Yassaviya tariqoti Yassaviylik

Mutafakkirlar. Ahmad Yassaviy (1105–1167)
Islom dini paydo bo‘lgandan so‘ng uning doirasida, Qur’on va hadis ahkomiga mos ravishda paydo bo‘lgan tasavvufiy ta’limotlar X–XI asrlarga kelib Movarounnahrda ham keng tarqala boshladi.
Tasavvuf – Yaqin va O‘rta Sharq xalqlarining ma’naviy hayoti tarixidagi eng murakkab, o‘zaro ziddiyatlarga to‘lib-toshgan va muhim hodisalardan biri bo‘lib, uning uchun tarkidunyochilik, bu dunyo boyliklaridan va nozu ne’matlaridan voz kechish, Alloh vasliga yetmak maqsadida pok, halol, o‘z mehnati ila yashash, ixtiyoriy ravishdagi faqirlik xarakterli xususiyatlardan hisoblangan.
Markaziy Osiyoda tasavvufiy ta’limotlarning paydo bo‘lishi Yusuf Hamadoniy (1048–1140) nomi bilan bog‘liqdir. Yusuf Hamadoniy Marv va Buxoroda xonaqo va madrasa qurdirib, ko‘plab turkigo‘y, forsigo‘y shogirdlar tayyorladi. Buxorodagi shogirdlari orasida Hasan Andoqiy, Abdullo Baraqiy, Abduxoliq G‘ijduvoniy va Ahmad Yassaviy alohida ajralib turardi. Keyinroq bu to‘rt iste’dodli shogird Hamadoniy maktabini muvaffaqiyat bilan davom ettirdilar.
“Yassaviya”, “Naqshbandiya” tariqatlari Hamadoniy ta’limoti asosida shakllandi.
XII asrda Markaziy Osiyoda paydo bo‘lgan ilk tasavvufiy tariqatning asoschisi Xoja Ahmad Yassaviy 1105 yilda Sayramda, Shayx Ibrohim oilasida dunyoga kelgan. Uning vafot etgan vaqti ko‘pgina qo‘lyozma manbalarda 1167 yil deb yozilgan. Ahmad yoshligida onasidan, so‘ng otasidan ajraladi. Uni bobosi Arslonbob tarbiyalab voyaga yetkazadi. Ahmad dastlabki ta’limotini Yassida mashhur olim Shahobiddin Isfijobiydan oladi. So‘ngra bobosi Arslonbob ko‘rsatmasi bilan Buxoroga borib Yusuf Hamadoniydan ta’lim oladi. Ahmad Yassaviyning o‘zi ustoz Yusuf Hamadoniyning huzuriga 23 yoshda borganini va uning tarbiyasiga noil bo‘lganligini e’tirof etadi. U yerda tasavvufdan ta’lim olib, so‘ng o‘z yurti Turkistonga qaytadi, o‘z ta’limotini targ‘ib etib, shogird, muridlar tayyorlay boshlaydi.
Rivoyatlarga ko‘ra, Yassaviy 63 yoshga yetgach, yer ostida hujra yasatib, “chilla”ga kirgan, qolgan umrini toat-ibodat qilib, qimmatli hikmatlar yozib, riyozatlar chekib, yer ostida o‘tkazgan.
Yassaviy Markaziy Osiyo madaniyati tarixida ilk turkiyzabon mutasavvif shoir sifatida ma’lumdir. Uning tasavvufni targ‘ib ztuvchi turkiyda yozilgan she’rlari tilining xalqqa yaqinligi, ohangdorligi bilan tezda mashhur bo‘lib ketdi.
Xoja Ahmad Yassaviy juda ko‘p mutasavvif donishmandlarni tarbiyalab voyaga yetkazgan. Ma’lumki, “Yassaviya” tariqatidan keyin Markaziy Osiyoda “Naqshbandiya” (Xo‘jagon), “Bektoshiya” kabi ikki yirik tariqat paydo bo‘ladi.
“Yassaviya” tariqatining barcha aqidalari Ahmad Yassaviyning asosiy asari bo‘lmish “Hikmat”da mufassal bayon etilgan. XII asrdagi turkiyzabon she’riyatning ajoyib namunasi bo‘lgan, keyingi davrlardagi turkiy adabiyotga katta ta’sir ko‘rsatgan “Hikmat” asarida “Yassaviya” ta’limotidagi poklik, halollik, to‘g‘rilik, mehr-shafqat, o‘z qo‘l kuchi, peshona teri va halol mehnati bilan kun kechirish, Alloh taolo visoliga yetishish yo‘lida Insonni botinan va zohiran har tomonlama takomillashtirish kabi ilg‘or umuminsoniy qadriyatlar ifoda etilgan.
Yassaviy ham o‘zining piri buzrukvori Shayx Yusuf Hama-doniyga o‘xshab mol-dunyo to‘plashga mutlaqo qiziqmaganini, kambag‘alparvar va g‘aribparvar bo‘lib yashaganligini uning ba’zi bir hikmatlaridan ham bilsa bo‘ladi. Mol-dunyoga, boylikka va davlat orttirishga mukkasidan ketgan, xasis va ochofat kishilarni Yassaviy beayov tanqid qiladi:
Beshak biling bu dunyo barcha xalqdan o‘taro,
Ishonmag‘il molingga, bir kun qo‘ldan ketaro,
Oto, ono, qarindosh qayon ketdi, fikr qil,
To‘rt oyoqlik cho‘bin ot bir kun sango yetaro. 
Darhaqiqat, Xoja Ahmad Yassaviy Markaziy Osiyodagi ilk tasavvufiy tariqat – “Yassaviya”ning asoschisi, nafaqat Xuroson va Mavarounnahr, balki turkiyzabon xalqlarning ma’naviy tarixida keng ma’lum bo‘lgan, mutasavvif donishmand, insonparvar shoir hisoblanadi.

