Yangilangan konstitutsiya taraqqiyotimiz qomusi

YANGILANGAN KONSTITUTSIYA – TARAQQIYOTIMIZ QOMUSI
G’ayratova Gulzoda San’at qizi
Buxoro davlat Pedagogika instituti
Filologiya fakulteti, O’zbek tili va adabiyoti ta’lim yo’nalishi 7 O’TA -23 guruh magistri
KIRISH : Konstitutsiya davlatning oliy qonuni boʻlib, jamiyat hayotini boshqaradigan tamoyil va qoidalarni belgilaydi. Bu hokimiyatni suiiste’mol qilishning oldini oladi, adolat va tenglikni ta’minlaydi, fuqarolarga qarorlar qabul qilishda ishtirok etish imkonini beradi. Oxir oqibat, konstitutsiya demokratik jamiyat uchun hayotiy ahamiyatga ega bo’lib, adolatli va barkamol xalqning mustahkam poydevorini ta’minlaydi.
ASOSIY QISIM: Konstitutsiyaning ahamiyati uning hokimiyat tamoyillari, huquqlari va tuzilmalarini o’rnatish qobiliyatidadir. U shaxs erkinliklarini himoya qiladi, qonun ustuvorligini ta’minlaydi, jamiyatda barqarorlik va tartibni ta’minlaydi. Konstitutsiya boshqaruv asoslarini belgilaydi, turli hokimiyat tarmoqlarining vakolatlari va majburiyatlarini hamda fuqarolarning ishtiroki va javobgarligi mexanizmlarini belgilaydi. U zolimlikka qarshi himoya vazifasini o’taydi, millatning qadriyatlari va intilishlarini qo’llab-quvvatlaydi. Konstitutsiya fuqarolarning huquq va erkinliklarini hurmat qiladigan adolatli va demokratik jamiyat barpo etishda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Konstitutsiyalar tarixi asrlar va sivilizatsiyalarni qamrab olgan qiziqarli sayohatdir. Keling, konstitutsiyalar evolyutsiyasini ko’rib chiqaylik va yo’lda asosiy bosqichlarni o’rganamiz. Sivilizatsiya beshigida Shumer va Bobil kabi jamiyatlar dastlabki boshqaruv tizimlarini ishlab chiqdilar. Zamonaviy ma’noda konstitutsiya bo’lmasa-da, ular huquqiy kodekslarni o’rnatdilar. Chunonchi, Hammurapi kodeksi, jamiyatning xatti-harakatlari uchun qoidalar va ustuvor yo’nalishlarni belgilab berdi. Qadimgi Misr fir’avnlari ilohiy hokimiyat bilan hukmronlik qilishgan va ularning farmonlari va diniy matnlari boshqaruvning asosiy tamoyillari bo’lib xizmat qilgan. Garchi rasmiy konstitutsiya bo’lmasa-da, bu matnlar ijtimoiy tartib uchun asos bo’lgan. Qadimgi Yunonistonning shahar-davlatlari, xususan, Afina demokratik tamoyillarning rivojlanishiga katta hissa qo’shgan. Ular zamonaviy konstitutsiyaviy kontseptsiyalarga asos solgan assambleyalar, qonunlar va demokratik institutlarni tuzdilar. Rim Respublikasi yozma qonunlar va boshqaruv tuzilmalari g’oyasini ilgari surdi. Miloddan avvalgi 450-yilda kodlangan qonunlar to’plami o’n ikki jadval huquqiy tamoyillarni rasmiylashtirish yo’lidagi hal qiluvchi qadam edi. Konstitutsiyalarni talqin qilish va qo’llash jamiyatdagi tartiblar, huquqiy o’zgarishlar va paydo bo’lgan muammolarga javob beradigan rivojlanishda davom etmoqda.
