YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün
Yüklə 4,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
partenogenez
• hermafrodit A ç a r s ö z lə r 84 g) ilkin dişi cinsiyyət hüceyrəsinin bölünməsi sayəsində, sonda böyük hüceyrə və üç kiçik yönəldici cisimcik yaranır. 2. Səhv cümlələri tapıb düzəliş edin. A. Böyümə mərhələsində DNT-nin ikiləşməsi baş verir. B. Həlqəvi qurdlar hermafrodit orqanizmlərə aiddirlər. C. Mayalanma getmədən qametdən yeni orqanizmin yaranması partenogenez adlanır. D. Yetişmə fazasında meyoz prosesi nəticəsində 3 yumurta-hüceyrə və bir yönəldici cisim əmələ gəlir. E. Мeyozun ikinci bölünməsi zamanı ilkin erkək cinsi hüceyrədə eyni cür 4 hüceyrə yaranır və onlardan spermatozoidlər formalaşır. F. Partenogenezə yastı qurdlarda rast gəlinir. G. Qametogenez nəticəsində diploid xromosom yığımlı spermatozoidlər və yumurta- hüceyrələr yaranır. H. Ziqotun yaranması ilə nəticələnən erkək və dişi qametin birləşməsi prosesi qametogenez adlanır. 3. Sxemə diqqət yetirin. Sxemdə A, B hərfləri və 1–9 rəqəmləri ilə nə işarə olunmuşdur? homoloji xromosomlar ikiləşmiş homoloji xromosomlar A B 3 85 • III fəsil • Orqanizm tam bir sistemdir • B İTKİLƏRDƏ CİNSİ ÇOXALMA Yosunlar əlverişsiz şəraitdə, adətən, cinsi yolla çoxalır. Bu zaman onların bəzi nümayəndələrində (xlamidomonada, ulotriks və s.) eyni tipli, haploid xromosom yığımına malik qametlər yaranır. Qametlərin birləşməsi nəticəsində ziqot əmələ gəlir. Ziqot qalın qabıqla örtülərək qışlayır və əlverişli şəraitdə meyoz yolla bölü- nərək sonda 4 ədəd yeni fərdə başlanğıc verir. Çoxhüceyrəli yaşıl yosun olan spirogirada cinsi proses konyuqasiya tipində baş verir. Konyuqasiya edən yosun hüceyrələrinin birinin möhtəviyyatı digərinə keçir. Onların nüvələrinin birləşməsi nəticəsində yaranan ziqotdan yeni yosun inkişaf edir. Bəzi çoxhüceyrəli yosunların (laminariya, porfira) çoxalması prosesində nəsil növbələşməsi, yəni cinsi və qeyri-cinsi nəslin bir-birini əvəz etməsi müşahidə olunur. – A və B şəkillərində hansı bitkilərin çoxalması göstərilmişdir? Şəkillərə diqqətlə baxın, biologiyadan aldığınız əvvəlki biliklərinizə əsaslanaraq cədvəli doldurun. Bitkinin adı Sporofit Sporofitin xromosom yığımı Qametofit Qametofitin xromosom yığımı А В – Bu bitkilərin həyat tsiklində oxşar və fərqli cəhətlər hansılardır? Qametofit* – cinsi nəsil. Sporofit*– qeyri-cinsi nəsil. Sporofit* Qametofit* Qametofit Ziqotun yaranması A B İlk cücərti, qametofit Sporlar Sporofit Fəaliyyət 23 – Mamırların və qıjıkimilərin çoxalması necə baş verir? – Bu bitkilərin çoxalmasının örtülütoxumlulardan fərqi nədədir? 