Yaxshi o’qish sifatlari va ularning shakllantirish yo’llari
Yüklə 393,31 Kb.
|
|
24 nariant Yaxshi o’qish sifatlari va ularning shakllantirish yo’llari O’qish malakasi murakkab malaka bo’lib, uni shakllantirish uzoq vaqtni talab etadi. O’qish faoliyatning asosiy turi bo’lib, o’quvchilarni g’oyaviy-siyosiy, aqliy, estetik va nutq jihatidan rivojlantirish uchun katta imkoniyat yaratadi. Bular o’qish malakasini o’stirish va takomillashtirish ustida muntazam va maqsadga muvofiq ishlash zarurligini ta’kidlaydi 1 . O'qish malakalari deganda badiiy asar matnini ongli, to'g'ri, tez va ifodali o'qish tushuniladi. O'qish darslarida o'quvchilarning o'qish malakalari shakUantiriladi va takomillashtiriladi. Ongli o'qish. Ongli o'qish yaxshi o'qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o'qish o'qilgan matnning aniq mazmunini, asarning g'oyaviy yo'nalishini, obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib o'qish, shuningdek, asarda tasvirlangan voqea-hodisalarga o'z munosabatini ifodalay olishdir. Ongli o'qish o'z navbatida, o'quvchilarning zarur hayotiy tajribasiga, so'zning leksik ma'nosini, 1 Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. T., TDPU. 2008.74-b. 21
Hozirda ongli o'qish atamasi adabiyotlarda va maktab tajribasida ikki ma'noda: birinchidan, o'qish jarayonini egallashga nisbatan o'qish texnikasi ma'nosida, ikkinchidan, keng ma'nodagi o'qishga nisbatan o'qish sifatlaridan biri ma'nosida qo'llanadi. Matnni ongli o'qish uchun o'quvchilar to'g'ri, me'yorida o'qishni egallagan bo'lishlari va o'qish jarayonida qiynalmasligi talab etiladi. O'quvchilar matnni ongli o'qishlari uchun matn mazmuni va badiiy vositalari jihatidan tahlil qilinadi. Ongli o'qishning muhim sharti asar qurilishi va mazmunini tushunish hisoblanadi. O'qituvchi ongli o'qishni matnni ifodali o'qishga (agar ovoz chiqarib o'qilsa) va asar mazmuni yuzasidan berilgan savollarga javobning to'g'riligiga, asar voqealari va qahramonlarning xatti-harakatiga bildirgan munosabatiga qarab baholaydi. Ongli o'qish va ifodali o'qish bir-birini taqozo qiladi, ammo bir-biriga ayrian o'xshamaydigan o'qish sifatlaridir 1 . O'quvchi matnni tez va to'g'ri o'qisa-yu, anglab o'qimasa yoki uning tez o'qishi natijasida boshqalar matn mazmunini tushunmasa, to'g'ri o'qisa-yu, o'ta sekin o'qisa, nutq birliklari orasida to'xtamlatga e'tibor bermasa, matnda ifoda etilayotgan fikr tushunilmaydi. Muayyan tezlikda va to'g'ri o'qish ongli o'qishga xizmat qiladi, to'g'ri, tez va ongli o'qish esa ifodali o'qishning asosi hisoblanadi. O'qish malakalarini egallash maktabda o'qitiladigan barcha pred-metlarni muvaffaqiyatli o'zlashtirishning muhim sharti hisoblanadi. O'qish faoliyatning 1 Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. T., TDPU. 2008. 74-b. 22
rivojlantirish uchun juda katta imkoniyat yaratadi. Bu jarayon esa o'qish malakalarini o'stirish va takomillashtirish ustida tizimli va maqsadga muvoliq ishlashni talab qiladi. O'qish malakasini egallash ancha murakkab bo'lib, uni shakllantirish uzoq vaqtni talab etadi. To'g'ri o'qish. To'g'ri o'qish deganda xato qitmasdan, yanglishmas-dan o'qish tushuniladi, ya'ni to'g'ri o'qish so'zning tovush-harf tarkibini, grammatik shakllarini buzmasdan, so'zdagi tovush yoki bo'g'inni tushirib qoldirmay, boshqa tovushni. Boshlang'ich sinf o'quvchilarida idrok etish, talaffuz qilish va matn mazmunini tushunish o'rtasida puxta sintez yo'q bo'lgani uchun ular o'qishda xatoga yo'l qo'yadilar. Bu esa matn mazmunini tushunishni qiyinlashtiradi. To'g'ri o'qish so'zning uzun-qisqaligiga, o'quvchining so'z boyligiga, ya'ni so'zning leksik ma'nosini qanchalik bilishiga hamda so'zning bo'g'in va morfemik tarkibiga bog'liq. O'quvchilar ko'pincha quyidagi sabablarga ko'ra xatoga yo'l qo'yadilar: 1. So'zni talaffuz qilish bilan uning ma'nosini tushunish o'rtasida puxta sintez bo'lmagani uchun bola so'zning oldin tovush to-monini ko'radi, uni talaffuz qilishga oshiqadi. So'zning ma'nosini esa e'tibordan chetda qoldiradi. 2. So'z ko'p bo'g'inli bo'lib, bola uni oldin eshitmagan bo'lsa, xatoga yo'l qo'yadi. 3. So'zning ma'nosini bilmaslik tufayli xatoga yo'l qo'yadi. 4. Tez o'qiyman deb xatoga yo'l qo'yadi. 5. To'g'ri o'qish yorug'likka va yorug'likning tushishiga ham bog'liq. 6. Undosh tovush so'zning o'rtasida va oxirida kelgan yopiq bo'g'inli so'zlarni o'qishda qiynaladilar 1 . 1
Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish
23
1. Matnni o'qitishdan oldin undagi o'qilishi qiyin so'z, birikma va gaplarni aniqlash va ular ustida ishlash usullarini belgilab olish. Tuzilishi murakkab so'zlarni bo'g'inlab o'qilishini mashq qildirish. 2. Matnni o'qishdan oldin uning mazmunini tushunishni qi-yinlashtiradigan so'zlarning lug'aviy ma'nosini tushuntirish. So'z ma'nosini izohlash usullarini aniqlash. 3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish. 4. Matnni diqqat-e'tibor bilan o'qishlari uchun sharoit yaratish. 5. Oldin ichda o'qitish, so'ng ovoz chiqarib o'qitish. 6. O'qitishda o'quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish, ya'ni matnni oson, o'rtacha qiyinlikda va qiyin o'qiladigan o'rinlarini belgilab olib, unga kuchi yetadigan o'quvchilarga oldindan taqsimlab berish. 7. O'quvchilarning o'qishini muntazam tekshirib turish. 8. Xatoning xarakteriga qarab, uni metodik tomondan to'g'ri tuzatish yo'lini aniqlash. 9. O'quvchilarni xato qilish mumkin bo'lgan o'rindan ogohlantirib turish. 10. Xatcho'pdan foydalanish. 11. Xato o'qish o'quvchining shaxsiy ko'ruv sezgisiga bog'liq bo'lsa, bu jihatni ham hisobga olish. O'qituvchining tuzilishi murakkab so'zlarni oldindan xattaxtaga yoki kartonga bo'g'inlarga bo'lib yozib qo'yib, o'quvchilarga ovoz chiqarib birgalikda o'qitishi yaxshi natija beradi. O'quvchilar yo'l qo'ygan xato ikki xil yo'l bilan tuzatiladi: 1. O'quvchi so'z oxiridagi qo'shimchani noto'g'ri o'qisa, uni o'qishdan to'xtatmasdan xatoni to'g'rilash mumkin. 24
