YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

1. Mücərrəd  təfəkkür həmişə nə ilə 
bağlı olur? 
А. Görmə duyğusu  ilə   
В. Eşitmə duyğusu ilə  
C. Qoxu duyğusu ilə 
D. Nitqlə   
E. Analizatorların iştirakı ilə 
2. Nitq aiddir: 
A. Birinci siqnal sisteminə  
B. İkinci siqnal sisteminə 
C. Ağılın xüsusiyyətlərinə 
3. Uşağın hansı dildə danışması nədən 
asılıdır? 
A. Milliyyətindən   
B. İrsiyyətdən  
C. Onu əhatə edən mühitdə hansı dildə 
danışmaqdan 
4. Rəqs hərəkətlərini öyrənən zaman 
yaddaşın hansı forması fəaliyyət 
göstərir? 
А.  Hərəkət yaddaşı  
В.  Obrazlı yaddaş    
C. Emosional yaddaş    
D. Qısamüddətli yaddaş 
5. Uzunmüddətli yaddaşa aiddir: 
А. Bloknota baxaraq telefon nömrəsinin 
yığılması 
В. Şagirdin dərsdə dinlədiyi məlumat  
С. Yuxarı sinif şagirdinin yaddaşında qalan 
vurma cədvəli 

 
 
 
 
 
 
 
 
III
 bölmə 
EKOLOJİ 
SİSTEMLƏR.  
İNSAN VƏ ƏTRAF 
MÜHİT
 
 
VI fəsil 
•  
Canlılar və ətraf mühit
  
•
 
 
VII fəsil
 
•  
İnsan sağlamlığına ətraf mühitin təsiri
  
•
 
 
 
 

 
 
145 
 
•   VI  fəsil  •  
Canlılar və ətraf mühit
  
• 
6 
 
 
 
 
 
 O
RQANİZMİN YAŞAYIŞ MÜHİTİ. EKOLOJİ AMİLLƏR 
 
 
Orqanizmlərin  yaşayış  mühiti  və  ekoloji  amillər.  Canlı  orqanizmləri  əhatə 
edən hər bir şey yaşayış mühiti adlanır. Hər bir canlı orqanizm yaşayış mühiti ilə sıx 
bağlıdır. Yaşayış mühitində orqanizmlər müəyyən mühit amillərinin təsirinə məruz 
qalırlar. Mühitin orqanizmə təsir edən ayrı-ayrı elementləri ekoloji amillər adlanır. 
Canlı  orqanizmə  göstərdiyi  təsirinə  görə  ekoloji  amillər  3  böyük  qrupa  bölünür: 
abiotik, biotik və antropogen amillər.  
Abiotik amillər (yun. “a” – inkar , “bios” – həyat) cansız təbiət amilləridir. Bun-
lara işıq, rütubət, atmosfer təzyiqi, havanın temperaturu, torpaqda mineral duzların 
miqdarı, torpağın nəmişliyi və aerasiya (yun. “aer”  – hava) kimi  amillər aiddir. 
Biotik amillər. Canlı orqanizmlərin bir-birinə təsiridir. Məsələn, bitkilərin həşərat-
larla tozlanması, orqanizmlər arasında rəqabət, yırtıcılıq, simbioz və s. biotik amillərdir. 
Antropogen amillər (yun. “anthropos”– insan, “genisisum” – doğulma, mənşə) 
canlı orqanizmlərin həyat şəraitini dəyişməsi ilə müşayiət olunan insan fəaliyyətidir. 
Belə ki, insanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində Yer səthinin relyefi, kimyəvi tərkibi, 
atmosferi və canlılar aləmi dəyişir.  
 
 
Cədvəldə verilən göstəricilərə əsaslanaraq qurbağanın tənəffüs hərəkətləri tezliyinin 
suyun temperaturundan asılılıq qrafikini qurun. 
– Hansı temperaturda maksimum tənəffüs hərəkətləri müşahidə edilir? 
– Hansı temperaturda minimum tənəffüs hərəkətləri müşahidə edilir? 
– Aşağı temperaturda nə müşahidə edilir? Bu nəyi göstərir? 
– Yuxarı temperaturda nə baş verir?  
– Ətraf mühitin temperaturunun aşağı düşməsi (və ya yuxarı qalxması) nəyə gətirib çıxara 
bilər?
 
