YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

Fəaliyyət
Praktik iş
34 
–  Fikrinizcə, bunun 
səbəbi nədir? 
 
Siz hər gün səhər eyni vaxtda saatın zəngi ilə yuxu-
dan oyanaraq dərsə gedirsiniz. Lakin yay tətili zamanı 
məktəbə  getməsəniz  də,  müəyyən  bir  dövr  ərzində 
yenə həmin vaxtda, amma saatın zəngi çalınmadan 
yuxudan oyanırsınız. 
 
• 
şərtsiz tormozlanma 
• 
şərti tormozlanma 
A ç a r   s ö z lə r  

 
 
124 
 
 
 
 
 
 
 
Reflekslərin tormozlanması. Həm şərtsiz, həm də şərti reflekslər tanış olmayan 
qıcıqların təsirindən tormozlana bilir. Yeni güclü qıcığın təsirindən səmt refleksi ya-
• Şərtsiz ağız suyu ifrazı 
refleksi 
1. Dilin reseptorları. 
2. Ağız suyu ifraz edən mərkəz. 
3. Ağız suyu vəzisi. 
4. Böyük beyin yarımkürələri  
    qabığının qida mərkəzi. 
• Şərtsiz səmt refleksi
 
5. Böyük beyin yarımkürələri 
qabığında işığı qəbul edən 
görmə mərkəzi. 
 
Lampa yanır
• Lampanın yanmasına  
qarşı şərti ağız suyu ifrazı 
refleksinin yaranması 
1. Dilin reseptorları
 
2. Ağız suyu ifraz edən mərkəz. 
3. Ağız suyu vəzisi. 
4. Böyük beyin yarımkürələri  
    qabığının qida mərkəzi. 
5. Böyük beyin yarımkürələri  
    qabığında işığı qəbul edən  
    görmə mərkəzi. 
Lampa 
yanır 
1
• Şərti refleksin meydana 
gəlməsi 
 
2. Ağız suyu ifraz edən 
mərkəz. 
3. Ağız suyu vəzisi. 
4. Böyük beyin yarımkürələri  
    qabığının qida mərkəzi. 
5. Böyük beyin yarımkürələri  
    qabığında işığı qəbul edən  
    görmə mərkəzi. 
6. Qida və görmə mərkəzləri 
arasında müvəqqəti 
əlaqənin yaranması. 
Lampa 
yanır 

 
 
125 
 
•   V  fəsil  •  
Ali sinir fəaliyyəti 
• 
5 
ranır. Bu zaman qıcığın zərərli və ya faydalı olması ayırd edilir. Qıcığın təsiri müd-
dətində  fəaliyyət  dayanır.  Məsələn,  lampanı  yandırdıqda  itdə  ağız  suyu  ifrazı  baş 
verir. Lakin bu zaman güclü zəng səsi eşidildikdə itdə səmt refleksi yarandığından 
ağız suyu ifrazı kəsilir. Belə tormozlanma xarici  və ya şərtsiz tormozlanma adlanır. 
Şərti qıcıqlandırıcı şərtsiz qıcıqlandırıcı ilə möhkəmləndirilmədikdə yaranan şərti 
refleks tədricən zəifləyir və sönür. Bu, daxili və ya şərti tormozlanma adlanır. Mə-
sələn, lampanı yandırıb bir neçə dəfə yemək vermədikdə itdə lampanın yanmasına 
qarşı ağız suyu ifrazı dayanır. Lampa yenidən təsirsiz qıcıqlandırıcıya çevrilir. Buna 
səbəb beyin qabığında qida və görmə mərkəzi arasında yaranan müvəqqəti əlaqənin 
qırılmasıdır. Lakin belə halda şərti refleks tam itmir. Əgər təcrübə təkrarlanarsa, ref-
leks yenidən bərpa olunur.  
Beləliklə, şərti reflekslərin əmələ gəlməsi və tormozlanması sayəsində orqanizm 
mühitin daim dəyişən həyat şəraitinə uyğunlaşır. 
 