Sudlar konstitutsiyaviy qoidalarni sharhlash va nizolarni hal etishda, konstitutsiyalarning zamonaviy sharoitlarda dolzarbligi va mos kelishini ta’minlashda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Konstitutsiyalar tarixi inson huquqlarini hurmat qiladigan, barqarorlikni ta’minlovchi va demokratik qadriyatlarni targ’ib qiluvchi boshqaruv tuzilmalariga bo’lgan intilishlaridan dalolat beradi. Qadimgi sivilizatsiyalardan to hozirgi davrgacha konstitutsiyalar rivojlanib, davlatlarning taraqqiyot yo’lini shakllantirdi, boshqaruv tamoyillari va tizimlarini belgilovchi asosiy hujjatlar bo’lib xizmat qildi. Konstitutsiyaga muhtojligimizning asosiy sabablaridan biri bu insonlarning asosiy huquq va erkinliklarini himoya qilishdir. Konstitutsiya fuqarolarning so’z, diniy e’tiqod va huquqiy erkinligini mustahkamlab, bu huquqlarning hukumat yoki boshqa har qanday tashkilot tomonidan tajovuz qilinishidan himoyalanishini ta’minlaydi. Konstitutsiya hamma uchun juda muhim, chunki u kelajakdagi orzu-istaklarimizning poydevori. Konstitutsiya har qanday davlatning siyosiy tizimini boshqaradigan yuridik organ sifatida belgilanadi. Hukumatning turli bo’linmalari va darajalari vakolatlarini belgilaydi . Davlat konstitutsiyasida fuqarolarning asosiy huquq va burchlari ham bayon etilgan. U davlat institutlarining asosiy siyosiy kodeksi, tartiblari, tuzilishi, vazifalari va vakolatlarini belgilaydigan asosni tashkil qiladi. Unda turli dinlarga mansub odamlarning ahil-inoq yashashi uchun yo’l-yo’riq va tamoyillar bayon etilgan. Keling, konstitutsiyaning millat va uning fuqarolari uchun ahamiyati haqida ko’proq bilib olaylik. Konstitutsiya mamlakatning barcha boshqa qonunlari va qoidalaridan ustundir. Bu shuni anglatadiki, har qanday qoida mamlakatda ijro etilishi uchun u konstitutsiya tomonidan tasdiqlanishi kerak. Bu shuningdek, ushbu hukumat tomonidan qabul qilingan har bir qonun konstitutsiyaga mos kelishi kerakligini anglatadi. Konstitutsiyaning yana bir muhim roli shundaki, unda millatning strategik, siyosiy va boshqa maqsadlari qayd etilgan. Bu har qanday shaxs yoki bir qator odamlarning jamiyatdagi umumiy farovonligi va qadr-qimmatini ta’minlash uchun ta’minlash va huquqlarini ta’minlaydigan millatning qomusidir. Konstitutsiya odamlarga o’zlari ega bo’lgan asosiy huquqlardan foydalanishga yordam beradi. Bu huquqlar orasida yashash huquqi, ta’lim olish huquqi, mulk huquqi va mavjud demokratik tuzumda erkin ishtirok etish huquqi ¹kiradi. Bu barcha asosiy huquqlar Konstitutsiya bilan himoyalangan.