Suyun temperaturu, °С 
+5 
+10 
+15 
+25 
+30 
+40 
+45 
Tənəffüs hərəkətlərinin 
tezliyi 
3 
40 
75 
110 
120 
32 
15 
 
Fəaliyyət
40 
– Ekoloji faktorlar necə qruplaşdırılır? 
– Bitkilərə və heyvanlara ekoloji amillərin təsirinin nəticəsi nədir? 
 
 
VI fəsil 
CANLILAR VƏ 
ƏTRAF MÜHİT 

 
 
146 
 
Ekoloji amillərin orqanizmə təsir intensivliyi. Hər bir ekoloji amil – orqanizmə 
müəyyən intensivlikdə təsir edir. Məsələn, otağın cənuba baxan pəncərədə yerləşdi-
rilmiş  otaq bitkisinin yarpağının işıqlanma intensivliyi şimal hissədəki ilə müqayi-
sədə daha yüksək olacaq.  
Amilin həyat üçün əlverişli intensivliyi optimal intensivlik və ya optimum adlanır. 
Məsələn,  baş  kələmin  optimal  inkişaf  temperaturu  15–18°C-dir.  Amilin  təsiri 
optimuma nə qədər yaxın olarsa, orqanizmdə həyat prosesləri bir o qədər əlverişli 
baş verər. Əksinə, optimumdan uzaqlaşdıqca orqanizm zəifləyir. 
 
 
 
 
Hər  bir amilin  təsirinin maksimal  və  minimal kritik həddi  mövcuddur. Amilin 
orqanizm üçün yaşama sərhədi dözümlülük həddi  adlanır. Amilin kritik həddə yaxın 
olan  təsir  sahəsi  orqanizmin  normal  həyat  fəaliyyətinə  mane  olur  və  onu  məh-
dudlaşdırır. Bu, məhdudlaşdırıcı amil adlanır.  
Mühitin abiotik amilləri. Quru orqanizmləri üçün  işıq, temperatur və rütubət  
kimi abiotik amillər mühüm əhəmiyyət kəsb edir.  
İşıq. Yer üzərində əsas işıq mənbəyi Günəşdir. Gün ərzində, ilin müxtəlif fəsil-
lərində işığın spektral tərkibi, dalğa uzunluğu, intensivliyi dəyişir. İşıq şüaları ultra-
bənövşəyi, görünən və infraqırmızı şüalara bölünür.  
Ultrabənövşəyi şüalar qısa və uzundalğalı olur. Bu şüalar yüksək kimyəvi fəallığa 
malikdir. Onlar böyük dozalarda canlılara məhvedici təsir göstərsə də, az miqdarı 
orqanizm üçün zəruri olub D vitamininin əmələ gəlməsində iştirak edir. 
Orqanizmin həyat fəaliyyətinin ekoloji 
amilin intensivliyindən asılılığı 

 
 
147 
 
•   VI  fəsil  •  
Canlılar və ətraf mühit
  
• 
6 
İşıq  spektrinin  görünən  şüaları  atmosfer  tərəfindən,  demək  olar  ki,  tutulmur. 
Görünən şüalar fotosintez üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Heyvanların əksəriyyəti 
bu işığı görür. 
İnfraqırmızı şüalar insan gözü  tərəfindən qəbul edilmir. Onlar istilik mənbəyidir.  
 