 
 
1. Uyğunluğu müəyyən edin. 
 
А. Lampanın qida verməzdən 
əvvəl yandırılması. 
B. Ağız boşluğunda qidanın 
olması. 
C. Lampanın qidalanmadan bir 
qədər əvvəl yandırılması. 
D. Ağızdakı qidaya qarşı ağız 
suyunun ifrazı. 
E. Lampanın işığına qarşı ağız 
suyunun ifrazı. 
1. Şərtsiz 
qıcıqlandırıcı 
2. Təsirsiz 
qıcıqlandırıcı 
3. Şərtsiz refleks 
4. Şərti refleks 
a) Bu, təsirsiz qıcıqlandırıcı ilə şərtsiz 
qıcıqlandırıcının uzlaşmasıdır. 
b) Belə qıcıqlandırıcılar olmadan şərti 
ağız suyu refleksi əmələ gəlmir. 
c) Beyin yarımkürələri qabığının görmə 
nahiyəsini oyandıran qıcıqlandırıcı. 
d) Beyin yarımkürələri qabığının dad 
nahiyəsini oyandıran qıcıqlandırıcı. 
e) Bu şərtlə beyin yarımkürələri qabığında 
görmə və qida mərkəzləri arasında 
müvəqqəti əlaqə yaranır. 
 
2. Suallara cavab verin. Cavablarınızı əsaslandırın. 
A.  İki  uşaq  yolda  gedərkən  baxdıqları  filmi  müzakirə  edirdi.  Gözləmədikləri  anda 
arxadan  maşın  siqnalı  eşidildi.  Uşaqlar  arxaya  baxmağı  düşünmədən  cəld  yoldan 
kənara çəkildilər. Uşaqlar bu hərəkəti şərti, yoxsa şərtsiz refleks nəticəsində etdilər?  
B.  Gecədir və otaqda qaranlıqdır. Siz oyanmısınız və vaxtı bilmək istəyirsiniz. Siz səhvə 
yol vermədən elektrik açarının yerini müəyyən edirsiniz və işığı yandırırsınız. Sizin 
elektrik açarına tərəf hərəkətiniz şərti, yoxsa şərtsiz refleksdir?  
C.  Çox vaxt kiçikyaşlı uşaqlar ağxalatlı insan gördükdə ağlamağa başlayırlar. Bu niyə 
baş verir? 
D.  Vaxtilə dişlərini müalicə etdirərkən ağrı hissi keçirmiş insanlar stomatoloqun kabi-
netinə daxil olduqda rəngləri avazıyır, əlləri titrəyir və onları soyuq tər basır. Bunu 
necə izah etmək olar? 
E.  Bəzən startda dayanan idmançı işarəni gözləyə bilməyərək qaçmağa başlayır. Belə 
idmançıda tormozlanmanın hansı növü zəifləmişdir? 
 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN
Nümunə: D – 1 – b 

 
 
126 
 
 D
ÜŞÜNCƏLİ FƏALİYYƏT. NİTQ. TƏFƏKKÜR 
 
 
 
 
İşin gedişi: 
1. Gözünüz qarşısında olan cisimləri (əşyaları) sadalamadan 1 dəqiqə ərzində ağlınıza 
gələn istənilən sözləri yazın.  
2. Yazdığınız sözlərin sayını müəyyən edin. 
– Fəal, sağlam, öz dilini yaxşı bilən insan 19–21 söz yazır.  
– Göstəricilərin daha aşağı olması (dəqiqədə təqribən 10 söz)  yorğunluq, dili pis 
bilmək və təfəkkürün bir az yavaş tempdə olması deməkdir.  
– Yüksək göstəricilər (dəqiqədə 35–40 söz) çox hərəkətliliyin, sürətli nitqin, təfəkkürün 
yüksək templi olması deməkdir. 
– Bəs sizin öz nəticələriniz nə ilə bağlıdır?
 
 
Düşüncəli fəaliyyət. Ali sinir fəaliyyətinin öyrənilməsi göstərmişdir ki, insan və 
heyvanlarda  şərti  reflekslərin  yaranması  və  tormozlanması  ümumi  qanunauyğun-
luqlarına görə oxşardır. Lakin bəzi hadisələri şərti reflekslərlə izah etmək çətinlik 
törədir. Məsələn, otaqda tavandan asılan bananı ac meymunun bambuk çubuqlarını 
bir-birinə keçirərək götürməsini yalnız şərti refleks adlandırmaq olmaz.  
 
