o‘zlaricha turli dalillar keltirishib, o ‘z g‘oyalarini isbotlashga harakat qiladilar. Rossiyada chop etilgan bir qator «Iqtisodiyot nazariyasi» darsliklarida tovarning ikki xil xususiyati va binobarin, har ikki nazariyaning mohiyati, mazmuni va ularning narxni to ‘g‘ri aniqlashdagi roli beriladi, lekin narxning asosida nima yotishi haqida aniq fikr bildirilmaydi. Alohida tovarlarga qilingan mehnat sarflari turlicha boMib, ulardan ayrimlari ijtimoiy mehnat sarfi sifatida toMa tan olinsa, boshqasi qisman tan olinadi, uchinchisi esa, umuman tan olinmasligi mumkin. Bundan ko‘rinib turibdiki, bozordagi mavjud narxlarga mehnat sarflari yoki qiymatning aynan o'zi 282 www.ziyouz.com kutubxonasi d eb qarash n o to 'g 'rid ir. C hu n ki unga m eh n at sarfidan boshqa omillar ham ta’sir qilib, natijada narx qiymatdan past yoki yuqori boMishi mumkin. Jumladan, o ‘zgarib turuvchi talab va taklif ta’siri ostida biror tovarning bozor narxi tebranib, uning qiymatidan u yoki bu tomonga farqlanishi mumkin. Raqobat ham qiymat — narx nisbatiga xuddi talab va taklif kabi ta’sir ko'rsatadi. Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, xaridor u yoki bu tovarni sotib olishda, nafaqat uning qancha turishini, balki mazkur tovarning iste’mol xususiyatlari o'zining ehtiyoji va didiga qanchalik mos kelishini, ya’ni uning nafliligini ham hisobga oladi. Tovarning xarid qilinishi uning alohida olingan bir kishi uchun emas, balki jamiyat uchun nafliligini va shu bilan birga ijtimoiy qiymatini ham tan olishni bildiradi. Shu sababli, «ijtimoiy naflilik» tushunchasining o‘zi biror tovar (xizmat)ning jamiyat uchun nafliligi, qadr-qiymatga egaligini ko'rsatadi. Shu mulohazalardan kelib chiqib aytish mumkinki, narx o ‘zida faqatgina naflilik yoki sarflarning birini emas. balki har ikkalasining bir vaqtda mavjudligini va ularning m a’lum miqdorini pul koMinishida ifoda etadi. Tovardagi ikki xususiyat birdaniga tan olinmasa, u pulda ifodalanmasa oldi-sotdi sodir boMmaydi. Chunki tovarning qiymati tomonida sotuvchining manfaati, nafliligi (iste’mol qiymati) tomonida esa, xaridorning manfaati yotadi. Tovar egasi o ‘z tovari uchun ketgan sarflami qoplab, m a’lum darajada, iloji boricha ko‘proq foyda olishni ta ’minlashi mumkin boMgan qiymatni pul shaklida o'zlashtirishga intilsa, xaridor iloji boricha sarf qilayotgan pulining har bir birligiga ko‘proq naflilikka (iste’mol qiymatiga) ega boMishga harakat qiladi. Ularning manfaatlari to ‘g ‘ri kelgan nuqtada, darajada narx o'm atilib, tovar-pul almashuvi, oldi-sotdi sodir boMadi. Bu holatni yaxshiroq tasaw ur qilish uchun 1-chizmaga e’tiboringizni jalb etamiz. 283 www.ziyouz.com kutubxonasi Yüklə 1,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|