86 Ali bitkilərdə nəsil növbələşməsi. Ali sporlu bitkilərdə spordan haploid cinsi nəsil inkişaf edir, cinsi nəsildə cinsiyyət hüceyrələri yaranır. Mamırlarda (quş ma- mırında) cinsi nəsil yetkin bitkidir və uzun ömürlüdür. Bu səbəbdən mamırlarda cinsi nəsil üstünlük təşkil edir. Qıjılarda və toxumlu bitkilərdə isə cinsi nəsil zəif inkişaf edir və ömrü az olur. Belə ki, qıjıkimilərdə spordan cücərti inkişaf edir. Cücərti rizoid vasitəsilə torpağa bərkiyir. Cücərtinin üzərində cinsiyyət hüceyrələri for- malaşır. Mamırlarda və qıjıkimilərdə cinsi çoxalma su mühiti ilə sıx bağlıdır. Suyun iştirakı ilə spermatozoid yumurta-hüceyrəyə doğru hərəkət edə bilir. Ali bitkilərdə nəsil növbələşməsi Əgər mamırlarda cinsi nəsil üstünlük təşkil edirdisə, qıjıkimilərdə o, cücərti şək- lində olur. Toxumlu bitkilər müxtəlif sporlardan inkişaf edən ayrıcinsli qametofitlərə malikdir. Mikrosporlar erkək cinsi hüceyrələrə, makrosporlar isə dişi cinsi nəslə başlanğıc verir. Toxumlu bitkilərdə cinsi nəsil (qametofit) güclü reduksiyaya uğra- mışdır. Çiçəkli bitkilərdə erkək qametofit tozcuq dənəciyi olub erkəkcik tozluğunda ye- tişir və mikrospordan əmələ gəlir. Yetişmə dövründə tozcuq dənəciyində iki nüvə – vegetativ və generativ nüvə yaranır. Dişi qametofit makrospordan yaranır və yumurtacığın içərisində yerləşən rüşeym kisəsindən ibarətdir. Rüşeym kisəsində bir sıra bölünmələr baş verir. Nəticədə rü- şeym kisəsində arasında yumurta-hüceyrə olan altı haploid hüceyrə və bir ədəd dip- loid mərkəzi hüceyrə əmələ gəlir. İkiqat mayalanma. 1898-ci ildə rus alimi S.Q.Navaşin örtülütoxumlularda (çiçəkli bitki- lərdə) xüsusi tip mayalanma kəşf etdi ki, bu da ikiqat mayalanma adlandırıldı. Tozlanma zamanı erkəkcik tozcuğu dişici- yin ağızcığına düşərək cücərməyə başlayır. • qametofit • sporofit • ikiqat mayalanma A ç a r s ö z lə r 3 87 • III fəsil • Orqanizm tam bir sistemdir • Tozcuq borusunda generativ nüvə bölünərək iki erkək qameti – spermiləri əmələ gətirir. Spermilərin qamçısı olmadığı üçün aktiv hərəkət edə bilmir. Tozcuq borusu uzanaraq yumurtacığın tozcuq girəcəyi olan hissədə rüşeym kisəsinə birləşir. Bun- dan sonra borunun ucu dağılır və hər iki spermi rüşeym kisəsinə daxil olur. Onlardan biri yumurta-hüceyrə ilə birləşərək ziqot əmələ gətirir. Digər spermi isə mərkəzi hü- ceyrə ilə birləşir və triploid (3n) endospermi əmələ gətirir. Belə mayalanma prosesi ikiqat mayalanma adlanır. İkiqat mayalanma çiçəkli bitkilər üçün səciyyəvidir. İkiqat mayalanma nəticəsində çiçəkli bitkilərin rüşeymləri ehtiyat qida maddələri ilə təmin olunur ki, cücərən zaman bu maddələri sərf edir. Meyvəyanlığı toxumu qoruyur və onların daha yaxşı yayılmasını təmin edir. 1. Cümlələrdəki səhvləri müəyyən edərək düzəldin. 1) Yosunlar əlverişli şəraitdə, adətən, cinsi yolla coxalır. 2) Ali bitkilərdə cinsiyyət hüceyrələri spordan inkişaf edən diploid cinsi nəsildə yaranır. 3) Mamırlarda qeyri-cinsi nəsil üstünlük təşkil edir. 4) Quş mamırında qeyri-cinsi nəsil yetkin bitkidir. 5) Çiçəkli bitkilərdə tozluq erkək qametofitdir. 