 
Fəaliyyət
35 
– Nitq nədir?  
– Nitq hansı funksiyaları 
yerinə yetirir? 
Bizim hamımız insan cəmiyyətində yaşa-
yırıq. Belə yaşayış bir-birimizlə ünsiyyətdə 
olmaq zərurəti yaradır və biz bunu nitqi-
miz vasitəsilə edirik. 
 
Düşüncəli fəaliyyət 
Tavandan asılan bananı  
götürmək üçün şimpanze 
bambuk çubuqlarını bir-birinə  
calayır. 

 
 
127 
 
•   V  fəsil  •  
Ali sinir fəaliyyəti 
• 
5 
Heyvanların  əşya  və  hadisələr  arasında 
qanunauyğunluqları  duyaraq  yeni  şəraitdə  tətbiq 
etmək  xüsusiyyəti  düşüncəli fəaliyyət  adlanır. 
Orqanizmdə  düşüncəli  fəaliyyətin  səviyyəsi  sinir 
sisteminin  inkişaf  dərəcəsindən  asılıdır.  Düşüncəli 
fəaliyyət – ətraf mühitə uyğunlaşmanın ali formasıdır. Bunun vasitəsilə orqanizm 
nəinki  dəyişən  həyat  şəraitinə  uyğunlaşır,  o  həm  də  bu  dəyişikliyi  əvvəlcədən 
görərək öz davranışında nəzərə alır.  
Nitq. Heyvanlar görmə, eşitmə, qoxu və dad, göz analizatorlarının, yəni birinci 
siqnal sisteminin köməyi ilə ətraf mühitdə rast gəldikləri əşya və hadisələri duyurlar. 
Lakin  heyvanlardan  fərqli  olaraq  insanlar  bu  məqsəd  üçün  həm  də  ikinci  siqnal 
sistemindən – nitqdən istifadə edirlər. Nitq əşya və ya hadisələri ifadə edən sözlərdən 
təşkil olunmuşdur. Hər bir söz ətraf mühitdəki əşya və hadisələrin səslə ifadə edilmiş 
siqnallarıdır.  İnsan duyğu orqanları vasitəsilə qavradığı hər şeyi sözlə ifadə edir.   
Nitq  insanda  anadangəlmə  qabiliyyətdir.  Lakin  insan  uşaq  yaşlarından  cəmiy-
yətdən təcrid edilərsə, danışa bilmir. Uşaq danışmağı 5–6 yaşına qədər öyrənir. Bu 
vaxta qədər  danışa bilmirsə, o, əqli inkişafdan qalır. Uşaqların gələcəkdə hansı dildə 
danışmaları onun ətrafındakı adamların hansı dildə danışmasından asılıdır.  İnsanda 
nitq  funksiyaları  beyinin  bir  çox  hissəsi  ilə  əlaqədardır.  Şifahi  nitqin  formalaş-
masında sol yarımkürələrin alın payı, yazılı nitqin formalaşmasında isə gicgah və 
təpə payları iştirak edir.  
Şifahi və yazılı nitq insana digər insanlarla məlumatları bölüşməyə, öz biliklərini 
sonrakı nəslə ötürməyə imkan verir.  
Təfəkkür.  Düşüncəli  fəaliyyət  insanda  ən  yüksək  səviyyədə  inkişaf  edərək 
təfəkkür şəklində özünü büruzə verir.  
 
 
 
Təfəkkür – insanın əşya və hadisələrə qarşı münasibətlərini  sözlər və obrazların 
köməyi ilə digər insanlara təqdim etmək və ötürmək xüsusiyyətidir. Söz, təfəkkürü 
Təfəkkür əməliyyatları 
Analiz 
Sintez 
 
Müqayisə
Mücərrəd-
ləşdirmə
 
Ümumiləş-
dirmə 
Əşya və hadi-
sələri xəyalən 
hissələrə və 
xüsusiyyətlərə 
(forma, rəng, 
dad...) bölmək 
Hissələri və xü-
susiyyətləri xə-
yalən  birləş-
dirmək 
Əşya və hadisə-
ləri müqayisə et-
mək, onlar ara-
sında oxşarlıqları 
və fərqləri 
tapmaq 
Bir əlaməti di-
gərlərindən ayır-
maq (analiz əsa-
sında həyata ke-
çirilir) 
Əşya və hadisə-
ləri xəyalən 
mühüm əla-
mətlərinə (“bun-
lar meyvədir”) 
görə birləşdirmək 
• 
düşüncəli fəaliyyət 
• 
nitq 
A ç a r   s ö z lə r  