Mühitin abiotik amilləri 
 
 
 
Temperatur. Əksər orqanizmlər üçün temperaturun yuxarı həddi +40–45°C  olur. 
İstiqanlı  heyvanlardan  başqa,  əksər  canlıların  0°C  temperaturda  isə  həyat  fəaliy-
yətləri zəifləyir. Bədən temperaturu sabit olmayan orqanizmlər üçün mühitin tempe-
raturunun  müəyyən  həddə  qədər  yüksəlməsi  onlarda  maddələr  mübadiləsinin, 
böyümə və inkişafın sürətlənməsinə səbəb olur. 
Rütubət. Orqanizmlərin rütubətə tələbatı ilin fəsil-
lərindən  və  yaşayış  yerindən  asılıdır.  Onlarda  təka-
mülcə bədəndə suyun miqdarının sabit səviyyədə sax-
lanılması  üçün  fizioloji  uyğunlaşmalar  yaranmışdır. 
Rütubətin  çatışmaması  onların  həyat  fəaliyyətini  və 
coğrafi yayılmasını məhdudlaşdırır. 
 
 
 
 
1. Açar sözlərdən istifadə edərək cümlələri tamamlayın: 
ekoloji amil, biotik amil, abiotik amil, antropogen amil, məhdudlaşdırıcı amil, optimum, 
dözümlülük həddi 
1.  Orqanizmə və yaşadığı mühitə təsir edən cansız təbiətin fiziki və kimyəvi 
amillərinin cəmi ... adlanır. 
2.  Amilin həyat üçün əlverişli intensivliyi ... adlanır. 
3.  ... amilin kritik həddə yaxın olan təsir sahəsi orqanizmin normal həyat fəaliyyətinə 
mane olur.   
4.  Təbii mühitin orqanizmin, populyasiyaların, təbii birliklərin vəziyyətinə təsir edən 
bütün komponentlərini ... adlandırırlar. 
5.  Bitkilərin həşəratlarla tozlanması ... aiddir. 
6.  Amilin orqanizm üçün yaşama sərhədi ... adlanır. 
7.  Torpağın radioaktiv çirkləndirilməsi ... aiddir.   
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN
• 
ekoloji amillər 
• 
optimal intensivlik 
• 
dözümlülük həddi 
• 
məhdudlaşdırıcı amil 
A ç a r   s ö z lə r  

 
 
148 
 
2. Uyğunluğu müəyyən edin: 
 
3. Сədvəli tamamlayın. 
İşıq şüaları 
Xüsusiyyətləri 
Əhəmiyyəti 
ultrabənövşəyi 
 
 
görünən 
 
 
infraqırmızı 
 
 
 
4. Bitki və heyvanlarda rütubətin çatışmazlığına olan uyğunlaşmalara misal göstərin 
(4–5 misaldan az olmamaq şərti ilə).  
 
 
 
 
1) torpağa üzvi gübrələrin verilməsi 
2) su hövzələrində dərinə getdikcə işıqlanmanın azalması 
3) yağıntıların düşməsi 
4) vulkanik fəaliyyətin dayanması 
5) pomidor şitillərinin seyrəkləşdirilməsi  
6) meşələrin qırılması nəticəsində çayların dayazlaşması 
7) havanın temperaturunun aşağı düşməsi 
8) paxlalı bitkilərin yumrucuq bakteriyaları ilə simbiozu  
9) moruğun ayılar tərəfindən yeyilməsi 
10) insanın vəba vibrionu ilə yoluxması 
11) zərərli maddələrin atmosferə buraxılması. 
A. Abiotik amil 
B. Biotik amil 
C. Antropogen amil 

 
 
149 
 
•   VI  fəsil  •  
Canlılar və ətraf mühit
  
• 
6 
 T
ƏBİİ  BİRLİKLƏR VƏ EKOLOJİ SİSTEMLƏR  
 
 
 
Təbiətdə ayrı-ayrı növlərə aid olan fərdlər  tək-tək deyil, qruplar şəklində yaşa-
yırlar.  Uzun  müddət  ərzində  müəyyən  ərazidə  birgə  yaşayan  belə  qruplar    təbii 
birliklər və ya biosenozlar adlanır. Biosenozlara – bataqlıq, çəmənlik, enliyarpaqlı 
meşə və bu kimi təbii birlikləri misal göstərmək olar.  
Biosenozun strukturu. Birgə yaşayış sayəsində biosenozu təşkil edən ayrı-ayrı 
növlərə  məxsus  populyasiyalar  arasında  müəyyən  münasibətlər  (rəqabət,  yırtıcı–
şikar, parazit – sahib, simbioz və s.) formalaşır.  
 
