Yechish jarayonini m odellashtirish

Yechish:
1) 1-3=3 (daf)—3 ta daftarning qiymati;
2) 1-16=16 (daf)-kundalik daftar narxi;
3) 16*2=32 (daf) -ikkita kundalik daftar narxi;
4) 32+3= 35 (daf)-xaridning um um iy qiymati;
5) 3500:35=100 (so‘m )-daftar narxi;
6) 100 16=1600 (so‘m)-kundalik daftar narxi.
Masalani tahlil qilishning keyingi usuli - qisqa yozuv. Qisqa 
yozuv tuzishga o‘rgatish boshqa metodlardan foydalanishdagi 
kabi namunalarni ko‘rsatish orqali olib boriladi. 0 ‘quvchi uning 
vazifasini tushunganida, qaysi masalalarga qisqa yozuv bajarishni 
aniqlay olganda, uni tuzish bo‘yicha barcha qadamlarni (matnni 
qismlarga boMish va qayta tuzish, sxema tanlash, so‘zlar, 
raqamlar, rasmlarni sonlar, kattaliklar o‘rtasidagi munosabatlar va 
aloqalarga muvofiq joylashtirish, yozuv shaklini tanlash, qisqa 
yozuvning 
masala 
mazmuniga 
muvofiqligini 
aniqlash 
va 
boshqalar.) bilgani va bajara olganidagina ta’sirli boMadi, ya’ni 
qisqa yozuv tuzishga tegishli o‘quv amallarini tashkil qilish orqali 
maxsus o'rgatish kerak.
430

---

Q iziqarli va m antiqiy m asalalar. Matematika fanining 
salohiyati - o'quvchilar aqliy qobiliyatini rivojlantirish bilan 
belgilanadi. Shu bois matematika o'qitishning muhim vositasi 
masalalardir.
Ko‘rib 
turibmizki, 
boshlangMch 
matematika 
kursida 
masalaning mazmuni juda kattadir. Mantiqiy masalani yechish 
orqali xotira, tafakkur, diqqat, ijodiy tasaw ur rivojlanadi. 
0 ‘qituvchi matematika darslarida bolalarning mantiqiy tafak- 
kurlarini rivojlantirishning ma’lum imkoniyatlariga ega, ana shu 
imkoniyatdan to1 la foydalanish kerak. Shu maqsadda mantiqiy 
masalalar yechishga ham alohida e ’tibor qaratiladi.
Mantiqiy masala ustida ishlash o‘qituvchidan alohida e’tibor 
talab qiladi. Mantiqiy masalaning oddiy arifmetik masaladan 
farqi. butunlay yoki qisman arifmetik amallarsiz fikr - mulohaza 
yuritish bilan yechilishi o‘quvchi!ardan dastlab qiyinchilik tug‘- 
diradi. Shuning uchun mantiqiy masalani soddadan murakkabga 
qarab asta - sekinlik bilan darsga kiritib boriladi. A w al faqat 
mantiqiy savollar berish maqsadga muvofiq boMadi.
Masalan: “ 1 kg temir ogMrmi, yoki 1kg paxta og‘irmi?”,
“Uchta ot qo‘shilgan arava 30 km yurdi, har bir ot necha km 
yurgan?”, “X o'roz bir oyoqda 2 kg, ikki oyoqda tursa necha kg?”,
“Bir oyda 5 ta yakshanba boMishi mumkinmi? 6 tachi?”
Bunday savollar bir qiymatli javob talab qilgani uchun 
o ‘quvchilar arifmetik amal bajarishga intilmaydi. Shundan so‘ng 
matnli mantiqiy masalalar kiritib boshlanadi:
1-masala: “Uch aka - uka Ali, Vali va G 4ani. Ali Validan 
katta, Vali G ‘anidan katta. Kim katta: G ‘animi yoki Ali?”
2-masala: “Uchta qiz shaharga ketayotib, 5 ta qizni uchratdi. 
Shaharga nechta qiz ketyapti?”
Mantiqiy masala odatda qo‘shimcha tahlilsiz yechiladi. Y a’ni 
o'quvchiga fikrlash, o'ylab olish imkoniyati beriladi. 
Kim 
topqirroq?” degan musobaqa ketadi. Lekin masalani javobini 
topish qiyinlik qilsa, o‘qituvchi yordamchi savollar beradi va 
masala javobini topishga o‘quvchi fikrini yo‘naltiradi. Aslida 
yordamchi savollar berish maqsadga muvofiq emas.
431

---

Masalan:
1-masala: ”Yettita sham yonib turibdi. Ularning ikkitasi 
o‘chirildi. Nechta sham qoldi?”
Mulohaza yuritish quyidagicha olib borilishi kerak:
1) 
Ikkita sham o4chirilsa nechta sham yoniq qoladi?
- “ 5” ta
2) Yonib turgan sham nima qiladi?
- “eriydi”
3)
Biroz vaqtdan keyin nima bo6 lad i?
- “erib tugaydi”
4) Unda nechta sham qoladi? 
ikkita”
2-masala: “Bu qizning otasi - mening otamning ocgMi. Lekin 
mening onam ham, ukam ham, singlim ham, opam ham yo‘q. 
Qizning otasi kim?”
Yordamchi savol lar:
1) Masaladagi qizga so'zlovchining qarindoshlik joyi bormi?
2) So‘zlovchining onasi ham, opasi ham, singlisi ham yo‘q. 
Unda kim boMishi mumkin?