 
 
128 
 
konkret  gerçəklikdən  uzaqlaşdırır,  nəticədə  insanın  nitqi  mücərrəd  təfəkkür  vasi-
təsinə çevrilir. Mücərrəd təfəkkür ikinci siqnal sisteminin iştirakı ilə baş verir. Sözlər 
vasitəsilə  insanlar  hər hansı bir prosesi təsvir etməyi, öz təəssüratlarını ifadə etməyi  
və  mücərrəd  hadisələrdən  obrazlar  yaratmağı  bacarırlar.  Məsələn,  siz  “limon” 
sözünü  eşitdikdə  onun  sarı  rəngli,  şirəli  və  turş  olduğunu  təsəvvür  edirsiniz.  Bu 
zaman ağzınız sulanır və çoxlu selik ifraz edirsiniz. Nəticədə, insan sözlər vasitəsilə 
əşya  və  hadisələri  tam  təsəvvür  edir.  Təfəkkür  özündə  analiz,  sintez,  mücər-
rədləşdirmə, ümumiləşdirmə, yaddaşda olan etalonla müqayisə və bu kimi bir sıra 
əməliyyatları birləşdirir. 
 
 
 
 
1. Düzgün cavab variantını seçin. 
• Gicgah/Ənsə payı yazılı nitqin formalaşmasında iştirak edir. 
• İkinci siqnal sistemi yalnız heyvanlara/insanlara xasdır. 
• Şifahi nitqin formalaşmasında sol/sağ yarımkürələrin alın payı iştirak edir.  
• Əşyaların oxşar və fərqli xüsusiyyətlərinin üzə çıxarılması ümumiləşdirmə/müqayisə prosesi sa-
yəsində baş verir. 
• Mücərrəd təfəkkür birinci/ikinci siqnal sisteminin iştirakı ilə baş verir. 
• Təsəvvürümüzdə əşyaların hissələrinin və ya xassələrinin birləşdirilməsi                         sin-
tez/analiz adlanır. 
 
2.   Cədvəli tamamlayın. 
Təfəkkür əməliyyatları 
Təsvir 
Misal 
Analiz 
 
 
Sintez 
 
 
Ümumiləşdirmə 
 
 
Müqayisə 
 
 
 
3. Nitq və təfəkkür bir-biri ilə necə əlaqədardır? 
 
 
 
 
 
 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN

 
 
129 
 
•   V  fəsil  •  
Ali sinir fəaliyyəti 
• 
5 
 E
MOSİYALAR. YADDAŞ 
 
 
 
 
Emosiyalar. İnsan ətraf aləmə və ya əşyalara qarşı daim öz hislərini təzahür et-
dirir.  Bu,  emosiyalar  (lat.  “emoveo”  –  sarsılmaq,  həyəcanlanmaq)  adlanır.  Emo-
siyalar olmasaydı,  insanda sevinc, kədər duyğusu olmazdı. Emosiyalar, adətən, iki 
qrupa  bölünür:  müsbət  (şənlənmək,  sevinmək,  şad  olmaq,  məmnun  qalmaq)  və 
mənfi  emosiyalar  (qəm,  qüssə,  kədər,  acıqlanmaq,  qorxu,  nifrət  və  s.).  İstənilən 
emosional  vəziyyətlərdə  bədəndə  qan  təzyiqinin  artması,  ürək  döyüntülərinin 
sürətlənməsi  kimi  dəyişikliklər  yaranır.  Nəticədə  qanda  bioloji  fəal  maddələrin 
miqdarı artır. Emosiyalar yaradan belə reaksiyaların fizioloji rolu böyükdür. Belə ki, 
bu zaman  orqanizm öz qüvvəsini  səfərbərliyə alır.  
Hər bir emosiyalardan sonra ifadəli hərəkətlər olur. Bunlar emosiyaların yaratdığı 
gərginliyi  azaldır.  İfadəli  hərəkətlər  nəticəsində  səsin  tonu,  intonasiyası,  insanın 
yerişi,  bədən  vəziyyəti  dəyişir.  Belə  halda  insanın  hansı  emosional  vəziyyətdə 
olduğunu  müəyyənləşdirmək  mümkündür.  İfadəli  hərəkətlər  etməklə  də  müvafiq 
emosiyalar yaratmaq olur. Bunu artistin obraza girməsində görmək mümkündür. O, 
qəhrəmanın obrazını yaratmaqla özü də həmin qəhrəmanın hislərini yaşayır və onda 
müvafiq emosiyalar yaranır.  
Bəzən valideynlər  istənilən ifadəli hərəkətləri etməməsi üçün uşağın istəyini ye-
rinə yetirməyə çalışırlar. Növbəti dəfə uşağın arzusu yerinə yetməyəndə isə o, ifadəli 
hərəkətlərini bilə-bilə artırır. Nəticədə uşaqda getdikcə ərköyünlük yaranır.  
Emosiyaların yaranmasında böyük yarımkürələr qabığının alın və gicgah payı, 
həmçinin ara beyin iştirak edir. Emosiyalar, əsasən, alın payı ilə idarə olunur.   
  
