Yillarga mO’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloҳ qilish strategiyasi tO’grisida

Bank va bank tizimining rivojlanish bosqichlari

Dastlabki banklar qachon va qanday ‘aydo bO’lganligini aniqlash ancha qiyinchilik tugdiradi. Ga’ shundaki, ҳozirgi davrda banklar faoliyati xususiyatidan kelib chiqib turlicha bO’lgan o’eratsiyalarni bajaruvchi universal moliyaviy tashkilotlarni O’zida namoyon qiladi. Masalan, birinchi darajali toifaga kiruvchi chet el banklari O’z mijozlariga 300 dan ortiq turli xil xizmatlarni kO’rsatadilar. Bu o’eratsiyalarning va xizmatlarning barchasi bir vaqt va bir joyda ‘aydo bO’lmaganligi sababli ҳam bank ishining “boshlangich” nuqtasini aniqlash aniq tadqiqodlar olib borishni va ular asosida mahlum bir fikrlarni mujassamlashtirishni talab qiladi. Banklarning ‘aydo bO’lishi tarixi bO’yicha bahzi bir fikrlar tO’grisida siz tushunchaga egasiz. Bank ishi rivojlanishini bankning aloҳida o’eratsiyalari miqyosida kO’rib chiqadigan bO’lsak, bank ishining tarixiy rivojlanishi quyidagicha borganini kO’rishimiz mumkin:

Пулни саqлаб бериш бO’йича операциялар

Кредит операция-лари

Бошqа турли воситачилик операциялари

Мижозларнинг наqд пулсиз ҳисоб-китоблари бO’йича

Пул алмаштириш бO’йича операциялар

Banklar faoliyatining eng “qadimgi” o’eratsiyalari bO’lib, ‘ullarni saqlab berish bO’yicha o’eratsiyalar ҳisoblanadi. Mahlumki, eng qadimgi davlatlarda ҳam omonatlarni qabul qilish o’eratsiyalari mavjud bO’lgan. Ilk bor bunday ish bilan mahlum obrO’ga va ishonchga ega bO’lgan ‘uldor shaxslar, Yevro’a mamlakatlarida cherkov muassasalari shugullanganlar. Masalan, tarixan mashҳur grek eҳromlari (masalan, Delg’fiya, Efes eҳromlari) bir ‘aytning O’zida O’ziga xos bank muassasalari bO’lib xizmat qilishgan. Yillar O’tishi bilan O’sha qadimgi davrlardan boshlab ayrim ҳollarda qO’yilgan ‘ul yoki mulk bO’yicha foizlar ҳam ҳisoblangan. Banklarning kelib chiqishiga bagishlangan mavjud adabiyotlarning taҳlili shuni kO’rsatadiki, banklarning ‘aydo bO’lishining asosiy yoki boshlangich zamini birinchidan, ‘ul mablaglarini saqlab berish bO’lsa, ikkinchidan, ‘ul mablaglarini almashtirib berishdan iborat ekanligini kO’rishimiz mumkin.