2. Düzgün cavabı seçin: Çiçəkli bitkilərdə tozlanma zamanı erkəkcik tozcuğu/saplağı dişiciyin ağızcığına düşərək cücərməyə başlayır. İkiqat mayalanma 1. Toxum qabığı 2. Rüşeym 3. Endosperm 4. Spermi ilə mərkəzi hüceyrənin birləşməsi 5. Spermi ilə yumurta hüceyrənin birləşməsi 6. Dişi cinsiyyət hüceyrəsinin yaranması 7. Erkək cinsiyyət hüceyrəsinin yaranması ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN 88 Tozcuq borusunda generativ nüvə bölünərək iki erkək qameti – spermi- ləri/spermatozoidləri əmələ gətirir. Tozcuq borusu uzanaraq dişiciyin ağızcığına/yumurtacığın rüşeym kisəsinə birləşir. Rüşeym kisəsinə daxil olan spermilərdən biri mərkəzi hüceyrə ilə birləşir və onun xromosom yığımı diploid/triploid olur. İkiqat mayalanma çiçəkli/çılpaqtoxumlu bitkilər üçün səciyyəvidir. Mayalanmadan sonra yumurtacıqdan/yumurtalıqdan meyvə yaranır. Mayalanmış mərkəzi hüceyrədən endosperm/toxumun rüşeymi yaranır. 3. “Tozcuq borusunun böyüməsi və ikiqat mayalanma” şəklinə baxın. 1-dən 9-a qədər hansı strukturlar, 10 və 11 rəqəmləri ilə hansı proseslər işarələnmişdir? 4. Suallara cavab verin: Adi şamın tozcuq hüceyrəsi və sper- miləri üçün hansı xromosom yığımı səciyyəvidir? Çiçəkli bitkilərin spermiləri və endosperm hüceyrələri hansı xromosom yığımına malikdir? O RQANİZMLƏRİN FƏRDİ İNKİŞAFI Orqanizmin mayalanmadan ölənə qədər olan fərdi inkişaf dövrü ontogenez (yun. “ontos” – mövcud, “genesis” – mənşə, doğulma) adlanır. Cinsi yolla çoxalan orqa- nizmlərdə fərdi inkişaf mayalanmadan sonra ziqotun bölünməsi ilə başlayır. Ontogenezin dövrləri və mərhələləri. Çoxhüceyrəli heyvanların ontogenezi embrional və postembrional dövrlərə bölünür. Embrional dövr. Ziqotun bölünməsindən yeni orqanizmin yumurtadan və ya rü- şeym qişasından çıxmasına qədər olan dövrü əhatə edir. 24 – Mayalanmış yumurta-hüceyrə necə adlanır? – Həşəratların, balıqların, suda-quruda yaşayanların rüşeyminin inkişafı necə gedir? 1 2 3 4 5 6 7 Ontogenezin embrional dövrü 1 – ziqot, 2–5 – blastomerlər, 6 – birqatlı rüşeym, 7 – rüşeym qatlarının yaranması 3 89 • III fəsil • Orqanizm tam bir sistemdir • Mayalanmadan müəyyən müddət keçdikdən sonra ziqot bölünməyə başlayır. Bir- birinin ardınca baş verən mitoz bölünmə nəticəsində bir iri mayalanmış hüceyrədən – ziqotdan – çoxlu miqdarda kiçik hüceyrələr – blastomerlər yaranır. Bu hüceyrə- lərdən daha sonra çoxhüceyrəli rüşeym formalaşır. Rüşeymin hüceyrələrinin bölün- məsi nəticəsində rüşeym qatları, orqan və orqanlar sistemi meydana gəlir. Postembrional dövr. Doğumdan sonrakı və ya rüşeymin qabığından çıxan döv- ründən başlayır. Ontogenezin postembrional dövrünün həmçinin öz mərhələləri – formalaşma və böyümə, yetkinlik, ölümlə başa çatan qocalıq mərhələləri olur. Heyvanlarda inkişaf tipləri. Heyvanlarda postembrional inkişafı iki tipə ayı- rırlar: düzünə və dolayı. Müvafiq xanalara “ + ” və ya “ – ” işarəsi qoymaqla cədvəli dəftərinizdə