 
Yaddaşın tədqiqi (iş cütlərdə aparılır). 
İşin gedişi (növbə ilə hər iki şagird yerinə yetirir):  
А) 1. Kağız vərəqin üzərində istənilən 10 sözü qeyd edin.  
2.  Sözləri  30  saniyə  ərzində  yoldaşınıza  göstərin  və  onları  yadda  saxlayıb  ucadan 
təkrarlamağı xahiş edin.   
3. Nəticələri araşdırın. 
В) Müəllimin sıra ilə söylədiyi 10 sözü 5 saniyədən sonra vərəqə yazın. Nəticələri araşdırın. 
(Əgər  6  sözdən  az  yadda  saxlamısınızsa,  deməli,  yaddaşınız  zəifdir  və  siz  onu  məşq 
etdirməlisiniz, 6–9 söz – yaxşı, 10 söz – əla yaddaşınızın olduğunu göstərir.) 
• Birinci təcrübə ikincidən nə ilə fərqlənir? Təkrar etdiyiniz məlumatın keyfiyyəti 
nədən asılıdır?
 
 
 
Fəaliyyət
36 
– Nə üçün məlumatların hamısı 
yadda qalmır? 
– Nə qədər məlumatları və hansı 
müddətə yadda saxlaya 
bilirsiniz? 
Dərsdə müəllimi dinləyən zaman siz 
onun izah etdiklərini yadda saxlamağa 
çalışırsınız. Növbəti dərsdə siz 
yaddaşınızda nəyi saxlamısınızsa, 
onu təkrar edə bilirsiniz.
 

 
 
