Xvii. Gidromeliorativ tizimlarni tashkil etuvchi elementlari va suvdan foydalanish rejalarini tuzish

Н
CHipoletti suv tashlamasi: 
Q= 1900 bH
Н
Ivanov suv tashlamasi 
Q= 1900 (b+N/b+0,25) bH
Н
Bu yerda: N- suv tashlamadan erkin oqib tushayotgan suv oqimining 
balandligi, m
Faraz qilaylik kanalda suv sarfining maksimal miqdori suv oqimining 
chuqurligi 20 sm suv tashlama ostonasining quyi b’efidagi suv sathidan 4-5 sm 
yuqori bo’lishi kerak, demak bizning misolda R=25sm tashkil qiladi. Suv tashlama 
ekin oqib tushayotgan suv oqimining balandligi maxalliy sharoit bilan 
chegaralangan va 10sm ni tashkil qiladi. Ushbu 10sm li qalinlik uchun 1 va 2 
jadvallar suv sarfi VCH-50 suv tashlama -45 l\s VCH-75 suv tashlama 46l\s , VT-
90 suv tashlama -4,5 l\s VI-25 suv tashlama 19l\s va nihoyat VI-50 suv tashlama 
34l\s. Demak biz uchun kerak bo’lgan 34l\s maksimal suv sarfini o’lchash VCH-75 
(46l\s) CHipoletti suv tashlama VI-50 (34l\s) Ivanov suv tashlama yordamida 
ta’minlanishi mumkin. Metallni iqtisod qilish nuqtai nazardan esa VCH-75 suv 
tashlamasidan foydalanish lozim. 
Suv tashlamalarni ishlatishda: 
Vaqti - vaqti bilan suv tashlamani tekshirib turish kerak: ostonaning 
gorizontalligi, suv tashlama devorlarining vertikalligi, reykalar nollarining suv 
tashlama ostonasi belgisi bilan mosligini.
Yuqori b’efda loyqa yig’ilib qolgan bo’lsa, uni loyqadan tozalash kerak. Suv 
tashlama ostonasining pastki b’ef tomonidan suv bosishga yo’l qo’ymaslik kerak.
O’zgarmas o’zan ochiq kanal va ariqlardagi suv sarfini davriy va muntazam 
o’lchashda, agarda boshqa vositalarni ishlatishni iloji bo’lmasa hamda suv oqish 
tartibi o’zgaruvchan-dimlanishli bo’lganda ishlatiladi.
Kanal yoki ariqning ko’ndalang kesimini (tubi va yon bag’irlari biron qattiq 
material bilan o’zgarmaydigan qilib) mustahkamlangan qismdan iborat.
O’tayotgan suvning sarfi Q= f (H) ifodasi f funktsiyasi yordamida oldindan 
«tezlik x yuza» usuli bilan suv sarfining Q
min
dan Q
max 
gacha bo’lgan oraliqda bir 

---

nechta nuqta (qiymat ) da o’lchab tuzilgan egri chiziq yoki sarf jadvalidan 
foydalangan holda, suv oqimi satxining qiymati orqali aniqlanadi. 
Suv oqimi tanlangan gidrometrik stvordagi satxining qiymati yarim sm dan 
darajalangan reyka yoki nivelir yordamida o’lchanadi. Bu yerda reykaning nol 
belgisi O’O’ tubi belgisi bir xil bo’lishi lozim.
O’zgarmas o’zanni qurishni asosiy vazifalari. 

Kanal yoki ariq tubi va yon bagirlarini qoplashda yuvilishda xamda buzilishga 
chidamli materiallar monolit beton, beton taxtalar, maxalliy toshlar va haqozalardan 
foydalaniladi; 

Qoplashni loyixalashtirish va amalga oshirishda shunday inshootlar uchun 
shart bulgan barcha texnik oidalarga buysungan holda olib boriladi; 

O’zgarmas qilib mustahkamlangan o’zan ostining profili ariq yoki kanal 
uzunasining urtacha profili mos kelishi, kundalang kesimi esa suv oqimiga 
ko’ushimcha qarshilik ko’rsatmasligi kerak; 

Kanal yoki ariqning O’O’ li Qismi ulchash stvorida suv oqimining ravonligini 
ta’minlash kerak; 

Suv oqiming chuqurligi (N) 0,2 m dan kam bulmasligi kerak; 

Suv oqimining tezligi (v) 0,3 m\s dan kam bulmasligi Kerak. 
O’zanning o’zgarmas qismining uzunligi L ≥ 5b 
shartga asoslanib belgilanadi. 
Bu yerda b – kanalning suv satxi buyicha kengligi, m 
Kanal tubining nishabligi kanalning o’rtacha nishabligi bilan bir xil bulib, suv 
oqimining sokinligini xamda loyqani chuktirmaydigan tezligini ta’minlash kerakk. 
Kanalning tubidan R = (0.05…0.2)N
max
ga teng balandlikka kutarilgan bulishi 
tavsiya qilinadi. YOn bagirlarining qiyaligi kanalnikisi bilan bir xilda bulishi 
kerakk. O’zanning suv oqimi bilan tutashgan kismi unkir-chunkirliklarsiz va tekis 
bulishi kerak.
Individual gradiurovkalangan sababli ularning ulchamlariga muayan talablar 
kuyilmaydi.