 
 
Bir çox təbii birliklərin əsasını bitkilər təşkil edir. Bitkilər bəzən mərtəbələrlə, 
yəni yaruslarla yerləşir. Məsələn,  meşədə olan ağac, kol və otlar fəzada  müxtəlif 
sahə tutur. Belə ki, üst yarusu ağaclar, orta yarusu kollar, aşağı yarusları isə otlar 
tutur. Bunlarla sıx bağlı olan heyvanlar da yaruslar üzrə paylanırlar. Yuxarı yarusda 
sincab, quşlar, aşağı yarusda dovşanlar, kirpilər, tülkülər, qarışqalar və digər buğum-
ayaqlılar yaşayırlar.  
41 
– Ekoloji amil nədir? 
– Hansı ekoloji amillər var? 
– Təbiətin canlı və cansız amilləri arasında hansı qarşılıqlı əlaqələr 
mövcuddur? 
 
 
I  yarus
 
Meşə biosenozunda yaruslar
II  yarus
 
III  yarus
 
IV  yarus
 
V  yarus
 

 
 
150 
 
Təbii birliklərin üzvləri  özləri müəyyən mühit yarada bilir; məsələn, meşədə iri 
bitkilər küləyin gücünü zəiflədir, meşə döşənəyinin əmələ gəlməsində iştirak edir, 
mikroiqlimi  dəyişir,  kölgə  və  nəmişlik  yaradır.  Nəticədə  xüsusi  mühit  formalaş-
dıraraq  digər  orqanizmlərin  burada  birlikdə  yaşamasını  təmin  edir.  Bunun  nə-
ticəsində növ populyasiyalarının yaşaması üçün şərait əlverişli istiqamətdə dəyişir.  
 
 
 
 
 
Akvariumun növ müxtəlifliyinin və qida zəncirlərinin öyrənilməsi.  
Təchizat:  içərisində canlı sakinləri olan akvarium. 
İşin gedişi: 
1. Akvariumda hansı su bitkiləri yaşayır? 
2. Onurğasızların hansı nümayəndələrini gördünüz (molyusklar, 
xərçəngkimilər)? 
3. Akvariumda hansı balıqlar yaşayır? Müşahidələrinizə əsasən 
cədvəli doldurun: 
Bitkilər
Heyvanlar
Yosunlar 
Örtülütoxumlular 
Molyusklar 
Xərçəngkimilər 
Balıqlar 
  
  
 
  
  
4. Akvariumda mümkün olan bütün qida zəncirlərini qurun.
  
 
Fəaliyyət
Praktik iş 
Təbii birliklər 
– Akvariumdan 
molyuskları 
çıxarsaq, nə 
baş verər?
 

 
 