130 
 
Yaddaş. İnsanın mərkəzi sinir sisteminin köməyi ilə fərdi məlumat toplamaq, onu 
yadda saxlamaq və lazım gəldikdə istifadə etməklə səciyyələnən  proseslər məcmusu 
yaddaş  adlanır.  Yaddaşın  formalaşmasında  beyin  qabığı  iştirak  edir.  Onun  xüsusi 
mərkəzi yoxdur. Lakin qabığın alın və gicgah payı zədələndikdə yaddaş itir. 
Müasir təsəvvürlərə görə, yaddaşla əlaqəli olan beyin şöbələri bir-biri ilə qapalı 
zəncirlər sistemi ilə əlaqədardır. Belə zəncirlər sistemindən keçən sinir impulsları 
buradakı sinir hüceyrələrində baş verən biosintez  proseslərində dəyişikliklər yaradır. 
Nəticədə yaddaşın izini daşıyan xüsusi maddələr əmələ gəlir. İmpulslar bu neyron-
lardan  nə  qədər  çox  keçərsə,  bu  maddələr  bir  o  qədər  çox  yaranır.  Bu  səbəbdən 
materialın yadda yaxşı qalması üçün o, daim təkrar olunmalıdır. 
Yaddaşın növləri. Yaddaş – xatırlama, yaddasaxlama və təkraretmə kimi pro-
seslərdən ibarətdir. Bu proseslərin müddətindən asılı olaraq 3 tip yaddaş ayırırlar. 
Sensor və ya ani yaddaş reseptorlardan gələn məlumatın təsir izlərini bir neçə 
saniyə  saxlaya  bilir.  Əgər  daxil  olan  siqnallar  beyinin  ali  şöbələrini  cəlb  etmirsə, 
yaddaş izləri silinir və reseptorlar yeni siqnalları qəbul edir.  
Əgər reseptorlardan gələn məlumat vacib olarsa, o, qısamüddətli yaddaşa keçir. 
Onlarda hazırkı anda  insanın fikirləşdiyi məlumat saxlanılır. Əgər məlumat təkrar 
daxil olmazsa, o, yaddaşdan silinir. Yalnız təkrarla və ya digər yadasalmalarla möh-
kəmləndirilən məlumatlar uzunmüddətli yaddaşa daxil olur və uzun müddət ərzində 
– aylarla, illərlə yadda qalır.  
Məlumatın yaddaqalma xüsusiyyətinə görə iki cür yaddaş ayırırlar: iradi və qey-
ri-iradi yaddaş. Qeyri-iradi yaddaşda məlumatın yadda saxlanılması üçün heç bir 
cəhd olunmur. Bu yaddaş şüurun nəzarəti olmadan formalaşır. İnsanın əksər həyat 
təcrübəsi  belə yaddaş nəticəsində qazanılır. 
İradi  yaddaşda  məlumatın  yadda  saxlanılması  zamanı    şüur  işə  qoşulur.  İnsan 
məlumatı yadda saxlamaq üçün öz qarşısına məqsəd qoyur. Qeyri-iradi yaddaş, əsa-
sən,  uşaqlarda daha güclü olur. 
Məlumatın yaddaqalma xüsusiyyətlərinə görə yaddaş aşağıdakı növlərə  bölünür: 
hərəkət yaddaşı, obrazlı yaddaş, emosional yaddaş  və söz yaddaşı. 
Hərəkət yaddaşı hərəki vərdişlər əsasında hər hansı hərəkətlərin yadda saxlanıl-
ması və təkrar edilməsidir; məsələn: idman hərəkətləri, rəqs etmək, yazı yazmaq. 
Obrazlı yaddaş insanların üzlərini, səsini, təbiət lövhələrini, qoxuları, musiqini  
yadda  saxlamaq  və  təsvir  etməkdir.  Obrazlı  yaddaş  artistlərdə,  şairlərdə,  rəssam-
larda,  yazıçılarda  daha  yaxşı  inkişaf  edir.  Görmə,  eşitmə,  qoxubilmə,  dadbilmə 
orqanları obrazların yadda saxlanılmasına və təsvir olunmasına  imkan verir. 
Emosional yaddaş insanın keçirmiş olduğu hislərinin daha yaxşı yadda saxlanıl-
masıdır.  Emosional  vəziyyətdə  insanda  yaranan  bioloji  fəal  maddələr  məlumatın 
daha yaxşı yadda saxlanılmasına səbəb olur. Emosional yaddaş hislər yaddaşıdır. Bu 
səbəbdən müsbət və ya mənfi emosiyalarla əlaqədar olan şeylər daha yaxşı yadda 
qalır. 
Söz yaddaşı insanın oxuduğu, eşitdiyi, danışdığı sözləri yadda saxlamaq və təkrar 
etmək qabiliyyətidir.  
Yaddaşın tipləri bir-biri ilə əlaqəlidir. Bəzən məluma-
tın yadda saxlanılmasında bir neçə yaddaş növləri iştirak 
edir. Analizatorlarla əlaqəli yaddaş növləri də var. 
• 
emosiyalar
• 
yaddaş 
A ç a r   s ö z lə r  

 
 
131 
 
•   V  fəsil  •  
Ali sinir fəaliyyəti 
• 
5 
Yaddaş 25 yaşlarında daha yaxşı inkişaf edir. 50 yaşından sonra zəifləyir. Peşə 
yaddaşı ahıl yaşda da qalır. Məşq etdirməklə yaddaşı daha da gücləndirmək müm-
kündür. 
 
 
1. Sxemləri tamamlayın. 
 
 
2. İstənilən iki emosiyanı plan üzrə təsvir edin. 
А) Emosiyanın adı  
 
В) Emosiyanın tipi (müsbət və ya mənfi) 
С) Yaranma səbəbi 
 
D) Xarici görünüşdə dəyişiklik (göz, üz ifadəsi, jestlər və s.) 
E) Seçdiyiniz emosiyaya uyğun sxematik təsviri seçin və dəftərinizdə şəklini çəkin.  
 