tamamlayın. Hər bir orqanizmə xas olan inkişaf tipini qeyd edin. Ziqot Sürfə Pup Yetkin fərd Düzqanadlılar Pulcuqqanadlılar Suda-quruda yaşayanlar Quşlar İnsan – Canlı orqanizmlərin inkişaf tipləri hansı səciyyəvi xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir? Fəaliyyət Təxminən 1980-ci illərdə nəsli kəsilmiş, Avstraliyada yaşayan Rheobatrachus silus qurbağası nəsil qayğısına xüsusi bir üsulla qalırdı. Mayalanmış yumurtaları mədəyə ötürürdü. Yumur- taları əhatə edən prostoq- landin maddəsi mədə şirə- sinin ifrazına mane olurdu. Buna görə həmin dövrdə mədə əsas vəzifəsini yerinə yetirmirdi. Vaxtı ça- tanda isə qurbağa çömçə- quyruqları xaric edirdi. 90 Düzünə inkişaf tipində sürfə mərhələsi olmur və yetkin fərdə oxşayan orqanizm meydana gəlir. Bu inkişaf tipi bir çox canlılar, məsələn, sürünənlər, quşlar, məməli- lər üçün səciyyəvidir. Sürünən və quşlarda yumurta-hüceyrə sarılıqla zəngin olur. Rüşeymin inkışafı yumurtanın içərisində gedir. Onun qida maddələri ilə təmin olunması yumurtada olan sarılığın hesabına baş verir. Plasentalı ali məməlilərdə yumurta-hüceyrədə, demək olar ki, qida maddələri olmur. Rüşeymin qida maddələri ilə təmin olunması ana orqanizmin hesabına həyata keçirilir. Bu səbəbdən də belə inkişaf bətndaxili inkişaf adlanır. Heyvanlarda dolayı inkişafın formaları Dolayı inkişaf tipində sürfə mərhələsi olur. Yumurtadan çıxan sürfə bir sıra çevrilmədən sonra yetkin fərdə oxşayır. Sürfə mərhələsinin öz inkişafını tamam- laması üçün yumurta-hüceyrə lazımi sarılığa malik olur. Dolayı yolla inkişaf suda- quruda yaşayanlar, sifoid meduzaları, həşəratlar, bəzi başqa heyvanlar üçün səciy- yəvidir. Bunlarda sürfə mərhələsi öz inkişafını həyata keçirmək üçün xüsusi uyğun- laşma əlamətlərinə malik olur. Məsələn, qurbağa sürfəsi olan çömçəquyruğun suda yaşamasını təmin etmək üçün axıcı bədən forması, qəlsəmə tənəffüsü, quyruq, yan xətt orqanı xarakterikdir. Bunların köməyi ilə o, suda üzə bilir. Sonra sürfə çevrilmələrə məruz qalaraq uyğunlaşma əlamətlərini itirir və yetkin qurbağaya çevrilir. Bir çox heyvanlardan fərqli olaraq bitki- lərdə orqan və toxumaların formalaşması təkcə rüşeymin inkişafı dövründə deyil, həm də bütün postembrional inkişaf zamanı davam edir. Tam çevrilmə ilə gedən inkişaf Qeyri-tam çevrilmə ilə gedən inkişaf Pup Tırtıl (sürfə) Yumurta Erkək Dişi Yumurta Sürfələr Yetkin fərd Yetkin mərhələ • embrional dövr • postembrional dövr • blastomer • düzünə inkişaf • dolayı inkişaf • bətndaxili inkişaf A ç a r s ö z lə r 3 91 • III fəsil • Orqanizm tam bir sistemdir • 1. Cədvəli tamamlayın. Ontogenezin dövrləri Dövrün xüsusiyyətləri Embrional Postembrional 2. Düzgün ifadələri müəyyən edin: a) Plasentalı ali məməlilərin yumurta-hüceyrəsi sarılıqla zəngin olur. b) Düzünə inkişaf tipində sürfə mərhələsi olmur. c) Quşlar üçün dolayı yolla inkişaf səciyyəvidir. d) Mitoz bölünmə