foydalaniladi. Bunda o'quvchiga o'qigan matni yuzasidan savol berilsa, o'quvchi e'tiborli bo'lib qayta o'qiydi. Tez o'qish. Tez o'qish me'yoriy tezlikda o'qish bo'lib, bunda o'qish sur'ati matnning mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi kerak. O'qish tezligi matnni tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o'sib borishi lozim. O'qilayotgan asar mazmunini o'zlashtirishni, matn mazmunini ongli idrok etishni ta'minlaydigan o'qish tez o'qish deyiladi. O'qish sifatlarini yaxshi o'zlashtirgan holda o'quvchilarning o'qish sur'ati bir- biridan farq qiladi. Bu dastur talablarini bajarmadi, degan gap emas. Og'zaki nutq tempiga to'g'ri keladigan o'qish sur'ati normal tezlik hisoblanadi. Chunki o'ta tez ham, o'ta sekin o'qish ham matn mazmunini o'zlashtirishni qiyinlashtiradi. O'qish tezligi bir daqiqada o'qiladigan so'zlar soni bilan belgilanadi. 2005-yilda e'lon qilingan o'qish dasturida 1-sinfning 2-yarim yilligida o'qish sur'ati 20-25 so'z (notanish matnni o'qish tezligi ham 20-25 so'z); o'quv yili oxirida 25-30 so'z; 2- sinfning 1-yarim yilligida matnni o'qish tezligi 30-35 so'z; 2-yarim yilligida 40-50 so'z; 3-sinfning 1-yarim yilligida 60-70 so'z; 2-yarim yilligida 70-80 so'z; 4- sinfning 1-yarim yilligida ichda ovozsiz 110-130 so'z, ovozli o'qishda 90-100 so'z deb belgilangan. O'qish tezligi to'rt yil davomida to'g'ri va ongli o'qish bilan bog'liq holda asta ortib boradi. O'qish tezligini tekshirganda o'qituvchi o'qiladigan materialning xarakterini, ya'ni g'oyaviy-mavzuviy murakkab-ligini, so'z va gaplarning tuzilishini, ularning bolalar nutqida qay dara-jada ishlatilishini, o'qishning to'g'ri va ongli bo'lishini hisobga oladi. O'quvchilarning o'qish tezligi har xil bo'ladi, albatta. O'qituvchining vazifasi barcha o'quvchilarning o'qish tezligini, iloji boricha bir xil- likka keltirishdan iborat. O'qish sur'atini oshirishda tez aytishlarni, maqollarni yod oldirish va matnni ovoz chiqarib o'qishni mashq qilish kabilar samarali usullardan hisoblanadi. 25
g'oyasi va jozibasini to'g'ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay bilishdir. „Ifodali o'qish adabiyotni aniq va ko'rgaz-mali o'qitishning dastlabki va asosiy shaklidir", deb ta'kidlaydi metodist olima M.A.Ribnikova. Demak, „Ifodali o'qishning asosiy vazifasi asarning mazmunini va emotsionalligini intonatsiya orqali o'quvchilarga ko'rgazmali qilib ko'rsatishdir. Ifodali o'qishning asosiy tamoyili o'qiladigan asar g'oyasi va badiiy qimmatini chuqur tushuntirishdir". Intonatsiya (ohang). Intonatsiya og'zaki nutqning birgalikda harakat qiluvchi elementlari: urg'u, nutq tempi va ritmi, pauza, ovozning past- balandligining yig'indisidir. Bu elementlar bir-biriga ta'sir etadi va hammasi birgalikda asarning mazmunini, g'oyasini, qahramonlarning turli kayfiyatini, ichki kechinmalarini ifodalaydi. O'quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun muhim shartlar quyidagilardan iborat: 1. Nutq jarayonida nafasni to'g'ri olish va to'g'ri taqsimlay bilish. 2. Har bir tovushning to'g'ri artikulatsiyasi va aniq diksiya (burro gapirish) malakasini egallash. 3. Adabiy talaffuz me'yorlarini egallash 1 . Bu shartlar faqat ifodali o'qishgagina emas, balki ifodali nutq-qa, ya'ni hikoya qilishga ham taalluqlidir. O'quvchining har qanday og'zaki hikoyasi ifodali bo'lishi zarur. Ifodali o'qishning asosiy vositalaridan biri ovozdir. Ovoz nafas bilan uzviy bog'lanadi. Shuning uchun o'qituvchi bolalarning ifodali nutqi ustida ishlashni talaffuz qilayotganda o'z nafasini boshqara olish va ovozdan to'g'ri foydalanishga o'rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchi baland-pastlik, uzun-qisqalik, tezlik (temp), yoqimli-yoqimsizlik xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O'quvchilar matn mazmuniga qarab, baland yoki past ovozda o'qish (gapirish)ga, nutqda tez, o'rtacha 11 Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. T., TDPU. 2008. 78-b. 26
o'qishga o'rgatishda o'quvchilar pauza va logik urg'u bilan ham tanishtiriladi. Ifodali o'qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo'linadi: 1. Asarning aniq mazmunini tushunish, unda qatnashgan shaxslarning xatti- harakatini tahlil qilish, asarning g'oyasini belgilash, ya'ni asarning g'oyaviy- mavzuviy asosini, uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda tushunish. 2. Matnning qaysi joyida to'xtam (pauza) qilishni, mantiqiy ur-g'uning o'rnini, o'qish tempini belgilab olish. 3. O'qishni mashq qilish, muallif fikrini, uning tasvirlangan voqea- hodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan ifodalay olish uchun matnni qayta o'qish. Asarning mazmuni va g'oyaviy yo'nalishini tahlil qilish ifodali o'qishga o'rgatish bilan bog'lab olib boriladi. Ifodali o'qishga o'rgatishda matn mazmunini tushunish, muallif hikoya qilgan voqealarga o'z munosabatini bildirish asosiy vazifa hisoblanadi. O'quvchilarda ifodali o'qish malakasini shakllantirish uchun asarni o'qituvchining ifodali o'qishi muhim ahamiyatga ega. Boshlang’ich sinflarda o’qish darslarining dеyarli barchasida yangi matnlar ustida ish olib boriladi. Hikoya, ertak, shе'r, masal va ilmiy-ommabop maqolalar ustida ishlashda o’ziga xos tartib-tizim bo’lgani holda, har bir mashg’ulotda o’quvchilarning ongli, to’g’ri, ifodali, tеz va ichdan o’qish malakalarini shakllantirish uchun muayyan usullar qo’llanib, ularga xos ishlar mashqqa aylanib boradi. Atoqli uslubchi olimlar K.Qosimova, Q.Abdullaеva, M.Yusupov va boshqalarning uslubiy qo’llanmalarida bayon qilingan usul va mashqlar asosida biz o’quvchilarda yaxshi o’qish malakalarini shakllantiruvchi quyidagi usul- mashqlarni qo’llash uchun tavsiya etamiz 1 : 1) ongli o’qish malakasini shakllantiruvchi mustahkamlash usul va mashqlari: 1 Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. T., TDPU. 2008. 77-b. 27