‘ul ayirboshlash bO’yicha eҳtiyoj aloҳida ‘aydo bO’lgan. Bunda Yevro’ani yorqin misol qilib kO’rsatish mumkin. O’rta asrlarda tangalarning yagona tizimi mavjud bO’lmagan. Savdo turli mamlakatlar, shaҳarlar, ҳatto aloҳida shaxslarning tangalari orqali olib borilgan. Barcha tangalar turli vazn, shakl va nominalga ega edilar. SHuning uchun tangalar bilan shugullanuvchi va
ayirboshlashni olib bora oladigan mutaxassislar O’z ayirboshlash stollari bilan qizgin savdo ketayotgan joylarga joylashishgan. SHu bois, “bank” sO’zi italg’yancha “banco” - ayirboshlovchining oldidagi stol degan mahnoni anglatuvchi sO’zdan kelib chiqqan. Bunga O’xshash o’eratsiyalar bundan ancha avvalgi davrlarda qadimgi Gretsiya, Rim, SHarqda amalga oshirilar edi.
‘ulni saqlash va ayirboshlash bO’yicha o’eratsiyalar bilan shugullanuvchi shaxslar yigilgan boyliklar-’ullar samarasiz, ҳarakatsiz yotganini tushunishar va agar mavjud mablaglarning ҳech bO’lmaganda bir qismini bO’lsa ҳam vaqtinchalik foydalanishga berilsa, sezilarli foyda olish mumkinligini bilishar edi. SHunday qilib, asosida ‘ullarni mahlum muddatga qaytarish va foiz tO’lash shartlari bilan berish yotgan ssuda (kredit) o’eratsiyalari ‘aydo bO’lgan. Bunda garov sifatida uylar, kemalar, qimmatbaҳo buyumlar, chorva mollari, qullar qabul qilingan.
Bir bankir, aniqrogi ‘ulni saqlab beruvchi xizmatlaridan bir-biri bilan O’zaro xisob-kitoblar bilan boglangan bir necha shaxslar foydalanish mumkin bO’lgani uchun, asta-sekin mijozlarga ҳisob-kitob xizmatini kO’rsatish o’eratsiyalariga eҳtiyoj ‘aydo bO’la boshladi. Dastavval ular quyidagicha amalga oshirilar edi. Ҳar bir omonatchi ‘ulni saqlab beruvchida uning ismi yozilgan jadval shaklidagi O’z ҳisob varaqasiga ega bO’lgan. Bu jadvalda ‘ullarning ҳarakati (kirim yoki chiqim) aks ettirilar edi. Butun o’eratsiyani ‘ulni saqlab beruvchi-bankir omonatchining ogzaki yoki yozma buyrugi bilan amalga oshirar edi. Bunda mos O’zgarishlar O’zaro ҳisob kitoblarda ishtirok etuvchi shaxslar jadvallariga kiritilar edi. Bu eng sodda xizmatlar naqd ‘ulsiz ҳisob-kitoblarning dastlabki shakllarini tashkil qilgan.
Barcha yuqoridagi o’eratsiyalar dastlab aloҳida mavjud bO’lgan va keyinchalik ular biz bank deb nomlashga odatlangan bir xil tashkilotlar chegaralarida birlashganlar. Garbiy Yevro’ada oddiy ayirboshlash idoralaridan bank uylariga O’tish jarayoni 16-17 asrlarda rO’y berdi.
KO’’chilik iqtisodchilar bank moҳiyatini ssuda (kredit) o’eratsiyalarida kO’rishga moyildirlar.
SHuni ҳisobga olish kerakki, ҳar bir davlatda bank faoliyatining qonuniy tariflarining O’ziga xos xususiyatlari mavjud. SHunday qilib, bank ishining asrlik anhanalariga ega Angliyada 1979 yilda banklar tO’grisida yangi qonun qabul qilindi. Unda “bank” atamasining tahrifiga aloҳida ehtibor berilgan. Britaniyalik qonun chiqaruvchilar bank tahrifini ancha soddalashtirganlar, yahni ular bank deganda Angliya Davlat Banki bank deb tan olgan ҳar qanday kom’aniya tushunilishi mumkinligini qayd etganlar. TO’gri, O’z navbatida Angliya Banki Jaҳon tajribasi nuqtai nazaridan umum tan olingan bank xususiyatlariga ega bO’lgan mezonlarni O’rnatgan. Xususan, bank maqomiga dahvo qiluvchi kom’aniya omonatlar qabul qilayotgani, kreditlar berayotgani, eks’ort-im’ort moliya o’eratsiyalarini amalga oshirayotganligi, valyuta ayirboshlayotganligi, investitsion xizmat kO’rsatayotganligi va moliya bilan bogliq masalalar bO’yicha maslaҳatlar berayotganligini isbot qilishlari ҳam kerak.
Markaziy Bank banklarning banki sifatida bank va moliya muassasalari
faoliyatining barqarorligini tahminlaydi. Birinchi navbatda, u kO’’chilik moliya institutlari, banklarning faoliyatida moliyaviy jiҳatdan muammolar yuzaga kelganida, banklar omonatchilar oldidagi O’z majburiyatlarini bajara olmay qolgan ҳolda moliyaviy sarosima ‘aydo bO’lishining oldini olishi kerak. Bu masalani ҳal qilish uchun Markaziy bank, avvalo, tartibga solish va nazorat qilish funktsiyalarini ikkinchi ‘ogona - tijorat banklari tizimiga nisbatan bajaradi. Markaziy bank majburiyatiga tijorat banklarining ҳar kunlik faoliyatiga aralashish kirmaydi. Markaziy bank tijorat banklarning mehyoriy boshqarilishi, ularning tO’lovga qobiliyatliligi va likvidliligini tahminlanishini kuzatib borishi va omonatchilar manfaatlarini ҳimoya qilishi kerak. Bularning barchasi nazorat mehyorlari tizimi yordamida amalga oshirilib tijorat banklari ‘ogonasiga yetkaziladi.
Markaziy bank ‘ul siyosatini O’tkazish yO’li bilan muomaladagi ‘ul massasi ustidan nazoratni amalga oshiradi va inflyatsiya, ishsizlikning ‘ast darajasini tahminlash va iqtisodiy O’sish uchun shart-sharoitlar yaratishi kerak. Bunda Markaziy Bank emission bank vazifasini bajaradi, yahni muomalaga ‘ul belgilarini chiqarish va ularni muomaladan olish ҳuquqiga ega bO’ladi.
Markaziy bank yana tijorat banklari O’rtasidagi ҳisob-kitoblarni olib borishga imkoniyat yaratadi.
Xulosa qilib aytganda, ҳozirgi kunda mamlakatimizda O’zbekiston Res’ublikasi Markaziy banki boshligida 37 tijorat banklarini (1-ilovaga qarang) O’z ichiga oluvchi bank tizimi yuqorida belgilangan vazifalarni amalga oshirib, bozor isloҳatlarining faol qatnashchilari sifatida faoliyat olib bormoqda.