151 
 
•   VI  fəsil  •  
Canlılar və ətraf mühit
  
• 
6 
Ekoloji  sistem.  Yaşayış  mühiti  ilə  birgə  götürül-
müş canlıların  istənilən təbii birlikləri (biosenozları) 
ekoloji sistemləri (biogeosenozları) əmələ gətirir. Eko-
loji sistemlərdə maddələr və enerji dövranı baş verir. 
Maddələr  dövranı  zamanı  qeyri-üzvi  maddələr  –  su, 
karbon qazı, azot birləşmələri canlılar tərəfindən  tutu-
laraq istifadə edilir və onlar öləndən sonra isə yenidən 
torpağa qaytarılır.  
İstənilən  ekosistemə  daim  enerji  daxil  olmalıdır. 
Yer üzərində əsas enerji mənbəyi günəşdir. Lakin gü-
nəş  enerjisini  yalnız  avtotroflar  istifadə  edə  bilir.  Avtotroflara  fotosintezedici  bit-
kilər, sianobakteriyalar aiddir ki, bunlar da produsentlər adlanır. Digər orqanizmlər 
hazır  üzvi  maddələrlə  qidalanan  heterotroflara  aid  edilirlər.  Heterotroflar  pro-
dusentlər tərəfindən sintez olunmuş üzvi birləşmələri mənimsəyir, digər maddələrə 
çevirir və minerallaşdırır. Heterotrof orqanizmlər üzvi maddələrin istehlakçıları olan 
konsumentlərə  və  üzvi  maddələri  minerallaşdıran  redusentlərə  bölünürlər.  Kon-
sumentlərə bir çox heyvanlar və həmçinin bəzi göbələklər aiddir.  
Produsent və konsumentlər məhv olduqdan sonra onların üzvi maddələri redu-
sentlərin (əsasən, bakteriyalar və göbələklər) iştirakı ilə qeyri-üzvi maddələrə qədər 
parçalanması nəticəsində maddələr təbiətə qaytarılaraq bitkilər tərəfindən yenidən 
istifadə olunur, yəni maddələr dövranı baş verir.  
Qida zənciri. Ekoloji sistemdə orqanizmlərdən biri digərinin qidasını təşkil edir 
və  nəticədə  qidada  olan  enerji  bir  orqanizmdən  digərinə  ötürülür.  Beləliklə,  qida 
zənciri  yaranır.  Qida  zəncirinə  daxil  olan  ilkin  həlqə  produsentlərdən  ibarət  olur. 
Produsentlər birincidərəcəli konsumentlərin, bunlar isə, öz növbəsində, ikincidərə-
cəli  konsumentlərin  və  s.-nin  qidasını  təşkil  edir.  Qida  zəncirinin  hər  bir  sonrakı 
həlqəsində qidada olan enerjinin 80–95%-i istilik şəklində ətraf mühitə yayılır. Bu-
nun nəticəsində enerji itkisi baş verdiyindən qida zənciri  4–5 həlqədən çox olmur.   
 
 
 
Ekoloji sistemdə 
qida zənciri 
• 
təbii birlik
• 
biosenoz 
• 
biogeosenoz 
• 
yarus 
• 
ekoloji sistem 
• 
produsent 
• 
konsument 
• 
redusent 
• 
biosfer 
A ç a r   s ö z lə r  

 
 
152 
 
Süni biogeosenozlar. Biogeosenozlar insanlar tərəfindən də süni surətdə yaradıla 
bilir.  Süni  biogeosenozlara  tarlalar,  bağlar,  bostanlar  və  s.  aiddir.  Süni  biogeo-
senozlar insanların qayğısı olmadan yaşaya bilmir. Təbii biogeosenozlar isə davamlı 
olub bir çox illər ərzində, demək olar ki, dəyişmir.  
 
İnsan tərəfindən yaradılan süni biogeosenozlar 
 
 
Bağça 
Park
 
Biosfer. Bütün təbii ekosistemlər bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir və onların ha-
mısı birlikdə Yerin canlı təbəqəsini əmələ gətirir. Bu səbəbdən Yer üzərində yaşayan 
canlı aləmə daha iri ekosistem kimi baxmaq olar ki, bu da biosfer adlandırılır. 
 
 
 
 
1. Düzgün ifadələri müəyyən edin: 
A. Bitkilərin yaruslarda yerləşməsi onlara ətraf mühitin imkanlarından (resurslarından) 
daha çox istifadə etməyə imkan verir. 
B. Sürüdə canavarların qarşılıqlı münasibətləri növlərarası rəqabətə misaldır  . 
C. Yırtıcıların fəaliyyəti, adətən, şikarların populyasiyası üçün faydalı olur. 
D. Parazitləri redusentlərə aid edirlər. 
E. Meşə ekosistemlərində  biokütlənin əsas hissəsini ağaclar əmələ gətirir. 
F. Əksər ekoloji sistemlərdə  produsentlər olur. 
G. İstənilən biosenoz ekosistemdir. 
H. Bitkilərin əksəriyyəti produsentdir. 
 