---

Bir yilda bir marta kuzdan kechiriladi (ko’riqdan o’tkaziladi ) va agarda lozim 
topilsa tozalanadi, ta’mirlanadi.
O’lchash reykalari zanglamaydigan materialdan yasaladi ; ko’rsatkich darajali 
va rakamlari uchmaydigan buyok bilan buyaladi. 
Suv sarfi yoki satxini ulchash rakamlarining kursatkich darajalari ±1 dan 
oshmaydigan xatolikda aniqlashni ta’minlaydigan kattalik (masshtabda) da 
darajalanadi. Masalan 0,5 m gacha uzunlikdagi reykalarning xar bir bulinmasi 0,5 
dan, 1,0 m gachalari esa 1 sm dan.
Suv sarfi reykalari xam shu tarzda sarf formulasi asosida darajalanadi.Kanal 
yoki ariqning ushbu kismining tuzilishi VTR-M-1-80 ning talablariga mos bulishi 
kerakk. 
O’zgarmas o’zanli gidropostni graduirovkalash 
Gidropostni quyidagicha graduirovkalanadi, yertikaldagi suv oqimi tezliklari 
ikki nuktali uslubda ikki nuktada suv oqimi satxidan 0,2 n va 0,8 n teng bulgan 
chuqurliklarda o’lchanadi. 
Ikki nuktali usulda xar bir vertikaldagi urtacha tezlik ikkala o’rtacha arifmetik 
qiymati kabi aniqlanadi. 
V
o’r
= (V
0.2x 
+ V
0.8x
) / 2 
O’lchash asbobining o’lchamlari tufayli 0,8 n ga teng chuqurlikda ulchash 
mumkin bulmagan sayoz vertikallarda esa, vertikaldagi tezlikni 0,6 x chuqurlikda 
o’lchanadi va u o’rtacha tezlikda teng deb qabul qilinadi, ya’ni 
V
o’r
= V
0.6x 
YUqori aniqlikda ulchash talab etilganda besh nuktali uslubdan foydalaniladi. 
Bunda urtacha tezlik 
V
o’r
= (V
satx
+3V
0.2x 
+3V
0.6x 
+2V
0.8x 
+ V
tub
) :10 
ifodasi orqali hisoblanadi. 
Tezlikni xar bir nuktada ulchash davomiyligi 100 sekunddan kam 
bo’lmasligi kerak. Vertikallar oraligidagi suv sarfi kam bo’lmasligi kerak. 
Vertikallar oraligidagi suv sarfi xamda suv oqimining kesimi bo’yicha umumiy 
sarf hisoblab chiqarilgandan so’ng, suv sarfining shu qiymati uchun reykaning 

---

ko’rsatgichi belgilab kuyiladi. SHundan so’ng suv sarfining boshqa qiymatlari xam 
o’lchab hisoblanadi va Qqf (V) yoki Qqf (N) egri chizigi tuziladi. Ushbu egri chiziq 
yordamida suv satxining xar bir CM uzgarishi uchun koordinatlar jadvali tuziladi. 
Suv oqimiga xech kanday to’siq xosil kilmasligi va kurilish montaj ishlarining 
nisbatan oddiy xamda arzonligi UU ning afzalligi hisoblanadi. Graduirovkalash va 
tekshirish ishlarining ko’p mexnat talab kilinishi xamda suvning uzgaruvchan-
dimlanishi tartibda oqishi sharoitida suv sarfini ulchash xatoligining kattaligi uning 
asosiy kamchiligidir. 
Suv o’lchash nasadkalarini yasash, o’rnatish xamda qo’llashga bo’lgan asosiy 
talablar quyidagicha: 
1.Suv o’lchash nasadkasi yasalayotganda, uning xamma kirralari( ichki choklari 
tekis, toza va burtib chikmagan bulishi uchun ) bir- biriga aniq tutashtiriladi. Suv 
oqimining chiqish teshigi ulchamlari (10x20) sm ning noaniqligi ±2mm dan 
oshmasligi kerak, kolgan ulchamlarniki ±5-10 mm dan oshmasligi kerak. 
2.Nasadkaning buylama uki kanalni tusuvchi devoriga kundaoang bulib, kanalning 
buylama o’qi bilan mos bulishi kerak. Xamma metall konasos stantsiyasi
truktsiyalari suvga chidamli buyok bilan uch marobata buyalgan bulishi kerak 
3.Nasadka kanal yoki ariqk shunday urnatilishi kerak, bundan uning kanalin 
tusuvchi devor kirralari kanal tubi xamda kirg’oqlariga yetarli darajada chuqur 
(ichkari) kirishi, kuyi b’efdagi suv satxi, nasadQa chiqish teshiging tepa kismi belgi 
( otmetkasidan) kamida 5 sm yuqori, ya’ni (Z
1
≥ 5SM) bo’lishi kerak, demak 
nasadkanining chiqish teshigi ish jarayonida albatta suv ostida kumilgan bosimli 
tartibda bulishi kerak. Agarda ushbu shart bajarilmasa, unda kanalning tubi yana 
o’yilib, nasadka pastroqqa o’rnatiladi.
4.Suv o’lchash nasadkasining ishlash jarayonida, uning tagi va yon tomonlaridan 
suv oqib sizib chikmasligi kerak. YUqori b’efdagi suzib yuruvchi xas-chup 
haqozalardan, o’tirib kolgan loyqadan tozalab turishi kerak. 
5.Suv sarfining uzgarish diapozani maksimal suv sarfining Q
max
minimal suv sarfiga 
Q
min
nisbati 4 dan kam bo’lmasligi kerak, ya’ni

---

4
min
max

Q
Q
6.O’lchash xatoligi ± 4 % dan oshmasligi Kerakk, yani σ ≤ ± 4% 
7.Suv satxlari ayirmasining minimal miqdori Z
min
2 sm dan katta bulishi kerak. 
8.Suv oqimining tezligi (nasadkaga yaqinlashish tezligi) 0,5 m\s dan oshmasligi 
kerak.