nəticəsində ziqotdan çoxlu miqdarda blastomerlər əmələ gəlir. e) Dolayı inkişaf edən heyvanlarda postembrional dövrdə yetkin fərdə oxşayan orqanizm meydana gəlir. f) Bitkilərdə haploid cinsi nəsil – qametofit adlanır. g) Örtülütoxumlu bitkilərin həyat dövriyyəsində sporofit nəsil üstünlük təşkil edir. 3. Ontogenez prosesinə aid ifadələri sxemin müvafiq xanalarına yerləşdirin: 1. Tam metamorfoz 2. Cinsi yetişkənlik dövrünə çatması 3. Birqat çoxhüceyrəli rüşeymin yaranması 4. İntensiv böyümə, bədən nisbətlərinin dəyişməsi 5. Ziqotun əmələ gəlməsi 6. Çoxqatlı rüşeymin formalaşması 7. Toxumaların və orqanların formalaşması 8. Yetkinlik 9. Qocalma və təbii ölüm ONTOGENEZ Embrional dövr Postembrional dövr ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN 92 1. Sxemi dəftərinizə çəkin və tamamlayın: 1. Müvafiq ədəbiyyat, yaxud internet resurslarından istifadə edərək Publisher, yaxud WORD proqramında (A4 ölçülü kağızlarda) “Azərbaycanın bioloq alimləri” mövzu- sunda buklet hazırlayın. Məlumatı aşağıdakı plan əsasında təşkil edin: Alimin S.A.A. Fotoşəkli Yaşadığı illər Qısa tərcümeyi-halı Elmi xidmətləri 2. Elmi-populyar ədəbiyyat, yaxud internet resurslarından istifadə edərək müxtəlif aləmlərin nümayəndələrinin quruluşu və həyat fəaliyyəti barədə maraqlı faktlar toplayın. Məlumatı elektron təqdimat formasında təqdim edin. 3. İnternet resurslarından istifadə edərək “Klonlaşdırma: mahiyyəti və əhəmiyyəti. Klonlaşdırmanın müasir aspektləri” mövzusuna dair məlumat toplayaraq referat yazın. “Klonlaşdırma” mövzusunda (müsbət və mənfi cəhətləri) debat təşkil edin. 4. Müvafiq ədəbiyyatdan və resurslarından istifadə edərək Azərbaycanda yeni bitki sortlarının alınmasına dair məlumatlar toplayın. Məlumatı sistemləşdirin və elektron təqdimat formasında təqdim edin. 5. Müvafiq ədəbiyyat (jurnal, qəzet məqaləsi və s.), yaxud internet resurslarından istifadə edərək “Müxtəlif taksonomik qrupların (suda-quruda yaşayanlar, sürünənlər, quşlar və ya məməlilər) ontogenezinin xüsusiyyətləri” mövzusunda A3 ölçülü və- rəqdə fotokollaj tərtib edin. L a y i h ə Ü m u m i l ə ş d i r i c i t a p ş ı r ı q l a r 3 93 • III fəsil • Orqanizm tam bir sistemdir • 2. Düzgün variantı müəyyən edin: Yaşıl evqlen tumurcuqlanma/ ikiyə bölmə yolu ilə çoxalır. Ağ planarinin/ infuzor-tərliyin bədəninin qopmuş hissələrindən tam orqanizm inkişaf edə bilər. Qeyri-cinsi çoxalmada adətən bir/iki valideyn iştirak edir. Bitkilərdə vegetativ çoxalma gövdə/toxum vasitəsi ilə aparılır. Yosunlar/Birləpəli bitkilər sporla çoxalır. Cinsi çoxalma zamanı meydana gələn orqanizm ətraf mühitin dəyişən şəraitinə dözümlü olur/olmur. 