2. Akvariumu təbii su hövzəsi ilə müqayisə edin.  
Bu ekosistemlər arasında ümumi və fərqli cəhətləri Venn diaqramında qeyd edin.  
 
 
 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN
Təbii su hövzəsi 
Akvarium 

 
 
153 
 
•   VI  fəsil  •  
Canlılar və ətraf mühit
  
• 
6 
3. Qida zəncirinə diqqətlə baxın. Cədvəldə verilən hansı sıralar:  
A – ot bitkisinə;  B – dovşana;  C – canavara aid edilə bilər? 
 
   
№ 
Avtotrof 
Heterotrof 
Produsent 
Birincidərəcəli 
konsument 
İkincidərəcəli 
konsument 
1 
Yox 
Bəli 
Yox 
Bəli 
Yox 
2 
Bəli 
Yox 
Bəli 
Yox 
Bəli 
3 
Yox 
Bəli 
Yox 
Yox 
Bəli 
4 
Bəli 
Yox 
Bəli 
Yox 
Yox 
 
 
 
 
 
 

 
 
154 
 
 B
İOLOJİ RİTMLƏR 
 
 
 
 
 
Müxtəlif tədqiqatların nəticələrini əks etdirən qrafikləri nəzərdən keçirin. Hər birini 
şifahi şərh edin.  
 
  
  Qrafikləri hansı ümumi xüsusiyyət birləşdirir?  
  Qrafiklərdən hansı nəticə çıxarmaq olar? 
 
Alınan nəticələrdən harada və necə istifadə etmək olar?
 
 
Bioloji proseslərin intensivliyinin dövri olaraq dəyişməsi bioloji ritmlər adlanır. 
Bioloji ritmlər. Yer üzündə yaşayan bütün canlılar bioloji ritmə uyğunlaşmışlar. 
Bioloji ritmlər Yerin öz oxu və Günəş ətrafında fırlanmasından asılı olaraq işıqlanma 
və  temperaturun  dəyişməsi  nəticəsində  yaranmışdır.  Bu  amillər  sutka,  il  ərzində  
dövri olaraq  dəyişir. Bu səbəbdən canlı orqanizmlərdə sutkalıq, fəsil, illik və bu kimi 
a) 
Qum siçanının 
müxtəlif aylarda 
sutkalıq fəallığı
 
c) 
Məktəblilərin həftə ərzində 
zehni iş qabiliyyəti 
 
Fəaliyyət
42 
 Abiotik amillər nədir? 
 Onlar canlı orqanizmlərə necə təsir göstərir? 
 
 
b) İnsanın sutka ərzində zehni iş qabiliyyəti 

 
 