borish;
v) notanish so’zni tanish so’z, sinonim bilan izohlash; g) ko’chma ma'nodagi so’zni kеlib chiqish jihatidan izohlash; d) ayrim qo’shma so’zlarni qismlarga ajratib izohlash; е) matn kimlar, nimalar, qanday voqеa haqida ekanligini aniqlash; j) matnda ifodalangan voqеaga munosabatni aniqlash; z) matnga rеja tuzish; i) matnni rollarga bo’libo’qitish; k) matnni ijodiy davom ettirish; 2) to’g’ri o’qish malakasini shakllantirish va mustahkamlash usul- mashqlari: a) darslikdan tashqaridagi usul-mashqlar: – bo’g’inlarga bo’lib yozilgan ko’p bo’g’inli so’zlarni xattaxta, plakat yoki tarqatma varaqlardan o’qish; – o’zakdosh so’zlarni og’zaki tuzi shva ularni qayta-qayta takrorlash; – turli bo’g’in-so’z sxеmalarini xattaxta, plakat yoki tarqatma varaqlardan o’qish; b) darslik matni asosidagi usul-mashqlar: – matndagi ko’p bo’g’inli so’zlarni tеrib-tanlab o’qish; – matndagi o’qilishi qiyin so’zlar ishtirokida bir nеcha gaplar tuzish; – matndagi o’qilishi qiyin so’zlar ishtirokida tuzilgan tеz aytishlarni qayta- qayta takrorlash; – matndagi o’qilishi qiyin so’zlarni yodlash; – talaffuz mе'yorlarlariga amal qilib o’qish mashqlari. 3) ifodali o’qish malakasini shakllantirishda qo’llaniladigan usul-mashqlar: a) o’qituvchining ifodali o’qishga taqlid qilib o’qish; b) tinish bеlgilariga rioya qilib o’qish mashqlari; 28
g) lеksik va mantiqiy urg’ularga rioya qilib o’qish mashqlari; d) turli to’xtam (pauzalarga rioya qilib o’qish mashqlari; е) ovozni ko’tarib-pasaytirib o’qish mashqlari; j) voqеa mazmunini aksm ettirib (quvonch, qo’rqinch, sirli, dahshat kabi)o’qish mashqlari; 4) tеz o’qish malakasini shakllantirishda qo’llanadigan usul – mashqlar: a) asardan olingan so’z, so’z birikmasi yoki iborani matndan tеzlik bilan topish mashqi; b) asar mazmuni bo’yicha bеrilgan savol-topshiriqqa javobni tеzlik bilan topish mashqi; v) aytilgan parcha, nom yoki ibora avval o’qilgan qaysi asardan ekanligini aniqlash mashqi; g) matnda nеchta ism yoki bosh harfli so’z borligini aniqlash mashqi; d) matnda nеchta gap borligini tеzlik bilan aniqlash – sanash mashqi; е) «matnni kim tеz o’qiydi?» o’yinini o’tkazish; 5) ichdan o’qish malakasini shakllantirishda qo’llanadigan usul-mashqlar: a) xattaxtada yozilgan buyruq gaplarni ovoz chiqarmay o’qish va bu topshiriqlarni amalda bajarish; b) tarqatma varaqadagi savolni ovoz chiqarmay o’qish va unga og’zaki javob bеrish; v) o’qituvchio’qiyotganda matnni xatcho’p bilan kuzatib borish; g) ayrim tеz o’qish mashqlarini ichdan o’qishga tatbiq etish. Psixologik izlanishlar shuni ko'rsatadiki, o'qishni endi o'rganayot-gan o'quvchilar o'qilayotgan matnni tushunib borishlari uchun eshitish sezgisiga ham e'tibor qaratganlar. Ikkinchidan, 2-sinf o'quvchilarida o'qish ko'nikmalari yaxshi shakllanmagani uchun ichda o'qish jarayonida ayrim so'zlarni noto'g'ri o'qish natijasida uning ma'nosini tushunmaganlar. Shularni nazarda tutgan holda, 1-2- sinflarda ovozli va shivirlab o'qishdan foydalaniladi. 29
va shivirlab (pichirlab) o'qishdan ichda o'qishga o'tilsa, 3-4-sinflarda ichda o'qishdan ovozli o'qishga o'tiladi. 3-4-sinflarda o'qish turlaridan foydalanishda chegara qo'yilmaydi. Boshlang'ich sinflarda o'qishning hamma turiga bir xil talab qo'yiladi, ya'ni o'qish to'g'ri bo'lishi, tez, ongli va ifodali bo'lishi zarur. O’qish kitoblariga kiritilgan asarlar asosida Vatan va o’zbek xalqi haqidagi bilimlar o’quvchilar sinfdan sinfga o’tishi bilan tobora chuqurlashtira boriladi. Vatan, uning sharafli o’tmishi va qahramonona hozirgi kuni o’qish kitoblarida markaziy o’rinda turadi. IFODALI O’QISH Olim oʻqituvchi M.A.Ribnikova “Ifodali oʻqish ... adabiyotni konkret, koʻrgazmali oʻqitishning birinchi va asosiy shakli...” deb hisoblagan. (22) Ifodali o'qish - bu asarning mohiyatiga kirib borish, qahramonlarning ichki dunyosini tushunishni o'rganish imkoniyati. Bu bolalarning og‘zaki nutqning ifodali vositalari, uning go‘zalligi va musiqiyligi haqidagi tushunchalarini chuqurlashtiradi, o‘quvchilarga namuna bo‘lib xizmat qiladi. Ifodali o‘qishning asosiy tamoyili o‘qilayotgan narsaning g‘oyaviy-badiiy mazmuniga kirib borishdir. Ifodali o'qish o'qish mahoratining jihatlaridan biridir. Asarning g‘oyaviy mazmunini, obrazlarini to‘g‘ri yetkazadigan o‘qish. Ifodali o'qish belgilari: 2) muallifning niyatini bildiruvchi pauzalar va mantiqiy stresslarni kuzatish qobiliyati; 3) savol, gapning intonatsiyasini kuzatish, shuningdek, ovozga kerakli hissiy rang berish qobiliyati; 4) yaxshi diksiya, tovushlarni aniq, aniq talaffuz qilish, yetarli hajm, temp. (o'ttiz) Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini o‘qishda ifodalilik muhim talab hisoblanadi. Biz bunday baland ovozda o'qishni ifodali deb ataymiz, bunda o'quvchi muallifning asarga kiritgan fikrlari va his-tuyg'ularini etarlicha aniqlik bilan ifodalaydi. Matnni ifodali o'qish quyidagilarni anglatadi: 1) oshkor qilish xususiyatlari tasvirlar, unda tasvirlangan rasmlar 3) asarga xos bo'lgan asosiy hissiy ohangni etkazish. Boshlang'ich maktab dasturi o'quvchilardan elementar ifoda vositalaridan foydalanishni talab qiladi: pauzalarni kuzatish, mantiqiy urg'u, to'g'ri intonatsiyani bo'yash. Bunga shuni qo'shimcha qilish kerakki, bolalarning ifodali o'qishining asosi o'qigan narsalarini tushunishlarini eng aniq ifodalash