Xoja Ahmad Yassaviy hozirgi Qozogʻiston Respublikasining Turkiston viloyatidagi Sayram tumanida tugʻilib oʻsgan. Bugungi viloyat markazi hisoblangan Turkistonda yashab, faoliyat olib borgan. U oʻzbek boʻlgan va ona tilida ijod qilgan. Buxoro shahrida Eronning Hamadon shahridan kelgan Shayx Xoja Yusuf Hamadoniyga murid tushib, uning huzurida tasavvufiy tarbiya topgan.

Xoja Yusuf Hamadoniyning toʻrt nafar xalifasi (oʻrinbosari) boʻlgan. Bular — Xoja Abdulloh Barraqiy, Xoja Hasan Andoqiy, Xoja Ahmad Yassaviy va Xoja Abdulxoliq Gʻijduvoniy. Xoja Yusuf Hamadoniydan keyin bularning har biri pirlik qilgan, koʻp muridlari boʻlgan.
Bulardan Xoja Ahmad Yassaviy yassaviya, Xoja Abduxoliq Gʻijduvoniy xojagon tariqatlariga asos soldi. Xojagon tariqatini Xoja Bahouddin Naqshband yanada takomillashtirdi. Shuning uchun XV asrda Abdurahmon Jomiy uni “naqshbandiya” deb atadi.
Alisher Navoiyning avliyolar haqidagi “Nasoyim ul-muhabbat min shamoyim ul-futuvvat” tazkirasida yassaviya tariqatining oxirgi shayxlari risolalariga tayanib dalolat qilishicha, Xoja Ahmad Yassaviy Turkiston tomonlarga borib, barcha muridlarini Xoja Abdulxoliq Gʻijduvoniyga itoat qilishga daʼvat etadi. Bu ham Xoja Ahmad Yassaviyni yurtimizga chambarchas bogʻlab turadigan yana bir nozik nuqta hisoblanadi.