155 
 
•   VI  fəsil  •  
Canlılar və ətraf mühit
  
• 
6 
ritmlər  meydana  gəlmişdir.  Bioloji  ritmlər 
orqanizmin “bioloji saat” adlanan xüsusi daxili 
mexanizmləri  ilə  saxlanılır.  “Bioloji  saat”  or-
qanizmlərin günün vaxtlarını hiss etmək qabiliy-
yətidir.  Əksər  orqanizmlərdə  sutkalıq  və  fəsil 
ritmləri aydın nəzərə çarpır.  
Sutkalıq ritmlər. Yerin öz oxu ətrafında fır-
lanması  nəticəsində  gecə  və  gündüz  növbələş-
məsi  baş  verir.  Bitkilərdə  gün  ərzində  işıqlan-
manın  dəyişməsi  fotosintez,  transpirasiya,  çi-
çəklərin  açılıb-yumulması  kimi  dövri  olaraq 
təkrarlanan  proses  yaradır.  Temperatur  sutka 
ərzində dəyişir. Bu, bitkilərin inkişafı üçün va-
cib amillərdən biridir; məsələn, pomidor bitkisi 
gündüz orta temperatur +26°C, gecə isə təxmi-
nən +18°C olduqda yaxşı inkişaf edir. 
 Heyvanlarda  gün ərzində fəallıq və dinclik 
fazaları bir-birini əvəz edir. Gündüz həyat tərzi 
keçirən heyvanlar (məsələn: sərçəkimilər, qarış-
qalar və s.) sutkanın işıqlı şəraitində fəal olurlar. 
Yarasalar  isə  əksinə,  gecə  fəal  olduqlarından 
laboratoriyada hətta işıqlanma şəraitində saxlan-
dıqda belə gecə sığınacaq yerlərini tərk edirlər. 
Fəsil ritmləri. Yerin Günəş ətrafında fırlan-
ması ilə əlaqədar baş verir. Bu və ya digər fəslin 
yaxınlaşması  üçün  siqnal  rolunu  temperaturun 
illik  gedişi  ilə  müşayiət  olunan  günün  uzunlu-
ğunun  dəyişməsi  oynayır.  Orqanizmin  günün 
uzunluğuna qarşı verdiyi cavab reaksiyası foto-
periodizm  adlanır.  Günün  uzanmasına  orqa-
nizmlər həyat aktivliyinin artması ilə cavab ve-
rirlər.  
Yaz  fəslində  günün  uzanması  ilə  əlaqədar 
təbiət  tamamilə  oyanır.  Yayın  ikinci  yarısında  
gövdələrə, kök və digər qışlayan orqanlara güclü 
qida  maddələrinin  axını  baş  verir,  meyvə  və 
toxumlar yetişir. Günün uzunluğunun qısalması 
qışa  hazırlığa  siqnal  olur.  Bu  zaman  bəzi  hey-
vanlarda tüləmə başlayır və köçəri quşlar uçub 
gedirlər.  
 
 
 
 
 İnsan orqanizmində bioloji saatla 
idarə olunan 300-dən çox 
funksiya və proses olduğu 
müəyyən edilmişdir. Məsələn, 
sutka ərzində insanın nəbz 
vurğusu artıb-azala bilər:  
səhər saat 9–10-da normaya 
çatır; 
saat 13–14-də azalır; 
saat 16–18 arası tezləşir;  
saat 22–23-də isə yavaşıyır. 
 İnsanın qan təzyiqi saat 12–13 
arası və 18-də maksimum olur. 
Ən aşağı göstəricilər isə səhər 
tezdən və saat 23–24-də olur.  
 Qanda qlükozanın miqdarı sutka 
ərzində dəyişir. Maksimal miqdar 
saat 2, 9, 14, 18 və 22-də olur. 
 Bədənimizin temperaturu da 
sutkalıq ritmdən asılıdır. Səhər 
minimum, günün ikinci yarısında 
isə (saat 18-də) maksimal olur.  
İnsanın bioritmi 
• 
bioloji ritmlər
• 
bioloji saat 
• 
fotoperiodizm 
A ç a r   s ö z lə r  
!

 
 
156 
 
 
 
1. Aşağıda sadalanan hadisələri əks etdirən bioloji 
(sutkalıq, illik) ritmləri müəyyən edin: 
1. Quşların cənub rayonlarına uçub getməsi  
2. Qonur ayıların qış yuxusuna getməsi  
3. Çiçəklərin subhdən açılması  
4. Məməlilərdə tüləmə  
5. Bitkilərin yazda oyanması  
6. İnsanda yuxu və ayıqlıq  
7. İnsanda avitaminozlar  
8. Payızda xəzan hadisəsi  
9. Kirpilərin gecə fəallaşması  
10. Quşların yuva qurması  
11. İnsanın tənəffüs ritmi  
12. Bitkilərdə tumurcuqların şişməsi  
13. Novruzgülünün çiçək açması  
14. Bitkilərdə meyvə və toxumların əmələ gəlməsi   
15. Həşəratlarda inkişaf mərhələlərinin bir-birini əvəz 
etməsi (yumurta – sürfə – pup – yetkin həşərat)