istagidir. O`qituvchining ifodali o`qishi o`quvchilarga katta ta`sir ko`rsatadi. O'qituvchi qanchalik ifodali o'qisa, yosh tinglovchilar ongida shunchalik chuqur va barqaror taassurot qoldiradi va o'qilganlarni tahlil qilish bo'yicha keyingi ish shunchalik ongliroq bo'ladi. O'qituvchini o'qish bolalarga estetik zavq bag'ishlaydi, qahramonning axloqiy xarakterining olijanobligini ochib beradi, chuqur hissiy kechinmalar - K.D.Ushinskiy aytganidek, "axloqiy tuyg'u mashqlari" ni keltirib chiqaradi. O'qituvchining namunali o'qishini kuzatgan holda, talabalar o'qish paytida o'zlari uchun mavjud bo'lgan barcha vositalar yordamida o'qigan narsalariga o'zlarining munosabatini ochib berishga intiladi. O'qishning ifodaliligini ta'minlovchi asosiy shart - matnni o'quvchilar tomonidan ongli ravishda idrok etishdir. Tabiiy, to'g'ri ifodalilikka faqat o'ylangan o'qish va asar obrazlarini etarlicha chuqur tahlil qilish asosida erishish mumkin. Bu umumlashtiruvchi suhbatdan oldin o'qishning bu tomoniga e'tibor bermaymiz degani emas. Aksincha, takroriy ovoz chiqarib o'qish jarayonida biz bosqichma-bosqich ifodali o'qishga tayyorgarlik ko'rish uchun barcha imkoniyatlardan foydalanamiz: biz bolalar tomonidan allaqachon tushunilgan parchalar yoki epizodlarni to'g'ri o'qishni taklif qilamiz; biz ularning e'tiborini individual vizual vositalarga qaratamiz, ulardan mantiqiy va hissiy jihatdan muhim so'zni qidiramiz, tinish belgilariga mos keladigan intonatsiyaga rioya qilishni talab qilamiz - bir so'z bilan aytganda, dars davomida biz talabalarga kerakli ifoda vositalarini o'zlashtirishga yordam beramiz. O'qituvchi va maktab o'quvchisining o'qishiga, maxsus chap ovozdan tashqari, uzoq vaqtdan beri tashkiliy tayyorgarlik ko'rish imkoniyatiga ega bo'lgan boshqa ifoda vositalariga ega bo'lgan rassomning badiiy o'qishiga qo'yilishi mumkin emas. o'qish. Maktabda ifodali o'qish uchun L.A. Gorbushina tomonidan taklif qilingan quyidagi talablarni bajarish majburiydir (7): 1. Tinish belgilariga rioya qilish. Bu elementar ko‘nikma 1-2-sinf o‘quvchilari uchun ayniqsa muhimdir. Bolalar, hali boshlang'ichni o'qiyotganda, nuqtada ovozni tabiiy ravishda pasaytirishga, so'roq yoki undov intonatsiyasini gap oxirida tegishli belgilar bilan o'tkazishga odatlangan. Shu bilan birga, ularda intonatsiyaning ma'lum bir belgisini gap mazmuni bilan bog'lash mahoratini tarbiyalash kerak. Gap oxirida u yoki bu belgi borligini ko‘rsatishning o‘zi kifoya qilmaydi: o‘quvchi gapning o‘yiga qarab quvonch, hayrat yoki qo‘rquvni ifodalash zarurligini anglashi kerak. Asta-sekin o'quvchilar boshqa tinish belgilari bilan tipik intonatsiyalarni o'rganadilar: bir hil predikatlar uchun vergul, qo'shilmagan gapda tire, sanab oldin ikki nuqta va boshqalar. Uchinchi sinfda o‘quvchilar qaysi tinish belgilari pauza va ohangni o‘zgartirishni talab qilmasligini bilib oladilar. Demak, gap oxirida murojaatdan oldin hech qanday to‘xtam yo‘q, pauza yoki bitta kirish so‘zlari va yakka gerundlar mavjud emas. 2. Pauzalar mantiqiy va psixologik. Ular tinish belgilariga bog'liq emas, balki alohida so'zlar va gap qismlarining ma'nosi bilan belgilanadi. Mantiqiy pauzalar eng ko'p ajratib ko'rsatish uchun amalga oshiriladi muhim so'z gapda, so'zdan oldin yoki keyin. So‘zdan keyin qo‘yilgan pauza tinglovchining diqqatini shu so‘zga qaratadi. Pauzaning qo‘llanishi ham gapning umumiy a’zolarining ma’nosini kuchaytirib, butun iboraning ma’nosini egallashga yordam beradi. Asarning bir qismidan ikkinchisiga o'tish uchun psixologik pauza kerak bo'lib, u hissiy mazmuni bilan keskin farqlanadi. Masalning oxirigacha, ertak yoki hikoyaning kulminatsion nuqtasida pauza qilish, shuningdek, tinish belgilari va ma'nodan qat'i nazar, she'riy satrlar oxiridagi kichik pauzalar xarakterini esga olish juda o'rinlidir. keyingi qatordagi so'zlardan. Bu pauzalar misraning ritmik naqshini ta'kidlaydi. Ularga rioya qilish chiziq oxirida ovozni pasaytirishga imkon bermaydi, bu esa chuqur "tug'ralgan" o'qishga olib keladi. She’rdagi intonatsiya chiziq bo‘ylab emas, gapga qarab taqsimlanadi, misralar orasidagi pauzalar uni buzmasligi kerak. 3. Ta'kid. Gapda yoki murakkab iborada so'zlardan biri ko'proq ekshalatsiya kuchi bilan, ba'zan esa ovoz ohangining o'zgarishi bilan ajralib turadi. Odatda bu ma'nodagi eng muhim so'zdir. Shuning uchun gapdan so`zning bunday tanlanishi mantiqiy urg`u deyiladi. Stress har doim nisbatan kattaroq hajm va ohangning oshishi bilan ifodalanadi deb taxmin qilish noto'g'ri. Ko'pincha urg'uga, aksincha, ovozni pasaytirish orqali erishiladi va ekshalatsiyaning kuchayishi so'zning sekin talaffuzida namoyon bo'ladi. Mantiqiy ma'noda muhim bo'lgan so'zlarni muvaffaqiyatli tanlash va ularni talaffuz qilishda to'g'ri ekshalatsiya qilish tufayli o'qishning ifodaliligi sezilarli darajada oshadi. So'zning keskin o'sishi, tezlashuvi, uning davomida pauzaning yo'qligi qabul qilinishi mumkin emas - bu baqirishga olib keladi, nutqning eufoniyasi buziladi. Ismlarni, sanab o'tilgan bir hil a'zolarni, takrorlangan so'zlarni ta'kidlash tavsiya etiladi. Agar fe'l gap oxirida bo'lsa, unda urg'u odatda unga tushadi. Ta'kid ko'pincha fe'ldan oldingi sifat qo'shimchasida bo'ladi. Harakatlar yoki sifatlarni solishtirganda, taqqoslangan ikkala so'z ham mantiqiy urg'uga ega. Bir olmosh kabi, odatda, urg'u qilinmaydi. U baʼzan ot uchun bajariladigan tovush bilan choʻziladi. Agar sifat otdan keyin kelsa, u ko'pincha jumlaning asosiy ma'nosini o'z ichiga oladi va pauzalar va ovozning kuchayishi bilan ta'kidlanadi. Yorqin, ifodali vositalar (metaforalar, taqqoslashlar, tovushli takrorlar) badiiy tasvirning go'zalligini yoki hissiy mazmunini ta'kidlash uchun estetik maqsadlarda soyalanadi. 