Huquqiy davlat – insoniyatning ming yillar mobaynidagi mashaqqatli mehnati evaziga shakllangan taraqqiyot g’oyasi va buyuk kashfiyotidir. Faqat huquqiy davlat sharoitidagina insonning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmatini to’liq ta’minlash, tom ma’noda xalqparvar boshqaruv tizimini shakllantirish mumkin. Huquqiy davlat – demokratik tamoyillar asosida qabul qilingan qonunlar oldida barcha teng bo’lgan, hech kim qonundan ustun turmaydigan davlatdir. 1992-yilda, mustaqillikning dastlabki yillarida qabul qilingan va o’tgan davrlarning ko’plab mafkuraviy talablarini o’zida mujassam etgan amaldagi O’zbekiston Konstitutsiyasini jamiyat taraqqiyotining za­monaviy qarashlariga mos ravishda yangilashga ehtiyoj sezilayotgandi.²
2023- yilning 30 aprel kuni xalqimiz hayotida o’ziga xos voqelikka ega bo’lgan kun sifatida tarixga muhrlandi. Sababi, ko’p millatli xalqimiz ko’nglidagi o’zgarish va islohotlarga zamin yaratib berishi bilan ahamiyatli bo’lgan yangi Konstitutsiya qabul qilindi. Ko’p ovoz bilan yangi tahrirdagi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingani unda xalqimizning Yangi O’zbekistonni barpo etish bo’yicha orzu-umidlari va intilishlari o’z aksini topganidan dalolat bermoqda. Hech shubhasiz, referendum ko’p millatli buyuk xalqimizning birdamligi va hamjihatligi, suveren, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat qurishga qat’iy qaror qilganligining ishonchli ifodasi bo’ldi. Davlatimiz rahbari yangilangan Konstitutsiyamiz “Xalq – qonunlarning yagona manbai va muallifidir” hamda “Barcha muhim qarorlar bevosita xalq bilan muloqot asosida va jamoatchilik fikrini hisobga olgan holda qabul qilinadi”³, degan tamoyillarga asoslangan holda ishlab chiqilsagina tom ma’noda xalqimiz xohish-irodasining ifodasi – haqiqiy xalq Konstitutsiyasi bo’lishini alohida ta’kidlagan edi. Shu bois, hech ikkilanmasdan aytish mumkinki, Yangi O’zbekistonning Yangi Konstitutsiyasi xalqimiz muallifligida yaratildi.
Davlatimiz rahbari mamlakatimiz taraqqiyotining burilish bosqichini belgilab, butun kuch va salohiyatimizni yagona ulug’ maqsad – Yangi O’zbekistonni barpo etishga qaratamiz, deya ta’kidlagan edi. Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi ushbu burilish bosqichining boshlanishi bo’lsa, konstitutsiyaviy islohot amalga oshirilishi tarixiy omil bo’ldi. Yangilangan Konstitutsiyada davlatimiz rahbari tomonidan “Yangi O’zbekiston – ijtimoiy davlat” tamoyili konstitutsiyaviy norma sifatida mustahkamlanishi taklif qilindi. ⁴
Oxirgi olti yilda oliygohlar soni 77 tadan 210 taga, ularga qabul esa, 5 baravarga ortib, talabalar soni 1 millionga, oliy ta’lim qamrovi – 9 foizdan 38 foizga oshdi. Davlat grantlari soni ham 2 baravar ko’payib, 40 mingtaga yetdi, shundan, magistratura uchun – 5 baravar ko’paydi. Alohida ehtiyojlarga ega bo’lgan bolalar uchun ta’lim tashkilotlarida inklyuziv ta’lim va tarbiyaning tashkil etilishi, ularni hamma qatori umumiy maktablarda ham o’qishini yo’lga qo’yilishi Yangi O’zbekistonda inson qadri tamoyilining amaliy ifodasi hisoblanadi. Bosh qomusimizda, shuningdek, davlat yoshlarda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, xalqning boy madaniy merosidan faxrlanish, vatanparvarlik tuyg’ulari shakllanishiga g’amxo’rlik qilishi belgilandi. Bu haqda Konstitutsiyaning 78-moddasi to’rtinchi bandida shunday deyilgan: “Davlat va jamiyat bolalarda hamda yoshlarda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlikni, mamlakatidan hamda xalqning boy madaniy merosidan faxrlanishni, vatanparvarlik va Vatanga bo’lgan mehr-muhabbat tuyg’ularini shakllantirish to’g’risida g’amxo’rlik qiladi”. Yana bir muhim yangilik: yoshlarning ta’lim olishi, ijtimoiy va tibbiy himoyasi, uy-joyli bo’lishi, bandligi uchun shart-sharoitlar yaratish – davlatning konstitutsiyaviy majburiyati sifatida Asosiy qonunga kiritildi. Konstitutsiyaning 79-moddasi ikkinchi bandiga ko’ra: “Davlat yoshlarning intellektual, ijodiy, jismoniy va axloqiy jihatdan shakllanishi hamda rivojlanishi uchun, ularning ta’lim olishga, sog’lig’ini saqlashga, uy-joyga, ishga joylashishga, bandlik va dam olishga bo’lgan huquqlarini amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratadi”.