Yer haqida umumiy ma'lumotlar. Yerning rivojlanish tarixi. Reja

Litosfyera. Yerning tashqi qattiq qismi litosfera (tosh qobik) deb ataladi (1-rasm).

1-rasm. Yerning ichki tuzilishi sxemasi.

Litosferaning qalinligi taxminan okean suvlari ostida 3-18km ga va togliklarda 50–84km ga teng. Uning eng qalin qismi Tyan-shan tog’larida deb xisoblanadi.
Yerning qattik qismi geofizika, seysmologiya va graviyametriya usullari bilan 15–20 km chuqurlikkacha o’rganilgan. Burg’ quduqlari yordamida esa faqat 15km dan oshiqroq qismdagi qatlamlar tekshirilgan.
Litosfera qobig’i turli jins va minerallardan tashkil topib, fizik xossasi va tarkibi bilan farq qiluvchi ayrim ximiyaviy birikmalardan yoki sof ximiyaviy elementlardan iborat. Litosferaning 16 km qalinligigacha bo’lgan qismi quyidagi elementlarning ko’pligi bilan xarakterlanadi (1-jadval).

Elementlar	Foiz xisobida
	A.P. Vinogradov ma'lumotlariga ko’ra
Kislorod	46,8
Kremniy	27,3
Alyuminiy	8,7
Temir	5,1
Kaltsiy	3,6
Magniy	2,1
Natriy	2,6
Kaliy	2,6
Titan	0,6
Vodorod	0,15
Fosfor	0,08
Uglerod	0,1

1-jadval
Qolgan ximiyaviy elementlar birgalikda yer qobig’ining 0,5 %inigina tashkil etadi.
Litosfera tarkibidagi turli tog’ jinslarini tashkil etuvchi kislorod, kremniy, alyuminiy, temir va kaltsiy ko’p tarqalgan elementlar xisoblanadi.
Atmosfera, gidrosfera va litosfera qobiqlari o’zaro uzviy bog’lik bo’lganligi uchun yer yuzasining tarkibi va tuzilishida o’zgarishlar yuz berib turadi.
Litosferaning yuqori qismi asosan cho’kindi, magmatik va metamorfik tog’ jinslaridan tashkil topgan bo’lib, ximiyaviy va fizikaviy xossalariga qarab ularni granit–metamorfik va bazali qatlamlarga bo’lish mumkin.
Granit qatlamning o’rtacha qalinligi 50–70 km bo’lib, yer qobig’ida bir xil joylashmagan. Baland tog’li rayonlarda granit qatlami 60–80km, past tog’li rayonlarda esa 50–60 km. Okean suvlari ostida granit qatlami deyarli uchramaydi yoki uning qalinligi 3–18 km dan oshmaydi.
Granit qatlami tarkibi bir xil jinsli bo’lib, zichligi 2,6–2,7 gG`sm3 gacha o’zgaradi. Chuqurlik oshgan sari xarorat, bosim va zichlik tez ortadi, 2,3–3,3 km chuqurlikda tog’ jinslarining xarorati 1000S ga yetadi.
Bazalt qatlamining qalinligi tekisliklarda 20–30 km, yosh tog’li rayonlarda 15–20 km, okean suvlari tubuda 5–6 km ni tashkil etadi. Uning zichligi 2,8–2,9 gG`sm3 bo’lib, kremniy oksidi kam bo’lgan (bazalt, gabbro va x.k.) jinslardan tarkib topgan.
Granit va bazalt qatlamlari tarkibida kremniy va alyuminiy elementlari ko’p tarqalganligi sababli, birgalikda sial qatlami deb xam ataladi.
Bazalt qatlamining ostki qismida Moxorovich bo’luvchi chizig’i (chegarasi) yotadi (ushbu chegara uni birinchi bo’lib aniqlagan yugoslaviyalik geofizik S. Maxorovich nomi bilan ataladi). Uning ostida Yerning mantiya deb ataluvchi qismi bo’lib, u quyidagi qobiqlarga bo’linadi:
1. Barisfera qatlamining qalinligi 900km bo’lib, u kislorod va kremniy elementlaridan tashqari magniyga boy jinslardan tashkil topgan. Zichligi yuqori qismida 3,2-3,4 gG`sm3, pastki qismida 4–4,6 gG`sm3 ni tashkil etadi. 2. Oraliq qobik 900–2900 km chuqurlikda joylashgan bo’lib, yer yadrosining yuqori qismi bilan chegaralanadi. Uning tarkibida kislorod, temir, magniy, nikel elementlari bor deb taxmin qilinadi. Zichligi 5,3–6,6 gG`sm3.
3. Yer yadrosi (mag’zi) 2900km chuqurlikdan boshlanib, uning markaziga-cha (6371,221 km) boradi. U eng og’ir moddalar–nikel va temirdan iborat. Zichligi 7–11 gG`sm3. Yerning yadro qismida bosim 3–4 mln. atmosfera, xarorat esa 2000–50000S.
Ba'zi olimlar yerning yadro qismi 5100 km chuqurlikda (2200 km qalinlikda) suyuq massadan iborat deb qarashsa, ba'zilari yer markazigacha qattik jismdan iborat deb xisoblaydilar. Seysmologik tekshirishlar aniqlashicha yerning granit va bazalt qatlamlari qattiq jinslardan, mantiya va yadro qobiqlari esa o’zining fizik xossalariga binoan suyuq, xamirsimon, parafin ko’rinishidagi moddadan iborat.