 
3. Məşhur insanların portretlərinin reproduksiyalarını seçin. Onlarda təsvir olunan 
insanların emosional vəziyyətini şifahi təsvir edin. 
4.  Məktəblinin yaddaşını məşq etdirmək üçün effektiv üsullar təklif edin. 
 
 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN
YADDAŞ TİPLƏRİ

 
 
132 
 
 Y
UXU 
 
 
 
 
 
“Müxtəlif yaşlı insanların yuxusunun davametmə müddəti” cədvəlindəki 
göstəriciləri analiz edin. 
İnsanın yaşı 
Sutka ərzində yuxunun müddəti (saatla) 
Yeni doğulmuş 
21 
6 ay – 1 yaş 
15 
4 yaş 
12 
10 yaş 
10 
14 yaş 
8–9 
Yaşlı 
7–8 
 
– İnsan yaşa dolduqca yuxunun davametmə müddəti necə dəyişir? Bunu nə ilə izah 
etmək olar?
 
 
Yuxu  insanın  dövri  olaraq  baş  verən  funksional  vəziyyətidir.  Bu  zaman  onun 
məqsədyönlü fəaliyyəti  və  ətraf mühitlə aktiv əlaqəsi olmur. Yuxu zamanı beyinin 
aktivliyi azalmır, lakin beyin öz işini yenidən qurur.  
İnsanda  yuxu  normal  fizioloji  prosesdir.  Onun  müddəti  insanın  fizioloji  və-
ziyyətindən və yaşından asılı olaraq dəyişir.  
Yuxu fazaları.  Ortayaşlı adamlarda 7–8 saatlıq yuxu 4–5 tsikldən ibarət  olur. 
Hər tsikli 2 fazaya –  ləng  və tez yuxu fazalarına ayırırlar. 
Ləng yuxu fazası insan yatarkən başlayır və 
1–1,5  saat  davam  edir.  Bu  zaman  maddələr 
mübadiləsinin intensivliyi azalır, əzələlər boşa-
lır, ürək, tənəffüs və həzm orqanlarının fəaliy-
yəti zəifləyir, temperatur aşağı düşür. 
Fəaliyyət
37 
– İnsan niyə 
yuxusuz yaşaya 
bilməz? 
 
İnsan öz həyatının 1/3 hissəsini yuxuda keçirir. Yuxu 
insana qida və su kimi zəruridir. Əgər insan 3 sutka ər-
zində yatmırsa, onun diqqəti, yaddaşı pozulur, emosi-
yaları kütləşir, əmək qabiliyyəti aşağı düşür. Bəzi hal-
larda onda müxtəlif qarabasmalar da baş verir.
 
• 
ləng yuxu
• 
tez yuxu 
A ç a r   s ö z lə r  

 
 
133 
 
•   V  fəsil  •  
Ali sinir fəaliyyəti 
• 
5 
Tez yuxu fazası ləng yuxudan sonra başlayır və 10–15 dəqiqə davam edir. Bu 
zaman daxili orqanların aktivliyi güclənir, nəbz vurğusu, tənəffüs hərəkətləri artır, 
bədən temperaturu yüksəlir, gözü hərəkət etdirən əzələlər, mimiki və ayrı-ayrı əzə-
lələr yığılır.  Səhərə yaxın tez yuxunun müddəti artaraq 20–30 dəqiqəyə çatır. Tez 
yuxu  müddətinin  uzanması  yuxudan  oyanma  anında  orqanizmin  funksiyalarının 
fəallaşmasına səbəb olur. 
Yuxunun fizioloji təbiəti. Beyin kötüyündə elə mərkəzlər var ki, yuxu, ayıqlıq 
və yuxuda ikən hərəkətlərin tormozlanmasına cavabdehdir. Məsələn, ayıq halda olan 
pişiyin yuxuya cavabdeh olan mərkəzini qıcıqlandırdıqda o büzüşərək yatır. Ayıq-
lığa cavabdeh hüceyrələri qıcıqlandırdıqda isə pişik oyanır və qulaqlarını şəkləyir. 
Yuxuda ikən hərəkətlərin tormozlanması mərkəzinin hüceyrələri dağıdıldıqda onlar 
gördükləri yuxunun hərəkətlərini təkrar edir.