4. O'qish tezligi va ritmi. O'qish tezligi (matnning talaffuz tezligi darajasi) ham ekspressivlikka ta'sir qiladi. Ifodali o'qish tezligiga qo'yiladigan umumiy talab uning og'zaki nutq mavzusiga mos kelishidir: juda tez, shuningdek, juda sekin va keraksiz pauzalar bilan uni idrok etish qiyin. Biroq, matnda chizilgan rasmga qarab, sur'at o'zgaradi, mazmuniga ko'ra tezlashadi yoki sekinlashadi. Tezlikning o'zgarishi yaxshi qabul dialogni o'qiyotganda nutqning xarakterli ranglanishi. She'rlarni o'qishda to'g'ri ritm ayniqsa muhimdir. Nafas olish davrlarining bir xilligi ritmik o'qishni aniqlaydi. Odatda ritmik qolipning tabiati (aniqlik, tezkorlik yoki ohangdorlik, ravonlik) she’r yozilgan hajmga, undagi urg‘u va urg‘usiz bo‘g‘inlarning almashinishiga bog‘liq. Lekin bolalarni har bir alohida holatda ritm tanlashda, birinchi navbatda, asar mazmunidan kelib chiqib, unda nima deyilganini, qanday rasm chizilganligini aniqlashga o'rgatish kerak. (28) 5. Intonatsiya. Intonatsiyaning ta'rifini O.V. Kubasova (), bu keng tushunchada barcha ifoda vositalaridan foydalanishni o'z ichiga oladi: matn mazmuni yoki mazmuni bilan belgilanadigan hissiy va semantik rang berish yordamida ajralmas yaxlitlikka birlashtirilgan stress, pauzalar, temp va ritm. jumla. Ushbu rang berish ko'pincha muallifning tasvirlangan faktlarga munosabatini bildiradi: ma'qullash, nafrat va boshqa his-tuyg'ular va baholashlar. Eng aniq, bu rang berish nutqning ohangida, ya'ni ovozni pasaytirish va ko'tarishda namoyon bo'ladi. Shuningdek, ovoz balandligidagi o'zgarishlar intonatsiya (tor ma'no) deb ataladi. oxirida intonatsiya tushadi deklarativ jumla, soʻroqning semantik markazida koʻtariladi, yuqoriga koʻtariladi, soʻngra chiziqcha belgisi oʻrnida keskin tushadi, otlardan oldin kelgan taʼrif yoki predikatlarni sanab oʻtishda bir tekis koʻtariladi, ular teskari bogʻlanganda ham bir tekis kamayadi. Ammo fikr va his-tuyg'ularning ifodalanishini aniqlashda ushbu sintaktik shartli o'zgarishlardan tashqari, mazmun va unga bo'lgan munosabatimiz bilan belgilanadigan semantik va psixologik intonatsiya katta rol o'ynaydi. Ohangning asosiy ranglanishi masalasi, odatda, bolalarning asarning tasvirlari va fikrlarini o'zlashtirishi asosida tarkibni to'liq yoki qisman tahlil qilgandan so'ng, bolalar oldiga qo'yiladi. Shu bilan birga, ohangning direktiv ta'rifi qabul qilinishi mumkin emas: ular aytadiki, qayg'u bilan yoki quvnoq o'qish kerak. Shundagina biz o‘quvchida uning o‘qiganini tinglovchilarga yetkazish istagini uyg‘ota olsak, ifodalilik samimiy, jonli va boy bo‘ladi. Bu tahlil asosida mazmunni chuqur idrok etish sharti bilan mumkin bo'ladi, shundan so'ng o'quvchini idrok etilgan narsani ifodalashga undaydigan savol qo'yiladi. O'qishga tayyorgarlik ko'rgandan so'ng, talabalar jonli, tabiiy rangga ega bo'ladilar, intonatsiya mazmunli va psixologik jihatdan oqlanadi. Ifodali o‘qishga o‘rgatish asosiy vazifalardan biridir boshlang'ich ta'lim yosh talabalar. Ifodali nutq va o‘qish qobiliyati boshlang‘ich ta’limning barcha to‘rt yili davomida shakllanadi. nutq va o'qishning ifodaliligiga o'rgatishning boshlang'ich nuqtasi jonli, so'zlashuv nutqidir. Bolalar og'zaki nutqining tovushli tomonini rivojlantirish orqali biz ularning o'qishining ifodaliligini yaxshilaymiz va aksincha. Farqi shundaki, nutq so'zlovchining niyatini, niyatini aks ettiradi va o'z bayonotini tuzadi va o'qiyotganda muallif (yozuvchi, shoir) tomonidan tuzilgan "begona" matn uzatiladi va asarni ifodali o'qishdan oldin, avval uni o‘rganishingiz, mazmunini (yozuvchining g‘oyasi va niyatini) tushunib olishingiz va shundan keyingina matn tinglovchiga yetib borishi va unga estetik ta’sir ko‘rsatishi uchun ovoz chiqarib aytish usulini tinglovchiga taqdim etishingiz kerak. Ekspressiv nutq - gap mazmuniga yoki o'qilayotgan matnga mos keladigan og'zaki nutq. Ovozli nutqning ekspressivlik vositasi intonatsiyadir. Maktabga kirgandan so'ng, bolalar allaqachon o'z ona tilida gaplashadilar, ma'lum bir lug'atga ega, ularni suhbatda, boshqalarga tushunarli kombinatsiyalarda qo'llaydilar, savollarga javob bera oladilar va hokazo. Tilni assimilyatsiya qilish bilan birga, bolalar kundalik hayotda keng tarqalgan intonatsiyalarga ega bo'lishadi, garchi bu elementlarning barchasi ular tomonidan ajratilmagan va amalga oshirilmagan, chunki ular taqlid qilish, taqlid qilish orqali o'rganiladi. Savodxonlikni o'rgatishda (yozish va o'qish), keyin esa fonetika va grammatikani o'zlashtirishda tilning barcha tarkibiy elementlari, shu jumladan intonatsiya tilni tovushli nutqda amalga oshirish usuli sifatida asta-sekin amalga oshiriladi. Aynan shu tovush darajasida nutqning tushunarliligi va ifodaliligiga erishiladi. Nutqning tushunarliligi, birinchi navbatda, tovushlarning aniq, aniq talaffuzidir. U maxsus diksiya mashqlari orqali ishlab chiqiladi. intonatsiya ishi o`qishga o`rgatish darslarida ham, grammatika va imlo darslarida ham alohida ishlashni talab qiladi. Buning uchun maxsus soatlar belgilanmaydi yoki kamdan-kam hollarda tayinlanadi. Bu erda kichik o'quvchi til va intonatsiya haqida tovushli nutq hodisasi sifatida yagona g'oyalar tizimini shakllantirishi uchun mavzu ichidagi aloqalarni kuzatish kerak. Bundan tashqari, maxsus mashqlar bolalarni nutq va ifodali o'qish qobiliyatini amalda qo'llashga o'rgatishi kerak. Ushbu tayyorgarlik ishi boshlang'ich sinflarda darsning o'ziga xosligi hisoblanadi. O'rta maktabda nutq va o'qishning ifodaliligiga o'rgatish davom etmoqda, bu erda ifodali o'qish maktab sharoitida badiiy o'qish san'ati, og'zaki nutq va adabiyotni tasviriy o'qitish madaniyatini oshirish yo'llaridan biri