3. Verilən açar sözlərindən istifadə edərək ifadələri tamamlayın: a) Qametlərin yaranması prosesi __ adlanır. b) Öz inkişafının birinci mərhələsində ilkin cinsiyyət hüceyrələri __ yolla bölünür. c) İlkin erkək cinsi hüceyrələrindən __ nəticəsində eyni cür 4 hüceyrə yaranır . d) Erkək və dişi qametin birləşməsi prosesi __ adlanır. e) Mayalanma getmədən qametdən yeni orqanizmin yaranması __ adlanır. f) Bir fərddə hər iki cinsiyyət orqanı olan orqanizmlər __ adlanır. Açar sözlər: meyoz, mayalanma, qametogenez, hermafrodit, partenogenez, mitoz 4. İkiqat mayalanma mərhələlərinin düzgün ardıcıllığını müəyyən edin. Sxemi dəftərinizə çəkin və tamamlayın. a) Spermilərdən biri yumurta hüceyrə ilə birləşərək ziqot əmələ gətirir. b) Erkəkcik tozcuğu dişiciyin ağızcığına düşərək cücərməyə başlayır. c) Tozcuq borusunda generativ nüvə bölünərək iki erkək qameti – spermiləri əmələ gətirir. d) İkinci spermi mərkəzi hüceyrə ilə birləşir və triploid xromosom yığımlı endospermi əmələ gətirir. e) Borunun ucu dağılır və hər iki spermi rüşeym kisəsinə daxil olur. f) Tozcuq borusu uzanaraq yumurtacığın tozcuq girəcəyi olan hissədə rüşeym kisəsinə birləşir. 5. Düzgün ifadələri müəyyən edin: 1) Həşərattutan nepentes bitkisi avtotrof orqanizmdir. 2) Şərait əlverişsiz olduqda birhüceyrəlilərin əksəriyyəti qalın qabıqla örtülərək sista əmələ gətirir. 3) Heterotroflar arasında saprofit və parazitlər mövcuddur. 4) Dolayı inkişaf tipində sürfə mərhələsi olur. 5) Poliomielit virusu qaraciyəri zədələyir. 6) Birhüceyrəli orqanizmlərə birhüceyrəli yosun olan xlorellanı və yaşıl evqleni aid edirlər. 7) Düzünə inkişaf tipi sürünənlər və quşlar üçün səciyyəvidir. 8) Orqanizmin mayalanmadan ölənə qədər olan fərdi inkişaf dövrü qametogenez adlanır. II bölmə ÜZVİ ALƏMİN TƏKAMÜLÜ 2 IV fəsil • Populyasiya. Növ • V fəsil • Ali sinir fəaliyyəti • 95 • IV fəsil • Populyasiya. Növ • 4 N ÖV VƏ ONUN KRİTERİLƏRİ Növlər morfoloji, fizioloji və biokimyəvi xüsusiyyətlərinə görə bir-birinə oxşar olan fərdlər cəmidir. Onlar təbiətdə müəyyən arealı tutur və sərbəst çarpazlaşaraq döllü nəsil verir. Hər bir növ müəyyən əlamət və xüsusiyyətlərinə görə digərindən fərqlənir. Bu xüsusiyyətlərin cəmi kriterilər adlanır. Morfoloji kriterinin öyrənilməsi İşin məqsədi: iki müxtəlif növə aid olan bitkinin morfoloji xüsusiyyətlərini təyin edib müqayisə aparmaq, oxşar və fərqli cəhətləri barədə nəticə çıxarmaq. İşin gedişi: 1. Təklif olunan bitkilərin və ya onların şəkillərinin nümu- nələrinə diqqətlə baxın. 2. İki bitkinin morfoloji xüsusiyyətlərini cədvəldə qeyd edin. Oxşarlıq və fərqləri barədə nəticə çıxarın. Bitkinin təsvir planı Paxla Günəbaxan 1. Kök sistemi 2. Gövdə (dikduran, sərilən və s.) 3. Yarpaqların yerləşməsi 4. Yarpağın quruluşu: sadə və ya mürəkkəb 5. Çiçək, çiçək qrupu 6. Meyvə – Morfoloji əlamətlərə görə bitkinin hansı növə aid oldu- ğunu müəyyən etmək olarmı? Fəaliyyət Laboratoriya işi 25 – Hansı əlamətlərinə görə fərdləri bir növdə birləşdirirlər? – Nə üçün növ sistematikanın əsas struktur vahidi hesab edilir? IV fəsil POPULYASİYA. NÖV 4 Paxla Günəbaxan |