Xvii. Gidromeliorativ tizimlarni tashkil etuvchi elementlari va suvdan foydalanish rejalarini tuzish

gH
tiralgan suv okib utishda suv sarf qiymati Q= uav
gZ
2
bu 
formulalardan ko’rinib turibdiki suv sarf qiymati turli suv bosim qiymatida (N), yoki 
b’eflar suv satxi farkida (Z) va to’siq eni (v) doimiy bo’lishi bilan birga to’siqni 
(shitni) ochilish (a) qiymatiga bog’liq ravishda aniqlaniladi. Bunday inshootlarni 
tarirovka qilishda biratulasiga uch (Q, Ha)yoki turt ( Q , Hyu,Nk,a) uzgaruvchan 
ko’rsatkichlarni qiymatlarini o’lchashga to’g’ri keladi. 
Ayniksa kup suv chiqarish o’rinlari (mnogoproletnыy) bor inshootlarda 
ularni tarirovka qilish juda mushkildir. SHuning uchun xam xar bir holatda 
inshootlarni tarirovka qilish ishlarini, ularni xususiyatlaridan kelib chikkan holda 
amalga oshiriladi. 
Aralashtirish va belgi usuli inshootga suv kirish nuktasida kiska vaktda yoki 
muntazam ravishda turli xil tuzlar, eritmalar, radioaktiv elementlar, buyoklar, 
yorituvchi yoki boshqa qo’shimchalar berilib, ularni inshootning suv chiqish 
nuktasidan ularni chiqishi hisobga olinishiga asoslangandir. 
Bu usullar sug’orish tarmoqlaridan foydalanish amaliyotida asosan 
kullanilmaydi. 
Yukorida zikr etilgan suvni hisobga olish usullari alohida, yoki bir- biri bilan 
kushilgan holda kullanishi mumkin. Ularni tanlash suvni hisobga olish maqsadi, 
suvni o’lchash ko’rinishi, suv sarf qiymati, gidravlik imkoniyatlar, suv o’lchashdagi 
aniqlik va tezlik kabi omillarga bog’liq. 
Suvni hisobga olish usullarini, gidromeliorativ tizimni ma’lum bir 
texnologik qismi uchun, tanlash bo’yicha tavsiyalar (2) da batafsil berilgan. 
Gidromeliorativ tizimdagi xar kanday suv o’lchash kuroli (suv o’lchash 
inshooti, asbobi, qurilmasi) juda murakkab sharoitda (ochik xavoda, yukori namlik 
va chang sharoitda, suv va xavo xaroratini keskin o’zgarishida, aksariyat hollarda 
elektr ta’minoti bulmagan joyda va x.o.) ishlaydi. Ular quyidagi asosiy 
ekspluatatsion qurilish va texniko-iqtisodiy talablarga javob berishlari kerak. 
1.O’lchovlarni talab qilingan aniqligini ta’minlashlari solishtirma xatolik +5 
% dan oshmasligi kerak. 

---

2.Nazorat qilinadigan ko’rsatkichlarni o’lchov qiymatlarini ularni turli 
o’zgarishlarida xam ulchay olishi, kichik bosim va b’eflarni suv satx qiymatlarini 
kichik ulchamlarida xam ishlashi. SHu bilan birga tizimdagi normal ish faoliyati 
buzilmasligi loyka va kalkuvchisimon jismlarni o’zidan o’tkaza olishlari kerak. 
3.Kiyin ekspluatatsion sharoitlarda xam buzilmasdan ishlashi. 
4.Avtomatlashtirilgan tizimlarda suv hisobini avtomatik ravishda hisobga 
olishni ta’minlashi. 
5.Sodda va kulay bo’lishi, ishonchli ishlashi, tashki aks ta’sirlardan 
ximoyalangan bo’lishi kerak. 
6.Ularni gidrotexnik inshootlarda va gidrotexnik stvorlarda joylashishi 
kelajakda tizimni avtomatlashtirish jarayoniga to’siqlik qilmasligi kerak. 
7. Gidromeliorativ tizimni ekspluatatsion, nasos stantsiyasi konstruktiv 
qurilish va texnik iqtisodiy talablariga iloji boricha to’likrok javob berishi kerak. 
Meliorativ tizimlarda xozirgi kunga kelib kuplab suv o’lchov kurollari tavsiya 
etilgan va kullanilmokda. 
Ular suvni o’lchash uslubi bo’yicha quyidagi asosiy guruxlarga manasos 
stantsiyasi ubdir: 
- suv o’lchash regulyatorlari – o’z tarkibida suv o’lchash qurilmasi bo’lgan 
boshqariluvchi gidrotexnik inshootlar:, 
- tranzit suv sarfini hisobga oluvchi suv o’lchash inshootlari va qurilmalari 
(vodoslivlar, darajalangan novlar,ostonalar uchlik urnatma (nasadka)lar va x.o.):, 
- tarirovka qilingan inshootlar:, 
o’lchov va nazorat asbob va qurilmalari. 
Barcha suv o’lchov qurilmalari suv o’lchash aniqligi bo’yicha sinflanadi. 
Gidromeliorativ tizimlarda ularni ish xususiyatidan kelib chikkan holda suv 
o’lchov kurollari quyidagicha taqsimot qilinishi tavsiya etiladi: 
-suv o’lchash regulyatorlari yangi va rekonasos stantsiyasi truktsiya 
qilingan meliorativ ob’ektlarda, suv taqsimot tugunlarida: 
-doimiy suv sarfiga muljallangan suv o’lchov avtomatlari, xo’jalik ichki 
tarmogida, 

---

-suvni tinimsiz ulchaydigan seriyali suv o’lchov jixozlari bosimli nasos 
kuvurlarida, yopik sug’orish tizimlarida, tik zovurlarda qullash tavsiya etiladi. 
Bir sug’orish tizimida uni avtomatlashtirish va telemexanika bilan jixozlash 
maqsadida bir xil tipdagi suv o’lchash kurollarini qullash tavsiya etiladi. 
Boshqariluvchi gidrotexnik inshootlardagi suv o’lchash regulyatorlari (SUR) 
suv inshootini suvni o’lchash maqsadida tarirovka qilish imkoni bulmagan takdirda 
larga urnatiladi. Ular inshootni konasos stantsiyasi truktiv imkoniyatidan kelib 
chikkan holda uning suv kirish yoki suv chiqish qismiga urnatiladi. Bu 
regulyatorlarda suvni hisobga olish inshootni suv kirish yoki suv chiqish qismida u 
yoki bu mahsus qurilma (uchlik, diafragma va x.o.) yordamida xosil qilingan 
gidravlik qarshiilikka asoslangan. Bunday suv o’lchash qurilmasidan utgan suv sarf 
miqdori quyidagi formulasidan aniqlanadi. 
Q= uw
gz
2
,m 
Bu yerda u- cuv o’lchash qurilmasining suv sarf koeffitsiyenti:, 
w - qurilmaning ko’ndalang kesim o’lchami, m
2
z- qarshilikdan xosil bo’lgan suv satxlari farqi, m 
Bu inshootlarda u w
g
2
lar doimiy bo’lishini hisobga olgan holda yukoridagi 
formula Q= e
z
, ko’rinishda xam bo’lishi mumkin. 
Suv o’lchov tashlama turlari juda ko’p. Ularning ichida eng oddiy, qulay 
hamda eng ko’p tarqalganlari yupqa devorli suv tashlamalaridir.
 
Yupqa devorli suv tashlamalarining 3-4 mm qalinlikdagi yassi metaldan 
yasalgan turlari tavsiya qilinadi: 

---