sifatida qaraladi, chunki u chuqurlashtirishga olib keladi. badiiy asarning obrazli tahlili va yozuvchi mahoratini ochib beradi. O‘rta va o‘rta maktablarning amaldagi o‘quv dasturlari o‘quvchilarning har bir izchil matn ustida ifodali o‘qishni mashq qilishni talab qiladi, shunda darsdagi bironta ham matn monoton, ifodasiz o‘qilmasligi kerak. Bu boshlang'ich sinf o'qituvchilarini kichik yoshdagi o'quvchilarni ifodali o'qish bo'yicha kelgusi ishlarga to'g'ri tayyorlashni va shu bilan keyingi sinflarda bolalarni o'qitishning uzluksizligini ta'minlashni talab qiladi. Shunday qilib, L.A.Gorbushina tomonidan taklif etilgan ushbu talablarning barchasi boshlang'ich sinflarda ifodali o'qishni o'rgatishda juda muhimdir. Keyinchalik, nutq texnikasi masalasini ko'rib chiqishingiz kerak. O'qishning birinchi kunlaridanoq bolalarni nutq texnikasi - nafas olish, ovoz, diksiya bilan tanishtirish kerak. Og'zaki nutq uchun nafas olish katta ahamiyatga ega. Biz bolalarga bu san'atni hech bo'lmaganda boshlang'ich asosda va shaxsiy misol bilan o'rgatishimiz kerak. To'g'ri nafas olish - bu sog'liq. Ifodali o‘qish o‘quvchining o‘z ovozi bilan ko‘rish qobiliyatiga, uning xususiyatlariga bog‘liq. Ovoz, nafas olish kabi, eng yaxshi ovozda - tabiiy, o'rta kuch va balandlikda ishlab chiqilishi kerak, bu yaxshi o'quvchiga tegishli. Diksiya haqida bir necha so'z, tovushlarning, so'zlarning, iboralarning aniq talaffuzi. Yaxshi diksiya ham o'quvchi, ham tinglovchi uchun bir xil darajada muhimdir. Diksiya nafas olishni, ovoz paychalarining ishini osonlashtiradi. Nutqning ifodaliligiga oid ishda nutqning ifodalilik vositalariga katta e’tibor qaratish lozim. Bular intonatsiya, mantiqiy stress, pauzalar, temp, ovozning kuchi va balandligi. Nutqni ifodalashning barcha vositalari bir-biri bilan chambarchas bog'liq va bir-birini to'ldiradi. Nutq ekspressivligining asosiy vositasi intonatsiyadir. Kundalik hayotda intonatsiya beixtiyor, o'z-o'zidan tug'iladi, chunki so'zlovchi o'z fikr va his-tuyg'ularini ifodalaydi. Badiiy asarni o‘qishda intonatsiya matnni anglagandan, muallifning niyat va niyatini anglagandan, personajlarga, ularning harakat va hodisalariga ongli munosabatda bo‘lganidan keyin yuzaga keladi. Intonatsiya iboraning mohiyatini ifoda etmaydi, u o‘quvchining matnga chuqur kirib borishi natijasidir. Shuning uchun bolalarga to'g'ri intonatsiyani o'rgatish kerak. V.G.ning maqolasida keltirilgan nutq texnikasining tarkibiy qismlarini ko'rib chiqing. Guro-Frolova "Nutqning ifodali vositalari ustida ishlash". (21) 1. Nafas olish. To'g'ri nafas olish - havodan tejamkor, bir xil foydalanish. Bunga ko'krak qafasining butun mushak apparati yordamida erishiladi. O'pkaning havo bilan to'ldirilishi so'zlar yoki iboralar orasidagi intervallarda sodir bo'ladi, bu erda nutq ma'nosi talab qilinadi. Nafas olishning to'g'ri turi - aralash kostal-diafragmatik nafas olish. O'pkaning pastki bo'laklari eng sig'imli. Chuqur nafas olish bilan ular havo bilan to'ldiriladi, ko'krak kengayadi va o'qish paytida havoning asta-sekin sarflanishi bilan tushadi. Shu bilan birga, qovurg'alar va diafragma kuchli harakat qiladi. O'quvchiga xalaqit bermasligi va o'qish paytida tinglovchilarni chalg'itmasligi uchun nafas olishni nazorat qilishni o'rganish kerak. Nutq paytida to'g'ri nafas olish nafaqat havodan tejamkor foydalanish, balki o'pkada uning ta'minotini o'z vaqtida va sezilmas ravishda to'ldirishdan iborat (to'xtash vaqtida - pauzalar). Ovoz chiqarib o'qiyotganda yelkalar harakatsiz, ko'krak biroz ko'tariladi, qorinning pastki qismi tortiladi. Noto'g'ri ko'krak nafasi bilan ko'krak qafasi mushaklarining faqat bir qismi ishlatiladi va eng zaif. Bunday nafas olish ko'krak qafasini tez-tez nafas olish bilan charchatadi, havo irratsional ravishda sarflanadi. To'g'ri ixtiyoriy nafas olishni rivojlantirish nafas olish apparatlarini o'rgatish, to'g'ri rejimni o'rnatishni talab qiladi. Bu tajribali o'quvchi yoki mutaxassis o'qituvchining rahbarligi ostida eng yaxshi bajariladigan maxsus mashqlarni talab qiladi. Muayyan o'z-o'zini nazorat qilish bilan siz o'zingiz nafas olishingiz ustida ishlashingiz mumkin. So'zlarni talaffuz qilganda o'pkadan havo chiqaramiz, u nafas yo'llari orqali halqumga o'tadi, bu erda ovoz paychalarining yopilishi va ochilishi natijasida ovoz deb ataladigan tovush hosil bo'ladi. Ovoz yetarli darajada kuchli (tovushli) va sof (garmonik) bo'lishi kerak. Ovozi zaif, shuningdek, tuzatib bo'lmaydigan xirillash, xirillash, burni bo'lgan odam maktabda ishlay olmaydi. Kamroq ahamiyatli kamchiliklarni mashg'ulot orqali tuzatish yoki tekislash mumkin. Ovozni ma'lum bir rejimga rioya qilish orqali himoya qilish kerak , vokal kordlarini ortiqcha yuklamang, sovuq havoda issiqqa chiqmang. Ovoz balandligi va ovoz balandligini farqlang. Ovoz kuchi - bu tovushning haqiqiy energiyasini tavsiflovchi ob'ektiv qiymatdir ... Balandlik - bu tovushning haqiqiy kuchining bizning ongimizda aks etishi, ya'ni sub'ektiv tushuncha. Tovushlarning kuchi va balandligi o'rtasidagi tafovutning sababi bizning eshitishimizning turli balandlikdagi ohanglarga teng bo'lmagan sezgirligidadir, garchi teng kuch. Ovoz balandligini ovozning to'liqligi deb tushunish kerak. Ovoz kuchini o'zgartirish ifoda vositalaridan biri sifatida ishlatiladi. O'qilayotgan narsaning mazmuniga qarab baland, o'rta va yumshoq gapirish mumkin. Faqat ovoz chiqarib yoki faqat jim o'qish monotonlik taassurotini beradi. Nutqning ma'lum bir segmentida ohang doimiy ravishda balandlikda o'zgaradi: u balandroq, keyin pastroq bo'ladi. Ovoz osongina past ohangdan balandga va aksincha bo'lishi uchun uning moslashuvchanligi va diapazonini rivojlantirish kerak. O'quvchi o'z balandligi oralig'ini o'rganishi va uning chegarasini bilishi kerak. O'quvchi uchun odatiy bo'lgan, keskinlikni talab qilmaydigan o'rta balandlikdagi ovozni ishlab chiqish kerak. Ovozni harakatchanlik ma'nosida rivojlantirish uchun uning davomiyligini (tempini) o'zgartirish kerak. Amaliyot orqali siz tempni, ritm hissini olishingiz mumkin. Avvalo, siz nutqning tinch, bir tekis va silliq sur'atini rivojlantirishingiz kerak. Ovozning kuchi, balandligi va davomiyligidan tashqari, o'zining sifati, ya'ni ovozning rangi - tembri bilan ham farqlanadi. 3. Diksiya. O'qituvchining har bir so'zi aniq, aniq talaffuz qilinishi kerak. Talaffuzning ravshanligi qurilmaga qarab farq qiladi nutq apparati va uning to'g'ri ishlashi. Talaffuz organlariga quyidagilar kiradi: lablar, til, jag'lar, tishlar, qattiq va yumshoq tanglay, kichik til, halqum, halqum, ovoz paychalarining. So'z va tovushlarning talaffuzi nutq apparatining (artikulyatsiya) mos keladigan qismlari mushaklarining qisqarishi natijasidir. Markaziy asab tizimining ma'lum qismlari yo'nalishi bo'yicha ma'ruzachi tovushlarni, so'zlarni, jumlalarni talaffuz qiladi. Kundalik hayotda biz ba'zan beparvo, sust nutqni eshitamiz. ravon talaffuz paytida alohida tovushlar tushib qoladi, so'zlarning oxiri "yutiladi", ba'zi tovushlar aniq talaffuz qilinmaydi yoki boshqa tovushlar bilan almashtiriladi. Bu kamchiliklar nutqni tushunarsiz va idrok etishni qiyinlashtiradi. Talaffuzning ravshanligi va sofligi artikulyatsiyaning to'g'riligi, ya'ni nutq apparatining to'g'ri ishlashi bilan erishiladi. Bunga erishish uchun til, lablar, pastki jag va orqa tanglayning egiluvchanligi va harakatchanligini rivojlantirish, shu bilan birga nutqning ayrim nuqsonlarini bartaraf etish, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish zarur. Ovozli nutqning artikulyatsiyasini o'rganish odatda fonetika bo'limidagi ish bilan bog'liq holda rus tili darslarida olib boriladi. Birinchi boshlang'ich mashqlar tajribali o'qituvchining rahbarligi ostida o'tkaziladi. Bundan tashqari, siz so'zlarning to'g'ri talaffuzini izlab, mustaqil ravishda o'rganishingiz kerak. (17) O'qituvchi ifodali o'qishga o'rgatishda nutq texnikasining barcha tarkibiy qismlarini albatta hisobga olishi kerak, chunki ular ovozdan maqsadga muvofiq foydalanishga yordam beradi. Yuqoridagi barcha ifoda vositalari badiiy nutqni ifodaga aylantiradi. Ammo ifodali o'qish haqida hamma narsa ma'lummi? Fikringizni to'g'ri taqdim etish uchun nutqingizda yo'llarning bo'lishi etarlimi? Ifodali o‘qish adabiy-badiiy asarning tovushli nutqda gavdalanishidir. Ekspressiv asar deganda yozuvchining maqsadiga muvofiq, asarga kiritilgan g'oya va his-tuyg'ularni rost, to'g'ri, to'g'ri etkazish uchun og'zaki nutqda vositani topish tushuniladi. Bunday vosita intonatsiya bo'lib, keyinroq muhokama qilinadi. Ifodali o'qishni tinglab, bolalar asarning mohiyatiga kirib borish, qahramonlarning ichki dunyosini tushunishni o'rganish imkoniyatiga ega bo'ladilar. O'qituvchi ovoz chiqarib o'qiganda, bolalar matnni sharhlash orqali ishni idrok etadilar. O‘quvchi o‘qiganiga befarq emas. U tinglovchilarini boshqaradi; o‘z mahorati, irodasi kuchi bilan badiiy so‘z orqali tinglovchilarga ta’sir etib, samimiy tuyg‘ularni, haqiqiy hayajonni, aybdorlarni jazolash, zaiflarni himoya qilish, himoyasizlarni dushmanlardan panoh qilish istagini uyg‘otadi. O‘qituvchi jonli so‘zning ana shunday ta’sir kuchidan sinfda va sinfdan tashqarida o‘z faoliyatida foydalanadi. . Bolalarga o'qish san'at asari, o`qituvchi o`quvchilarning tasavvurini rivojlantirishga hissa qo`shadi, ularning badiiy didini tarbiyalaydi. Ifodali o‘qish bolalarning og‘zaki nutqning ifodali vositalari, uning go‘zalligi va musiqiyligi haqidagi tushunchalarini chuqurlashtiradi, o‘quvchilarga namuna bo‘lib xizmat qiladi. Badiiy asarni ifodali o‘qiyotganda o‘quvchi asar g‘oyasidan kelib chiqib, uning mazmunini imkon qadar muallif niyatiga yaqinroq yetkazadi. U yozuvchi nutqining uslubini, asar kompozitsiyasini avaylab saqlaydi. Asar tomoshabinlar tomonidan iloji boricha yaxshi qabul qilinishi, hissiy jihatdan idrok etilishi uchun o'quvchi barcha ekspressiv vositalardan foydalanadi: intonatsiya, yuz ifodalari, imo-ishoralar va boshqalar. Ifodali o‘qishning asosiy tamoyili o‘qilayotgan narsaning g‘oyaviy-badiiy mazmuniga kirib borishdir. Asarni o‘qishga tayyorgarlik ko‘rish jarayonida o‘qituvchi uni diqqat bilan o‘qiydi, mazmunini o‘rganadi va g‘oya nima ekanligini o‘zi tushunadi. bu ish, uning pafosi nima, unda qanday hayot hodisalari muhokama qilinadi, voqealar taqdimoti qanday tartibda bo'ladi, asarda qanday odamlar harakat qiladi. . Badiiy matnni to‘g‘ri tahlil qilish o‘quvchining nutq texnikasiga bog‘liq. Nafas olish Tashqi (talaffuz) nutqining asosi nafas olishdir. Ovozning sofligi, to'g'riligi va go'zalligi va uning o'zgarishi (soyalar tonalligi) to'g'ri nafas olishga bog'liq. Gapirishni boshlashdan oldin siz nafas olishingiz kerak. Nafas olayotganda o'pka havo bilan to'ldiriladi, ko'krak kengayadi, qovurg'alar ko'tariladi va diafragma pastga tushadi. Havo o'pkada saqlanadi va nutq paytida asta-sekin kam ishlatiladi. Nafas olish ixtiyoriy va ixtiyoriydir. Nafas olishning ushbu turlari o'rtasidagi farqni sxematik tarzda quyidagicha tasvirlash mumkin: - beixtiyor nafas olish: nafas olish - nafas olish - pauza; - ixtiyoriy nafas olish: nafas olish - pauza - nafas olish Nafas olayotganda siz muvaffaqiyatsizlikka uchra olmaysiz yoki elkangizni ko'tarolmaysiz. Havo o'pkaga sezilmaydigan tarzda, tabiiy to'xtash paytida pastki nafas deb ataladigan tarzda kiradi, bunda yuqori ko'krak va qovurg'alar ko'tarilgan va harakatsiz qoladi, faqat diafragma harakat qiladi. Nafas olishning bu turi qovurg'a-diafragmatik, ixtiyoriy (normaldan farqli o'laroq, beixtiyor) deb ataladi. Nutq va o'qish jarayonida to'g'ri ixtiyoriy nafas olishni rivojlantirishga mashg'ulotlar, ya'ni tegishli mashqlar orqali erishiladi. Bu mashqlarni o‘qituvchi bilan ham, o‘quvchilar mustaqil ham bajarishlari mumkin. Nutqning shakllanishida ovoz ham ishtirok etadi. Ovoz tovushi so'zlovchining aql-zakovati, uning his-tuyg'ulari va irodasi tomonidan boshqariladigan murakkab psixo-fiziologik faoliyat natijasidir. So'zlarning talaffuzi nafas olish bilan bog'liq. Gapirmoqchi bo'lgan odam birinchi navbatda havoni yutadi, keyin uni asta-sekin chiqaradi. Ovoz paychalarining yopilishi natijasida ovoz hosil bo'ladi. Ammo u ancha zaif. O'qituvchi har bir so'zni to'g'ri talaffuz qilishi kerak: aniq, aniq. Uning nutqi bolalar uchun namunadir: ular unga taqlid qilishadi, ba'zida ular noto'g'ri talaffuzni ham o'rganishadi. Shuning uchun o`qituvchi, eng avvalo, o`z nutqidagi noaniqlik, tushunarsizlik, shoshqaloqlik va xatolarni bartaraf etishi kerak. Talaffuzning ravshanligi va sofligi artikulyatsiyadagi tizimli mashqlar orqali rivojlanadi, ya'ni. muayyan tovushlarni talaffuz qilish uchun zarur bo'lgan nutq organlari harakatining stereotiplarini o'zlashtirish. Bu mashqlar, shuningdek, lablarning sustligi, jag'larning qattiqligi, tilning bo'shashmasligi, lablar va boshqalarni yo'q qilishga yordam beradi. Fonetika kursida rus tili darslarida tovushlarning artikulyatsiyasi yaxshilanadi. Fonetikani bilish diksiya mashqlarini to'g'ri bajarishga yordam beradi. · Orfoepik talaffuz Nutq tovushlari tilning “tabiiy narsasi”dir; tovush qobig'i bo'lmasa, so'zning tili mavjud bo'lmaydi. So'zlarni va so'z birikmalarini tashkil etuvchi tovushlarning talaffuz normasi fonetik tizimga mos kelishi kerak. Shunday qilib, ruscha ma'ruzachi asosiy tovushlarni, ularning sifatlarini, muayyan pozitsiyalar va kombinatsiyalardagi o'zgarishlarni ajratib turadi. "Talaffuz" tushunchasi alohida so'zlar yoki so'zlar guruhining tovush dizaynini, shuningdek, alohida grammatik shakllarning tovush dizaynini o'z ichiga oladi. Qabul qilingan adabiy talaffuz me'yorlari to'plami berilgan til orfoepiya deb ataladi. Talaffuz orfoepiya talablariga, ya'ni bir xil talaffuzni o'rnatuvchi qoidalar tizimiga bo'ysunishi kerak. Orfoepik to'g'ri talaffuz adabiy nutqning sifatlaridan biri bo'lib, o'qituvchi uchun qat'iy majburiydir. Orfoepik qoidalarni o'rganish qiyin, lekin juda mumkin, ayniqsa nutqda dialektik og'ishlarga ega bo'lganlar uchun. Badiiy so‘z ustalarining ibratli nutqini tinglash adabiy talaffuz qoidalarini o‘zlashtirishda katta yordam beradi. Shu maqsadda kitobxonlar va aktyorlarning chiqishlarini yozuvda tinglash foydalidir. Iloji bo'lsa, nutqingizni lentaga yozib olish qiziq, shunda keyin uni tinglab, kamchiliklarni tuzating. O'qituvchi nutqi, bolalarga asarlarni o'qish fantastika beg'ubor bo'lishi kerak, chunki bolalar nutqni taqlid qilish, taqlid qilish orqali o'rganadilar. O'qituvchi nutqi ona tilini o'zlashtirishga yordam beradigan nutq muhitini yaratishning eng zarur shartlaridan biridir. . Bir so'z bilan to'g'ri stress Rus tilidagi stress harakatchan va har xil: oldi - oldiA, oldi, oldi, oldi; shartnoma, shartnomalar, shartnomalar; muzlash, muzlash, muzlash, muzlash, muzlash, muzlash, muzlash. Stressning ikki xil variantiga ega bo'lgan so'zlar mavjud: to'liq, ochko'z, aks holda. Stress sharoitida ba'zi qiyin vaziyatlarni esga olish kerak: 1. Tushilish paytida urg‘uning birinchi bo‘g‘indan oxirgisiga o‘tishi: yangiliklar - yangiliklar, bo'rilar - bo'rilar, mixlar - mixlar, dafn - dafn; 2. Ayol sifatlaridagi jins, sonni o‘zgartirganda urg‘uning o‘zgarishi: yosh, yosh, lekin: yosh; har qanday, sevgi, lekin: sevgi; qimmat, qimmat, lekin: qimmat; 3. Stressni o'tkazishda so'zning ma'nosini o'zgartirish: mulk (sifat) - mulk (nikoh orqali qarindoshlik); Ko'mir (ko'mirdan) - ko'mir (burchakdan); uxlab qoldi (fe'ldan tushmoq) - uxlab qoldi (fe'ldan uyquga) va hokazo. So'zdagi stressning to'g'riligini rus tilining mavjud lug'atlari yordamida tekshirish mumkin. Har bir mustaqil so'z urg'uga ega va odatda bitta. Funksional so‘zlar va zarrachalar mustaqil so‘zlarga qo‘shni bo‘lib, odatda urg‘uga ega bo‘lmaydi, lekin ba’zan bir bo‘g‘inli yuklamalar: on, for, under, on, from, without, without malum otlar urg‘u oladi yoki oladi; ularga ergashuvchi mustaqil so`z urg`usiz bo`lib chiqadi: suvda, yon tomonda, qo`lda, dalada va hokazo. Gapda urg'uli va urg'usiz so'zlardan tashqari, engil urilgan so'zlar ham farqlanishi mumkin: ikki hafta - (ikki - zaif urilgan); Kechqurun quruq va issiq edi (u zaif ta'sir ko'rsatdi). . ifodali o‘qish san’ati talabasi Ifodali o'qish - matnning mohiyatiga kirib borish, uning "ichki dunyosini" tushunishni o'rganish imkoniyati. Ifodali o'qishning asosiy printsipi o'qilayotgan narsaning g'oyaviy va agar mavjud bo'lsa - badiiy ma'nosiga kirib borishdir. Ifodali o'qish o'qish mahoratining jihatlaridan biridir. Asarning g‘oyaviy mazmunini, obrazlarini to‘g‘ri yetkazadigan o‘qish. Ifodali o'qish belgilari: 1) muallifning niyatini bildiruvchi pauzalar va mantiqiy stresslarni kuzatish qobiliyati; 2) savol, bayonotning intonatsiyasini kuzatish, shuningdek ovozga kerakli hissiy rang berish qobiliyati; 3) yaxshi diksiya, tovushlarni aniq, aniq talaffuz qilish, yetarli hajm, temp. O'qishning ifodaliligini ta'minlovchi asosiy shart - matnni o'quvchi tomonidan ongli ravishda idrok etishdir. Tabiiy, to'g'ri ekspressivlikka faqat o'ylangan o'qish va matnning ma'nosiga etarlicha chuqur kirib borish asosida erishish mumkin. Yüklə 393,31 Kb. Dostları ilə paylaş:
|